Toespraak door minister Van der Hoeven tijdens het debat Ethiek en Ondernemen

Ethiek en ondernemen raakt jullie dagelijkse werk als jonge ondernemer of manager. Daarom is het goed dat jullie hier over meediscussiëren, we hebben jullie nodig: de ondernemers en leiders van de toekomst. Geweldig dat jullie hier zijn!

Beste mensen,

Uit onderzoek van een financieel opleidingsinstituut blijkt dat maar liefst acht op de tien financiële medewerkers geconfronteerd wordt met integriteitvraagstukken. Bijna een vijfde van de financiele medewerkers heeft weleens ontslag genomen vanwege een ethisch dilemma. TWINTIG procent! En zo zijn er meer signalen.

Eind 2007 en begin 2008 verlieten meerdere managers de DSB Bank. Bovendien namen 5 van de 6 interne accountants ontslag. Ze wilden allen geen verantwoordelijkheid dragen voor het risicobeheer. Signalen die we toen als overheid en toezichthouders onvoldoende hebben opgepakt. Hier ligt een grote uitdaging om alle stakeholders breder te betrekken en klokkenluiders te beschermen.

Nog een signaal: een paar weken geleden verscheen het kwartaalbericht Continu Onderzoek Burgerperspectieven van het Sociaal Cultureel Planbureau. Wat blijkt? De manier waarop mensen met elkaar omgaan wordt als belangrijkste probleem in Nederland ervaren. Problemen rondom normen en waarden worden twee keer zo vaak genoemd als andere categorieën. Gedrag raakt ons dus allemaal, elke dag weer.

Ik ben er van overtuigd dat er in ieders leven, in iedere relatie, in elke baan, en dus ook in élke onderneming momenten komen waarop je jezelf kunt afvragen: klopt dit gedrag nog wel? Is dit het pure, het juiste, het waarachtige? Kan ik hier vol overtuiging achter staan? Wat het moreel goede is, is niet altijd precies duidelijk. Meestal voel je het aan, voordat je het kunt beredeneren.

Een simpel voorbeeld. Als je op het werk nu.nl checkt voor het laatste nieuws, is dat dan verkeerd? Of als je tussendoor een privémailtje verstuurt? De meeste mensen zullen het er wel over eens zijn dat je dan niet meteen met pek en veren hoeft te worden afgevoerd.

Tegelijkertijd realiseren de meeste werknemers zich ook wel dat het een ander verhaal wordt als je op het werk naar porno surft. Of ál je privémail afhandelt. Of een heel kookboek kopieert. Of, en dat gebeurt echt: een wc-rol meepakt als je door tijdgebrek weer eens geen boodschappen hebt gedaan...

En wat dacht je van het verkopen van financiële produkten waarvan de risico’s niet te overzien zijn? Of een auto die te snel de markt op wordt gebracht om concurrenten maar voor te zijn, terwijl er technisch wat aan kan haperen? Of zaken doen in een land waar je kunt zorgen voor werkgelegenheid en welvaart, maar waar de mensenrechten beperkt zijn en kinderarbeid aan de orde van de dag is?

We hebben vaak wel een gevóel over wat ethisch juist is, maar we kunnen dat niet tot achter de komma definiëren. Want vanaf welk moment bewandel je de verkeerde weg? Waar ligt de grens? Goed en fout is niet altijd zo zwart-wit. Wás het maar zo eenvoudig.

Een aardig richtsnoer is dat we alleen dát zouden moeten doen, wat we open en bloot aan anderen durven te vertellen. Als je het niet eens durft te vertellen, dán weet je dat je een grens gepasseerd bent.

Pas geleden vertelde Paul Medendorp, lid van de Raad van Bestuur van Delta Lloyd, de volgende anekdote: Er was grote discussie of een mogelijk nieuw product voldeed aan de kernwaarden van hun bedrijf.

Vervolgens werd hem om een oordeel gevraagd. Paul Medendorp zei: ‘Nou, daar hoefde ik niet lang over na te denken. Alleen al het feit dát er discussie over is, is genoeg aanleiding om het product niet uit te brengen’.

En zo is het. Als je iets niet met volle overtuiging durft uit te dragen, dan weet je dat je waarschijnlijk een grens over gaat. Of dat nu om een product, een dienst, een besluit of een andere handeling gaat.

Het lastige is dus dat we die grenzen niet exact aan kunnen geven. Dat geeft meteen de beperking van regelgeving aan. Het kantelpunt van goed naar fout ís niet in regels vast te leggen. En zelfs als je dat zou kunnen, dan worden organisaties daar niet ethisch beter op. Ik ben er van overtuigd dat regels een prijs hebben.

Veel mensen zijn immers geneigd regels naar de letter te interpreteren, en niet naar de geest. Maar niet alles wat volgens de regeltjes mag, moeten we ook willen. Mensen moeten zélf nadenken. Een afvinkcultuur zorgt niet voor meer ethisch besef!

Hoe meer regels, hoe meer ieders individuele verantwoordelijkheid verloren gaat. De innerlijke wijsheid om de juiste keuzes te maken, voor onszelf, maar ook voor de ander. Voor de publieke zaak.
De Duitse arts en filosoof Albert Schweitzer zei dat ooit heel mooi: ‘De eerste stap in de evolutie van ethiek is een gevoel van solidariteit met andere mensen.’

Beste mensen,

Het is veel simpeler om vanaf de zijlijn een mening over het gedrag van anderen te hebben, dan om je eigen handelen kritisch te bekijken. Dat geldt voor ons allemaal, van ondernemer tot bankdirecteur of minister. Wat dat betreft vind ik het Bijbelcitaat uit het boek Mattheüs heel toepasselijk: ‘Waarom maak je je druk over een splinter in het oog van je broeder, terwijl je niet eens merkt dat in je eigen oog een balk zit?’

Het is ook niet altijd makkelijk, het gaat ook niet vanzelf. We moeten onszelf én elkaar wakker houden. Elkaar aanspreken op gedrag.

Het is lastig om scherp en objectief te oordelen, als je tot over je oren in een lastige situatie zit, op een hectische werkdag.

Als bepaalde praktijken standaard zijn binnen je organisatie. Als er prijsafspraken gemaakt worden met andere bedrijven. Als prestaties mooier worden voorgesteld dan ze zijn, om in aanmerking te komen voor een bonus of promotie. Als er druk op je wordt uitgeoefend door hogerhand.

Als je bijna voor gek wordt verklaard als je vraagt of iets wel helemaal gaat zoals het hoort.

Beste jonge ondernemers en managers,

Ook júllie kunnen het verschil maken. Máák het verschil, wees je bewust van jouw rol in het grotere geheel. Weet dat jullie de ondernemers en leiders van de toekomst zijn.

In de bijeenkomst van vandaag leggen we de nadruk op situaties uit de praktijk. Het wordt dus geen abstracte verhandeling; we gaan het gesprek aan over concrete dilemma’s. In workshops, in het debat, tijdens het uitwisselen van ervaringen. Wees open. Bevraag elkaar, maar bevraag vooral jezelf. Waar sta jij, en wat doe je daarmee?

Zoals die Franse dichter het noemde: Hoe esthetisch is jouw innerlijk?

Ik wens jullie een inspirerende en openhartige middag toe. En ik kom aan het einde van de middag graag terug!