Toespraak door minister van der Wal tijdens de eindconferentie van LIFE IP Deltanatuur

Toespraak | 07-09-2022

Dames en heren,

Na bijna zes jaar LIFE IP Deltanatuur haalt u vandaag ‘het net op’. Die uitdrukking hoor je vaak in de habitat waar wij allemaal veel te veel tijd doorbrengen. Ik bedoel het kantoor.

Als we het net vrij letterlijk ophalen in de Nederlandse deltanatuur, is het resultaat nogal zorgelijk. Vissen, vogels, insecten: ze verdwijnen er juist. We doen allemaal enorm ons best, bijvoorbeeld met programma’s in het kader van Natura 2000 en de Kaderrichtlijn Water, maar dat blijkt toch niet genoeg om in de grote wateren de biodiversiteit te herstellen. Dat komt doordat de ecosystemen in en rond grote wateren niet goed genoeg functioneren. Kustvogels vinden er te weinig voedsel, er zwemmen niet veel grote oude vissen rond en een selecte groep bodemdieren voert er de boventoon. Dit past bij het grotere plaatje van de natuur in ons land. We hebben de twijfelachtige eer om in Europa onderaan te bungelen als het gaat om de implementatie van de habitatrichtlijn.

Dat kun je bedroefd, gelaten of zelfs beschaamd constateren – voor mij is het een aansporing om nog meer in beweging te komen voor natuurherstel. Ik ben blij dat ik die gedrevenheid ook tref bij u als partners en betrokken partijen van LIFE IP Deltanatuur.

Laten we nog eens het net ophalen, en nu kijken naar de vangst van bijna zes jaar LIFE IP Deltanatuur. Dan zien we allereerst de vernieuwende, andere manier van kijken van het Natuurwinstplan. Niet focussen op één of een paar beschermde soorten of habitats, maar juist uitzoomen naar het grotere geheel van dieren, planten, bodemtypen, water en alle dwarsverbanden en interacties daartussen. Dat grotere geheel dat we het ecosysteem noemen, en dat zich ook niet laat inperken binnen de strakke grenzen die wij mensen rond natuurgebieden hebben getrokken. Pas als we de ecosystemen van ons land sterker en veerkrachtiger maken, staat de héle natuur op winst, dus inclusief de bedreigde soorten.

Wie met de blik van het Natuurwinstplan naar de grote wateren kijkt, ziet scherper welke ecosystemen karakteristiek én kansrijk zijn voor de Nederlandse deltanatuur. Met de blik van het Natuurwinstplan leer je ook een beetje te kijken als een dier. Wie kijkt als een kustvogel, ziet de deltanatuur als een wegrestaurant voor een snelle hap, of als een aangename plek voor een langer verblijf, om te broeden of te overwinteren. Wie kijkt als een vis, ziet de Nederlandse deltanatuur juist als de beste kraamkamer en de mooist ingerichte kinderkamer.

De brede blik helpt ook om over de kokers, schotten en grenzen heen te kijken die nog veel te veel bestaan tussen mensen, organisaties en overheden. Immers, eerst zoom je uit, kijk je naar het grotere ecosysteem en pas dan inventariseer je welke mensen en organisaties daarbinnen een rol hebben in natuurbescherming en natuurherstel. En die mensen breng je dan samen om te sturen op natuur. Ook die les voor de governance is de opbrengst van zes jaar LIFE IP Deltanatuur.

Samen sturen dus, en daarbij komt het aan op keuzes maken. Op zich is dat niets nieuws, want keuzes maken deden we in de laatste eeuw ook, zeker in de periode na de Tweede Wereldoorlog. We kozen ervoor om de natuur in te snoeren door dijken, dammen, kanalen, pompen en gemalen. En niet voor niets. Het maakte ons land veiliger, zorgde voor zoet water, vergrootte de opbrengst van de landbouw en stroomlijnde de scheepvaart. Nederland werd een meester op de tekentafel, maar gumde ook steeds meer natuur uit. En nu merken we de gevolgen. Niet alleen staat de natuur er slecht voor en kampen we met verdroging, verzilting en eenvormigheid, ook onze eigen gezonde leefomgeving staat onder druk. Naarmate het klimaat verder verandert, hakken deze processen er steeds harder in.

Om de kentering in te zetten, gaan we robuuste ecosystemen creëren, met veel variatie, dwarsverbanden en interacties tussen soorten. Dat geeft veerkracht als er een verstoring optreedt. Het mooie is: er is een bouwmarkt waar de bouwstenen voor sterke en veerkrachtige natuur volop beschikbaar zijn. En dat is de dynamiek van de deltanatuur zelf, met zijn getijden, peilvariaties, zand en klei, overgangen in stroomsnelheden, zout en zoet. Die zullen meebouwen met het herstel. Wij Nederlanders hebben eeuwenlang geleerd om de natuur naar onze hand te zetten. Nu moeten we die kennis gebruiken om de natuur meer haar gang te laten gaan. En om bij alles wat we doen, binnen de grenzen te blijven van wat water en bodem in een gebied aankunnen. Want wie de natuur tegenwerkt, zit uiteindelijk zichzelf dwars.

Zoals ik al zei: dan moet je wel dappere keuzes durven maken.
Daarom moet de natuur een plek krijgen vooraan in het beleidsproces, in plaats van dat je achteraf, na een juridische toets, de schade moet repareren. Daar hebben we de laatste jaren net iets te veel ervaring mee. Nee, laten we het paard weer vóór de wagen spannen.

Als je keuzes maakt, moet je heel kritisch zijn op het economisch gebruik van de natuur. Niet alles kan overal tegelijk. Anders gezegd: als er geen vis meer zwemt, kan de visser ook wel inpakken. Dat betekent aan de andere kant ook dat als de balans weer hersteld is, ook de economische mogelijkheden weer toenemen.

Keuzes maken kan worstelen zijn, bijvoorbeeld met ecologische dilemma’s. Denk aan het ecosysteem van de Grevelingen. Daarvoor is het beter om de Brouwersdam weer op een kier te zetten. Maar dan komt de zeldzame knolorchis in gevaar, die pas is gaan groeien op de zandplaten in de Grevelingen nadat de dam een einde had gemaakt aan de getijdenwerking. Wat doe je dan? Wat mag je doen volgens de regels? Wat moet je doen in het belang van de natuur? Moeilijke afwegingen, en er is geen tijd om eeuwig door te studeren. We moeten gewoon aan de slag. Experimenteren, lef tonen en zelfs fouten durven maken. Een trendbreuk die mede op het conto staat van LIFE IP Deltanatuur. Ik dank u daarvoor hartelijk.

Keuzes maken is ook een worsteling met elkaar. Ook dat is een les van LIFE IP Deltanatuur. Als je de governance niet op orde hebt, raak je verstrikt in de kluwen van al die overheidslagen, van natuurbeheerorganisaties, waterschappen, boeren, juristen, recreanten, enzovoort, enzovoort. Terwijl we elkaar juist zo hard nodig hebben.

Dames en heren,

Het net is opgehaald. De inzichten van de afgelopen zes jaar zijn zo waardevol – die willen we niet overboord gooien. Maar juist meenemen in alle programma’s die werken aan natuurverbetering, ook in het landelijk gebied. Het ecosysteem van onze delta is immers grenzeloos.

Twee programma’s die hiermee verder aan slag gaan licht ik uit. Dat zijn de Programmatische Aanpak Grote Wateren en LIFE IP All4Biodiversity. Aan de vertegenwoordigers van deze programma’s overhandig ik graag de inzichten van LIFE IP Deltanatuur, zoals opgenomen in de publicaties ‘het Natuurwinstplan’ en ‘Samen sturen op natuur’.

Ik weet zeker dat jullie er je winst mee doen! Dank u wel.