Letterlijke tekst persconferentie na ministerraad 18 januari 2019

Mediatekst | 18-01-2019

Inleidend statement minister-president Rutte:

Goedemiddag. Vandaag natuurlijk gesproken over Brexit in het kabinet. Zoals u weet, betreuren wij dat het Lagerhuis het akkoord wat was uit-onderhandeld tussen het VK en de EU heeft afgewezen. Het is nu echt allereerst aan het VK zelf om aan te geven hoe nu verder. Ik had er gisteren een telefonisch gesprek over met Theresa May. Ik heb ook nog ’s een keer gezegd dat wij natuurlijk zeer steunen de gesprekken die zij voeren met de oppositie om te kijken breed in de Britse politiek wat de volgende stappen kunnen zijn. We wachten natuurlijk de uitkomst daarvan af. Probleem doet zich hier natuurlijk voor dat er, ik heb dat keer op keer ook hier iedere vrijdag zo’n beetje wel geschetst, ik zal ze niet nog een keer herhalen, maar de Britten hebben rode lijnen neergelegd, hebben voorwaarden gesteld aan de Brexit en door die voorwaarden is er eigenlijk geen andere constructie te bedenken dan diegene die er nu ligt. Dat wordt op zichzelf ook wel door de Britten erkend, maar goed, het zwaartepunt zit in hem op de backstop. Die backstop is er niet om te treiteren, die backstop is omdat die een logisch noodzakelijk gevolg is van de Britse rode lijnen en dus onderdeel moet zijn van die deal wil je voorkomen dat er op het Britse, sorry, het Ierse eiland alsnog een harde grens komt. En het niet willen hebben van een harde grens is een wens van zowel de Britten als Europa en natuurlijk ook binnen Europa de Ieren, maar dat geldt echt voor heel Europa.

Tegelijkertijd moeten we dus ook gewoon de feiten onder ogen zien en doorgaan met alle noodzakelijke voorbereidingen. Ook voor alle scenario’s, waaronder ook nog steeds het zeer niet wenselijke no-deal scenario, wat we nog steeds hopen te voorkomen. Maar ook als er een onderhandelde uitkomst is, is het nog steeds noodzakelijk om ons daar op voor te bereiden. We doen er alles aan om dat goed te doen, maar tegelijkertijd is het ook onvermijdelijk dat als het een no-deal scenario is dat dat ook verstoringen gaat geven en ook die proberen we dan weer te minimaliseren. Dus wat dat betreft doen we alles vanuit het Nederlands belang, zowel in de gesprekken met de Britten alsook in de voorbereidingen hier, proberen om de schade voor onze veiligheid, voor onze banen, maar ook voor de dagelijkse logistiek, om die zoveel mogelijk te beperken. Dat kan overigens, dat stuk van de gevolgen opvangen, dat kan de overheid niet in zijn eentje. En daarom is het ook zo belangrijk dat de burgers, de maatschappelijke organisaties, het bedrijfsleven, dat die zich goed voorbereiden op Brexit, inclusief het meest negatieve scenario van een no-deal Brexit, maar ook alle andere scenario’s waarin er wel een afspraak wordt gemaakt moet het worden voorbereid. En ik wil dan ook eigenlijk vanaf deze plaats een oproep doen aan maatschappelijke organisaties, aan bedrijven, aan instellingen om als ze dat nog niet gedaan hebben zich te informeren welke voorbereidingen noodzakelijk zijn, daarmee aan de slag te gaan als dat nog niet gebeurd is. En het is echt belangrijk want de tijd dringt. Het is nog maar 10 weken, dan is het 29 maart, dus er is geen tijd te verliezen.

Zondag ga ik zelf naar Bonaire, Curaçao en Aruba voor een bezoek met zoals ik dat vaak heb geprobeerd te doen bij het bezoek van de eilanden een sterk economisch accent. Veel gesprekken natuurlijk met alle officials, de gouverneurs, de minister-presidenten, de andere bestuurders. Maar ik neem ook 40 bedrijven mee en dat is dan deel van de Bon Bini for Business Summit op Curaçao. En dat zal hopelijk leiden tot veel nieuwe contacten, nieuwe contracten ook. En dat is weer in het belang, zowel voor de eilanden maar ook voor Nederland en het onderstreept ook nog eens een keer de modernisering van de relaties binnen het Koninkrijk.

Dan woensdagochtend terug en dan vrij snel meteen door naar Davos voor het World Economic Forum. We zijn daar goed vertegenwoordigd. Als ik het zo zie met alle afzeggingen zijn we geloof ik nog de enige die daar goed vertegenwoordigd zijn. Nee, er zijn er gelukkig nog heel veel anderen ook. We hebben ministers Hoekstra, Kaag, Bruins, Van Nieuwenhuizen, staatssecretaris Van Veldhoven is daar. Koningin Máxima is daar in haar VN-verantwoordelijkheid als speciale pleitbezorger voor inclusieve financiering. Eén van de hoofdonderwerpen op het Forum is uiteraard ook daar de klimaatverandering. En uiteraard is dat ook een terrein waar we elkaar juist ook nodig hebben, ook internationaal, om tot oplossingen te komen. Tegelijkertijd is het ook een soort tandartsprogramma waarbij je ieder kwartier, twintig minuten iemand anders ontmoet. Het is allemaal goed voorbereid om maximaal gebruik te maken van de aanwezigheid van andere gesprekspartners, zowel politiek alsook economisch. Investeringsbesluiten die bij bedrijven voorhanden zijn, waar zo’n contact in kan helpen. En dus inderdaad niet alleen politici, maar ook veel contacten in het bedrijfsleven daar in Davos. Wat hopelijk dan ook weer leidt tot banen en investeringen in Nederland. Nou, ik zie er naar uit. En dan ben ik weer net op tijd terug om u vrijdag hier weer te woord te staan. Want uiteraard is daar de hele agenda op ingericht.

Brexit

BREEDVELD (NOS JOURNAAL)
Meneer Rutte, raadt u bedrijven en organisaties nu aan uit te gaan van het slechtste scenario als het gaat om de Brexit?

RUTTE
Ik raad ze aan met alle scenario’s rekening te houden. En te hopen op het beste en te plannen voor het slechtste. En dat betekent dus ook te plannen voor een scenario waarin het misgaat. Ik zeg niet dat we daar op rekenen. Maar ik zei vorige week al, de bal rolt op dit moment naar de klif van Dover, rolt naar het ravijn. Iedereen wil die bal stoppen, maar vooralsnog rolt ie door. En als ie op 29 maart niet is uitgerold dan kukelt ie het ravijn in. Oftewel, een no-deal Brexit daar moet je je dus wel op voorbereiden ook.

BREEDVELD
Er blijkt uit onderzoek dat veel bedrijven inderdaad niet scenario’s hebben uitgewerkt. Wat zouden ze moeten doen wat u betreft?

RUTTE
Dat wel doen.

BREEDVELD
Ja, maar wat? Wat betekent dat voor bedrijven?

RUTTE

Ja, dat kunnen ze zelf wel bedenken. Als jij een bedrijf hebt bijvoorbeeld, en daar krijgen ze ook alle hulp bij, er zijn allerlei websites en aanbiedingen ook binnen VNO-NCW, alle kanten kunnen ze hulp krijgen. Maar als jij bijvoorbeeld een midden- en kleinbedrijf hebt dat nu handelt met Engeland en gebruik maakt van het feit dat er vrij verkeer is, dat er een douane-unie is, dat de handel vrij ongestoord kan plaatsvinden, dan lijkt het me verstandig dat je gaat nadenken wat dat betekent voor jouw handelsverkeer met Groot-Brittannië, dat je wel allerlei ingewikkelde formulieren moet gaan invullen, wel rekening moet houden met bepaalde misschien veterinaire inspecties die nu wel of niet plaatsvinden. Ik ben ook geen deskundige, ik ben politicus, maar ik denk dat bedrijven wel ongeveer weten wat de voordelen zijn van de interne markt en die vallen dus dadelijk weg. Mogelijk meteen, als het geen no-deal Brexit is dan hebben we meer tijd. Dan kunnen bedrijven zich wat langer voorbereiden, want dan gaan we nog een tijdje door zoals het nu is. Nog een paar jaar.

BREEDVELD

Mensen hebben natuurlijk lang gedacht dat dat ondenkbaar zou zijn, dat je zo’n harde scheiding met een bondgenoot zou meemaken.

RUTTE
Dat ben ik met u eens. Overigens, ik kijk nog even: er is ook een website uiteraard. Brexitloket.nl. En daar kunnen ook bedrijven kijken welke gevolgen Brexit voor hen heeft. Brexitloket.nl.

BREEDVELD

Omgekeerd zijn er natuurlijk veel bedrijven die afhankelijk zijn van import vanuit het Verenigd Koninkrijk. Het lijkt mij ook vrij laat om nu nog te beginnen met het aanleggen van voorraden. Maar zijn dat bijvoorbeeld ook zaken waarvan u zegt: doe dat?

RUTTE

Weet je, ik leid geen bedrijf. Dus ieder bedrijf moet dat voor zichzelf…

BREEDVELD

Wel een land.

RUTTE

Ja, maar dat betekent dat ik me wel een beetje in de Beschränkung de meester moet tonen en hier niet moet bedenken dat ik kan bedenken voor een landbouwexporteur of voor een groot transportbedrijf wat voor hen precies moet gebeuren. Dan moeten ze echt bij de deskundigen zijn. Wij moeten een aantal eigen zaken voorbereiden, bijvoorbeeld als het gaat om het hele verkeer rondom ferry-terminals. Hoe gaan we om met geneesmiddelen, medische hulpmiddelen, handelsstromen. Er gaat nu ook snel brief naar de Kamer weer met weer een update op al die punten. Hoe staat die hele contingency-planning ervoor. Dat zijn natuurlijk de overheidstaken. En we hebben natuurlijk bij de overheid allerlei methoden om als we zouden zeggen in de loop van februari ‘er moet nog een tandje bij’ om dat ook te doen. We willen dat echt proberen de gevolgen van een no-deal Brexit te beperken. Maar het zal gevolgen hebben. Laten we niet de indruk hier wekken dat de overheid… alsof dat hele systeem een klein boertje laat en dat op 29 maart alles doorgaat zoals nu. Het zal echt effecten en gevolgen hebben als er een no-deal is. Maar wij proberen die schade te beperken.

BREEDVELD

De Kamer zit inderdaad te wachten op een inventarisatie van alle knelpunten per ministerie. Heeft u dat in beeld?

RUTTE

Ja, er gaat dus nu snel een brief naar de Kamer. Ik meen dat wij dat behoorlijk in beeld hebben. We hebben van de week ook weer vergaderd met alle betrokken ministers in een speciale bijeenkomst die we daar over organiseren regelmatig die ik zelf voorzit. En ik moet zeggen: ik ben toch echt onder de indruk wat er gebeurt. En tegelijkertijd ook onder de indruk van de enorme effecten, ook al omdat we niet helemaal zeker weten of de Britten goed voorbereid zijn. En je kunt hier wel allerlei extra opstelcapaciteit proberen te organiseren voor het langer moeten opstellen van trucks hier. Van vrachtauto’s. Omdat ze langer door de controle moeten. En regelingen treffen voor veterinaire inspectie. Maar aan de andere kant heeft dat natuurlijk ook weer effecten. En daar gaan wij natuurlijk niet over.

BREEDVELD

Nee. Het klinkt ook ergens wel alarmerend als u zegt: bereid je voor op het slechtste scenario.

RUTTE

Ja, omdat natuurlijk met de stemming deze week in het Britse Lagerhuis en het feit dat die bal in hoog tempo door blijft rollen naar de afgrond, dat nog steeds een denkbare uitkomst is dat er op 29 maart geen deal is en wij met een niet-onderhandelde Brexit zitten. Dus een no-deal Brexit. En dan ben je in een keer, zijn ze geen lid meer en zijn zij een land zoals elk ander land wat geen lid is van de EU.

WESTER (RTL NIEUWS)
Meneer Rutte, houdt u er nog rekening mee dat die hele Brexit uiteindelijk niet doorgaat, dat het balletje gewoon weer terugrolt?

RUTTE

Ik dwing mezelf dat niet, daar niet openlijk over te speculeren, omdat je kunt nu… Kijk, het lastige is, met die stemming deze week waarbij met zo’n grote meerderheid de deal is afgewezen, kunnen wij samen of allemaal hier een hele waaier aan denkbare scenario’s nu bedenken wat er de komende weken gebeurt. Ik moet nu werken vanuit het Nederlands belang met de Britse regering om te kijken kunnen wij het in die richting beïnvloeden dat wij die schade minimaliseren, voor Nederland ook in de eerste plaats, zowel voor onze banen, voor onze veiligheid, en dat betekent dat ik probeer natuurlijk met de Britse collega’s mee te denken en te zeggen: ja weet je, het verder tweaken aan zo’n backstop, of die tijdelijk maken of de Britten een soort eenzijdige bevoegdheid geven om die backstop te kunnen stopzetten, die zie ik niet vliegen. Dus we moeten ook kijken naar wat kan er dan wel? Dus dat is het soort gesprekken dat nu plaatsvindt. Maar ja, uiteindelijk ben ik geen premier van Engeland, dus je probeert het te beïnvloeden maar het moet daar gebeuren.

WESTER

Hoopt u nog steeds dat die hele Brexit niet doorgaat?

RUTTE

Ik ben tegen Brexit, dus natuurlijk hoop ik dat er… maar het is niet realistisch. Ik kan wel in een soort fantasieland leven, maar ik kan dat ook niet bevorderen. Er is niks wat ik kan doen wat het helemaal niet laten plaatsvinden van de Brexit bevordert. De maximale invloed die ik heb, of ik, Stef Blok, het kabinet, onze diplomaten, is te bevorderen dat de Brexit zo georganiseerd mogelijk gaat plaatsvinden. En ja, als ergens in de Britse politiek iets gebeurt waardoor die helemaal niet doorgaat, daar kunnen wij geen druk op uitoefenen.

WESTER

Dat zou wel mooi zijn.

RUTTE

Ik ga daar nu geen rechtstreeks antwoord op geven, maar u ziet wel aan mijn hele lichaamshouding wat ik er van vind. Waarom geef ik dat rechtstreekse antwoord niet? Omdat ik dan het risico loopt dat dat ook in de internationale pers doorklinkt en ik dan mijn Britse collega het weer lastiger maak in Engeland, afhankelijk van wat dan het antwoord geweest zou zijn.

WESTER

Is het een scenario waar Theresa May met u over gesproken heeft? Houdt ze er zelf rekening mee?

RUTTE

Nee, zij gaat echt uit van 29 maart. Wat ze ook naar buiten zegt, zegt ze ook naar binnen. Ze gaat echt uit van 29 maart. Ze gaat uit van een onderhandeld Brexit, dus een Brexit met een deal. En de zoektocht nu is, met de afwijzing van de deal zoals die er ligt, waarvan ik ook tegen haar weer gezegd heb: ik zie werkelijk niet hoe je die verder kan tweaken, want er zit niets onredelijks in, noch aan Britse kant, noch aan Europese kant, maar er liggen drie harde eisen van de Britten naast het Brexit-verhaal zelf. Namelijk: geen grenzen in de Ierse zee, geen vrij verkeer, geen lidmaatschap van de douane-unie. Gegeven die rode lijnen is wat er nu ligt, namelijk: we gaan de komende jaren verder onderhandelen over een nieuwe relatie. En in die relatie moeten we ook de Ierse grens regelen, en mocht de overgangsperiode gestopt zijn en een nieuwe relatie er nog niet zijn, dan is er een backstop. Daar zit nu het probleem in het Britse parlement op die backstop. Dat pakket is wat het is, vrees ik.

Opmerkingen Klaas Dijkhoff over concept-Klimaatakkoord

DE WINTHER (DE TELEGRAAF)

Meneer Rutte, wat gaat u als premier er aan doen om het beschadigde onderlinge vertrouwen in uw coalitie te herstellen?

RUTTE

Nou ja goed in de vraag zitten natuurlijk een aantal aannames die…

DE WINTHER

Niet waar zijn?

RUTTE

Nou, waar ik zo mijn eigen opvattingen over heb. Kijk, waar u aan refereert denk ik, is de discussies die deze week hebben plaatsgevonden. Maandag in het coalitieoverleg waar ik openlijk met u over gesproken heb na afloop. Maar ook wat u denk ik zag bij de inloop en de uitloop vandaag. We maken er geen geheim van dat dit natuurlijk een pittige week is. En wat ik daar aan doe? Ja, dat is toch echt naar het karakter van mijn vak vertrouwelijk, daar kan ik erg weinig over zeggen in het openbaar anders dat dat altijd een mix is van concrete interventies en tijd.

DE WINTHER

Het is dus wel nodig om iets te doen begrijp ik?

RUTTE

Ik schets u dat wij openlijk zijn geweest, volgens mij maandag, over dat we over gesproken hebben in het coalitieoverleg, en u zag de collega’s van alle partijen vandaag naar binnen komen en weer naar buiten gaan en op de vragen daar over ook eerlijk zeggen van: ja, dit was een pittige week. Ik geloof dat een van de collega’s, volgens mij Hugo de Jonge zei: het knetterde deze week, of wat zei hij precies? Dus ja, dat hoort ook bij de politiek. Ik ben daar niet zo… laat ik het anders zeggen: dat hoort bij dit vak. Het zijn vier heel verschillende partijen en er kunnen zich altijd dingen voor doen, waardoor de normale spanning in een coalitie die er altijd gezond is oploopt naar een niveau dat je er echt langer met elkaar over moet praten, dat was deze week het geval.

DE WINTHER

Een leider van de coalitie, dat is dus echt een van de vier, zei me deze week dat er iets kapot is gemaakt door de heer Dijkhoff. Is dat dan aan uw waarneming ontsnapt?

RUTTE

Ik ga niet op alle anonieme leiders van de coalitie reageren.

DE WINTHER

Dus u gelooft niet dat ze dat echt hebben gezegd?

RUTTE

Dat zeg ik niet. Ik zeg alleen: ik ga er niet op reageren.

DE WINTHER

De heer Wiebes die is gevraagd om de doorrekening van het klimaatakkoord eerder af te hebben dan de Statenverkiezingen. Gaat u daar aan mee werken?

RUTTE

Maar daar heeft hij op gereageerd en ik geloof dat het niet, voor zover ik het weet, maar ik kreeg die vraag al bij het Vragenuur, en toen zei ik ook: ja jongens, dat is echt aan de minister van Economische Zaken, maar vooral ook volgens mij, is dat aan de planbureaus en dan moeten zij bepalen wanneer ze er mee komen. Maar hij heeft volgens mij ook gezegd net dat hij dat verzoek van de Kamer heeft ontvangen. Want er is dacht ik, daar zag ik een ANP’tje over, ook een verzoek van Kamerfracties gekomen en dat hij daar ook in de coalitie over gaat praten, dus dat moeten we even afwachten.

DE WINTHER

Ja, dat moest er inderdaad uitgetrokken worden, want in de eerste instantie zei hij dat als de oppositie dat belangrijk vindt, vindt hij dus kennelijk niet belangrijk, hij ziet niet, ‘ik zie niet zo heel erg wat het met de PS-verkiezingen heeft’. Ziet u dat ook zo?

RUTTE

Ik zie dat ook zo ja. Kijk, de Provinciale Statenverkiezingen gaan volgens mij over de provincies. Waar we hier praten is doorrekening op een conceptklimaatakkoord en het conceptklimaatakkoord dat is wat er uit die tafels kwam, al die klimaattafels plus wat het kabinet er als brief bij gelegd heeft met een aantal varianten. Dat wordt nu allemaal doorgerekend. Doel is 49% halen. Nou goed, u kent het hele verhaal. Ik heb dat bij het Vragenuur nog een keer of twintig onderstreept. Dat is ongeveer… precies hoe het zit. Daarvoor is dienstig die doorrekening van die planbureaus maar wanneer zij ermee komen en wat de regels zijn over de openbaarheid van die stukken of niet, dat wordt uitgezocht.

DE WINTHER

Maar vindt u het als premier niet belangrijk dat de doorrekening en in ideale vorm ook de besluitvorming, maar dat zal misschien wat later worden, maar de doorrekening in ieder geval voor de stembusgang aan de mensen verteld wordt.

RUTTE
Maar het is de doorrekening op een conceptklimaatakkoord waar de hele politieke besluitvorming nog over moet plaatsvinden. En die gaat de weken daarna plaatsvinden. En dat zal waarschijnlijk, zoals ik hem nu inschat, zal die besluitvorming eerder na dan voor de Statenverkiezingen zijn. Gewoon omdat je het in de tijd niet redt. Omdat de aanname dacht ik is, maar nogmaals: u zult zich echt bij Eric Wiebes moeten vervoegen om dat precies te vragen: die doorrekening niet verwacht wordt al in februari al zodanig dat je in staat zou zijn om in begin maart alle besluiten te nemen. Het is dus bedoeld voor het kabinet, die doorrekening, om op basis van het conceptklimaatakkoord tot definitieve besluiten te komen. En zodra die er zijn gaan die naar de Kamer. Dus wat je dan hebt zijn doorrekeningen op een conceptakkoord, dat is wat uit de tafels kwam plus de kabinetsbrief met alternatieven. En alle andere afwegingen die erin staan en ook de randvoorwaarden dat de mensen het kunnen meemaken: financieel en logistiek en ook qua keuze in het persoonlijk leven. En dat er een eerlijke verdeling is van lusten en lasten tussen de gezinnen, de burgers en de bedrijven. Die hele besluitvorming moet dan gaan plaatsvinden. Dus wat heb je? Dan heb je dus een doorrekening op een concept waar de hele politieke besluitvorming nog op moet plaatsvinden.

DE WINTHER

Dus het is niet relevant om het voor de Statenverkiezingen per se te hebben?

RUTTE

Ik denk als de oppositiepartijen dat wel relevant vinden, dat ze dat mogelijk, maar dat schat ik in, wel ook in de discussie willen brengen. Maar vanuit de coalitie zal de reactie waarschijnlijk zijn, taxeer ik: nou ja heel interessant, we hebben nu een conceptklimaatakkoord en de doorrekening, maar de hele besluitvorming moet nog plaatsvinden.

DE WINTHER

Nee dat snap ik, maar vindt u het zelf relevant of niet dat die informatie beschikbaar is voor mensen voordat de stembusgang plaatsvindt voor de Provinciale Staten.

RUTTE

De Provinciale Statenverkiezingen gaan over de provincies. Ik ben niet de enige die beslist wat wel of niet. Alleen ik ga niet over het normale verkeer tussen kabinet en de planbureaus. Ik weet niet hoe dat geregeld is. Dat zul je echt moeten vragen aan de minister van Economische Zaken of aan de planbureaus.

DE WINTHER

Nou, ik doe niet anders, maar er komt niet zoveel uit de afgelopen maanden.

RUTTE

Nou, een beetje zure reactie vind ik dat.

DE WINTHER

Het is wel waar.

RUTTE

Nou, dat vind ik niet waar.

DE WINTHER

Er is de afgelopen week ook overleg in de provincies geweest, bijvoorbeeld ook in Limburg, waar mensen zich zorgen maken over de gevolgen van het klimaatakkoord voor de Limburgse industrie daar. Dus die provinciale bestuurders daar maken zich er wel degelijk zorgen over datgene wat in het Klimaatakkoord staat en wat de gevolgen zijn daarvan. Dan is het dus wel relevant om naar buiten te brengen wat het betekent.

RUTTE

Maar er is geen Klimaatakkoord. Wat er ligt is een conceptklimaatakkoord. Met het doel om de doelstellingen te halen op een manier die we allemaal met zijn alken kunnen meemaken. Die eerlijk is in de lusten en lastenverdeling tussen alle actoren. Vooral de burgers en de bedrijven. Dat moeten we doen op basis dadelijk van die doorrekeningen. Die doorrekeningen zelf die zeggen dus iets over het conceptakkoord dat er ligt. Daar moet dus de politieke besluitvorming nog plaatsvinden. Dus wat heb je dan? Je hebt dan het conceptakkoord en de doorrekeningen. Ik snap best dat als ik oppositiepartij zou zijn, zou ik zeggen: ik wil gewoon alle informatie hebben, vind ik allemaal interessant en misschien kan ik er in de campagne iets mee, dat verwijt ik niemand. De vraag nu is: ik weet het gewoon echt niet. Wat is er af bij die bureaus? Is dat voor of na de verkiezingen? En als het voor de verkiezingen af is: kan het naar buiten of niet en hoe werkt dat? Wie gaat erover? Het kabinet of de bureaus? Ik weet het niet.

DE WINTHER

Als u nu terugkijkt op het hele project van de klimaattafels en hoe dat zich de afgelopen maanden heeft ontwikkeld met overlegtafels, met mensen die diee tafels voorzitten en die de mensen op televisie gaan vertellen wat er gaat gebeuren, vervolgens de presentatie van het Klimaatakkoord, vervolgens de reactie van de heer Dijkhoff daarop, de reactie die dat vervolgens weer oplevert in uw eigen coalitie. Als u nu terugkijkt op dat hele proces, is dat voor herhaling vatbaar?

RUTTE

U schetst nu wel een hele grote mer à boire. We staan voor een grote transitie als samenleving waar we ook tijd voor hebben. 11 jaar tot 2030, 31 jaar tot 2050. Die willen we met z’n allen meemaken waarbij de doelstelling is om én de rommel van deze generatie niet door te geven aan de volgende generatie. Tegelijkertijd te kijken: kun je er ook extra economische kansen uithalen, kun je Nederland geopolitiek minder afhankelijk maken van bijvoorbeeld grondstoffenleveranciers in delen van de wereld waarvan je misschien minder afhankelijk zou willen zijn. Hoofddoel zijn het niet doorschuiven van de klimaatrekening op een manier die ook iedereen persoonlijk in zijn eigen leven kan meemaken. Dat is een complex proces. Ik vind het logisch dat het kabinet heeft gevraagd aan heel veel maatschappelijke organisaties: denk daarin mee. Die hebben ontzettend goed werk opgeleverd. Niet dat ik het met alles eens ben, ik ben het niet eens met alle 600 suggesties. Helemaal niemand gaat ook bij het kruisje tekenen van die 600...

DE WINTHER

De heer Jetten wel.

RUTTE

Ook de heer Jetten gaat niet tekenen bij het kruisje.

DE WINTHER

Hij zei van wel.

RUTTE

Ik dacht het niet, maar dan citeer ik hem verkeerd. Ik denk dat op zichzelf het niet noodzakelijk is dat je al die 600 maatregelen overneemt. Die liggen er. Het kabinet heeft daar een aantal opvattingen naast gelegd inclusief alternatieven en ook gezegd: we zullen uiteindelijk kijken: wat betekent het voor de portemonnee van mensen. Kunnen mensen hun leven blijven leven? Ook kijken: wat betekent het voor: kun je in je persoonlijke leven op een logische manier aansluiten bij alle momenten dat je toch besluiten moet nemen over auto, wonen, nou noem maar op. Plus: doen we het een beetje netjes met de bedrijven? En dat is een proces wat inderdaad politiek plaatsvindt. Dus ik vind het logisch dat wij zoveel input hebben gevraagd van mensen die er verstand van hebben. Dat is logisch, het is complex.

DE WINTHER

Dus dit was eigenlijk wel een succes, die klimaattafels?

RUTTE

Nou, dat zul je allemaal achteraf moeten bekijken.

DE WINTHER

U mag het zeggen hoor.

RUTTE

Nee, u vroeg mee of het hele proces voor herhaling vatbaar is. En toen zei ik: dan maakt u er wel een hele grote soep van. Want er zat zoveel in die soep. Dat hele deel dat je vraagt aan maatschappelijke organisaties om mee te denken, vind ik een logisch proces. Als het zo’n complexe vraag is.

DE WINTHER

Maar wat er daarna gebeurd is, dat was niet zo handig misschien?

RUTTE

Dat is weer iets anders. Dat was uw eerste vraag: wat is er deze week gebeurd? Dat heb ik u geschetst eerder.

VAN SOEST (ALGEMEEN DAGBLAD)

Toch nog heel even terug naar die sfeer in de coalitie, want afgelopen zondag in Buitenhof wuifde u de suggestie nog weg dat die opmerkingen van Klaas Dijkhoff tot spanningen zou leiden. Was u overvallen dan afgelopen maandag toen de andere drie toch eigenlijk best wel verbolgen waren?

RUTTE

Nou, wat ik in het Buitenhof heb willen zeggen en volgens mij ook heb gezegd, is dat ik vind dat als je kijkt naar wat er zo gezegd is vanuit de coalitie, vanuit de diverse coalitiekopstukken over klimaat, dat dat met elkaar te verbinden blijft. En dat de doelstellingen, tijdpad en hoe we dat willen bereiken allemaal overeind staat. Dat daarnaast in het coalitieoverleg ook natuurlijk gesproken is nog over de specifieke interviews dat weekend, dat is natuurlijk altijd ieders goed recht. En dat begrijp ik tot op zekere hoogte ook als dat stevig is. En als dat heftig is, dan gebeurt dat.

VAN SOEST

Maar u heeft die reactie van de andere drie dus niet onderschat of zo? U had dat wel verwacht?

RUTTE

Dan moet ik nu soul searching gaan doen wat ik precies had verwacht toen ik maandag naar binnen ging en wat ik weet sinds ik maandag weg ging. Ik ging er niet vanuit… [praten door elkaar heen, red.] Als één van de coalitiekopstukken zo’n stevig interview geeft, dan is het natuurlijk ook logisch dat je natuurlijk daarover spreekt. Dat had ik wel verwacht ja. De vraag in Buitenhof is uiteindelijk niet zozeer over wat gaat er morgen gebeuren, maandag na die zondag. Ik heb die vraag zo verstaan als komt dit kabinet uit de besluitvorming rondom klimaat. En ik verwacht dat dat kan, ja.

VAN SOEST

Dan tot slot: u zegt twee dingen die ik niet helemaal met elkaar kan rijmen. Aan de ene kant zegt u: het hoort er een beetje bij. We zijn met vier partijen, je hebt altijd spanningen. En van de andere kant, als dat zo is, dan had u toch ook wel kunnen verwachten dat die uitspraken van Dijkhoff zoveel kwaad bloed zouden zetten. U heeft toch van tevoren met Dijkhoff hierover gehad?

RUTTE

Wat ik allemaal bespreek in mijn partij, dat is echt aan de vertrouwelijkheid. Want alles is al openbaar hier, nog een paar dingen houden we graag vertrouwelijk. Ik heb niet gezegd dat ik dat niet had verwacht. U trekt die conclusie uit mijn optreden in Buitenhof en ik leg u uit dat in Buitenhof [praten door elkaar heen, red.] op de vraag, voorzie je dat je er politiek uit gaat komen. En ik ga ervan uit, het is heel normaal in het coalitieoverleg dat als er in het weekend dingen gebeuren op partijcongressen of in interviews, dat we daar over spreken. En dit was natuurlijk een stevig interview in dagblad De Telegraaf. En ook logisch dat daar over gesproken is. En u zag ook vandaag bij de inloop in de Ministerraad en bij de uitloop dat dat ook nog even na-echoot. Ja, dat lijkt me onvermijdelijk. Ik zeg er alleen meteen bij: dat is ook onderdeel van het politieke werk. Dat in meer of mindere mate dit soort evaluatieve momenten plaatsvinden.

BOVEN (BNR)

Meneer Rutte, is de kwestie met Dijkhoff nu opgelost?

RUTTE

Ja, wat is opgelost? Kijk, er is een stevig interview geweest, er wordt over gesproken. Ik begrijp dat u de vraag ook stelde bij de uitloop. Ik kan toch niet besluiten dat iedereen weer helemaal honderd procent van elkaar houdt. Daar heb je twee dingen voor nodig om iets op te lossen in zo’n geval. Dat is het goed met elkaar bespreken, dat gebeurt. En misschien dat we er nog een keer over spreken of niet, dat zullen we zien. En daar is deze week op een aantal plekken op verschillende momenten volgens mij goed over gesproken. En verder heeft dat ook weer tijd nodig. Je gaat weer met elkaar werken. Dus je kunt nooit zeggen: nu is hét opgelost. Ik kan dat niet ex cathedra hier afkondigen aan de wereld: hét is opgelost. Zo werkt het niet.

BOVEN

Het blijft dus een litteken in deze coalitie als het niet oplosbaar is?

RUTTE

Ja maar dat is weer een dichotome vraag: het is opgelost of er is een litteken. Daartussen zit nog heel veel. Namelijk dat de tijd ook de wond heelt zonder litteken.

BOVEN

En dat is nu nog niet gebeurd?

RUTTE

Dat is iets wat ik niet kan beslissen. Dat moeten anderen beslissen. Ik heb de indruk dat we, dat was ook de vraag van de heer De Winther, dat ik – en ik kan niet zeggen welke – maar met mijn collega’s een aantal stappen zetten om ervoor te zorgen dat dat proces in goede banen wordt geleid.

BOVEN

Eén dingen nog even over wat Wouter de Winther ook net aan u vroeg over de Provinciale Staten. Ik begrijp niet zo goed dat u zegt dat het klimaatakkoord niks met de Provinciale Staten-verkiezingen te maken heeft, want de provincies doen eigenlijk niks anders dan dingen die met het klimaatakkoord te maken hebben.

RUTTE

Maar er is geen klimaatakkoord. Er is een concept-klimaatakkoord. Politieke besluitvorming over het uiteindelijke pakket maatregelen om tot de CO2-reductie te komen in 2030 en welke maatregelen daarbij horen aan de hand van de randvoorwaarden die we gesteld hebben, die gaan wij maken, die lijst, zodra de doorrekeningen er zijn. Dus die vraag die nu aan de orde is: er is een conceptakkoord, er zijn dadelijk doorrekeningen. Ja, die doorrekeningen zijn er en dan zegt het kabinet: interessant, als daar vragen zouden komen in de campagne. Maar we moeten er nog politiek over besluiten.

BOVEN

Maar dat is niet alleen aan de Haagse politiek, maar ook aan de provinciepolitiek. Daar komen ook bestuurders straks in parlementen en besturen die met die doorrekeningen in de hand besluiten nemen. Dus als wij weten wat het kost, dan kunnen de partijen zeggen wat ze gaan doen in die provincies.

RUTTE

Het leeuwendeel van wat hier ligt, is natuurlijk wat uiteindelijk nodig is om ook vanuit de nationale politiek geredeneerd te realiseren. Dan zie je dat in die tafels twee type gesprekspartners waren. Zij die inhoudelijk een bijdrage leveren en tot op zekere hoogte ook zij die zelf ook een bijdrage gewoon in praktische tonnages gaan leveren. Maar daarvoor geldt natuurlijk dat die besluitvorming nu, hoe gaat dat pakket eruit zien?, in de eerste plaats op het nationale niveau wordt genomen en waar dat nodig is met andere leveranciers van opbrengsten ook met anderen. Maar dat hele proces moet plaatsvinden nadat de berekeningen er zijn, dus het lijkt mij onwaarschijnlijk dat je dat helemaal af hebt dat proces voor de Statenverkiezingen. Dat lijkt me in de tijd gewoon niet mogelijk.

VAN WEEZEL (VRIJ NEDERLAND)
U bent natuurlijk ook leider van de VVD. Vindt u het raar dat de leiders van de andere coalitiepartijen nu denken: Rutte wist van dat interview in De Telegraaf? Rutte heeft daar toestemming voor gegeven? Dat maakt Ruttes bemiddelende rol wat moeilijk. Ik bedoel: er is ook wantrouwen tegen uw regisserende rol nu bij de anderen.

RUTTE

Ja, maar dat begrijp ik. Ook dat is, ik ben natuurlijk ook nog partijpoliticus, en ik probeer zo goed mogelijk mijn regisserende rol te vervullen. Waar ik alleen geen inzage in kan geven in het openbaar is wat ik precies op welk moment achter de schermen doe. Dat gaat niet, want dat is natuurlijk toch deels in de vertrouwelijkheid van de coalitie, en deels in een nog diepere vertrouwelijkheid van een partij. Dus daar kan ik in het openbaar niets over zeggen. En ik heb te accepteren: ik ben geen partijloos premier. Ik probeer dat altijd zo te doen dat ik zo goed mogelijk de belangen van de coalitie bedien en ook probeer iedereen daar ver in te ondersteunen.

VAN WEEZEL

Maar wat het zo ingewikkeld maakt is: als premier in Katowice en zo, houdt u vurige pleidooien voor een ingrijpend klimaatbeleid. Vervolgens geeft de fractievoorzitter van de VVD een interview dat daar ongeveer haaks op staat. U blijft zeggen van: we komen er wel uit. Ik bespeur bij de andere drie coalitiepartijen een soort van wantrouwen van: waar staat Rutte zelf nou voor?

RUTTE

Ik ben het niet met de analyse eens. Dijkhoff stelt niet ter discussie de doelstelling. De doelstelling van het kabinet is en die hebben we ook in Katowice uitgedragen, ook op CNN, dat interview dat ook hier de pers heeft gehaald, dat wij 49% CO2-uitstoot willen bereiken, maar dat we eigenlijk vinden dat Europa naar een doel zou moeten van 55%, omdat je dan echt de 1,5 graad opwarming veel meer kunt naderen dan met 49%. En dat we dus ook een lobby hebben in Europa om de 49 te verhogen naar 55%. Dat staat ook in het regeerakkoord, daar ben ik ook echt aan gecommitteerd. Dat heb ik in Katowice uitgedragen. Volgens mij stelt Dijkhoff dat niet im Frage in het Telegraaf-interview. Waar hij volgens mij aandacht voor vraagt, en je zag ook breed in de coalitie steun, ook bij andere partijen dat zij dat ook vinden, en ook al vonden neem ik aan, dat je het moet doen op een manier waarop de mensen het ook kunnen meemaken. En dat heb ik ook dinsdag gezegd: dat is een van de randvoorwaarden van deze coalitie, dat als je die maatregel neemt, dat dat ook iedereen in staat moet zijn om dat in zijn persoonlijk leven zo te organiseren dat je niet eens de vakantie hoeft af te zeggen of de auto te verkopen of te verhuizen.

VAN WEEZEL

Maar u heeft niet zelf gevraagd: Klaas geef ’s een stevig interview aan De Telegraaf? Want dat denken sommigen in de coalitie nu.

RUTTE

Ik kan echt nooit antwoorden geven op wat er diep in een partij gebeurt. Dat gaat niet. Daar kan ik geen ja of nee, of reflectief iets over zeggen. Dat moet ik onbeantwoord laten, want dat raakt echt aan het vertrouwen van het interne partijoverleg.

JOOSTEN (ELSEVIER)

Meneer Rutte, is het eigenlijk niet logisch dat deze politieke spanningen nu ontstaan rond het concept-klimaatakkoord, omdat de echte politieke strijd eigenlijk nooit in het openbaar gevoerd is? Met andere woorden: vindt u het ook niet raar dat we nu zeer ingrijpende maatregelen gaan nemen terwijl er vóór de verkiezingen niet over werd gesproken? De meeste verkiezingsprogramma’s of in elk geval een aantal van de verkiezingsprogramma’s, onder andere dat van uw eigen partij, daar ook geen melding van maakte. En nu ligt de politieke spanning open en bloot op straat.

RUTTE

Ik vind het altijd zo wonderlijk dat er gezegd wordt dat dat niet op tafel lag. Daar hebben we toch in 2015 op 30 november als Europa, ook als Nederland onze handtekening gezegd onder de afspraken van Parijs, de opwarming van de aarde tot 2 graad te beperken en zelfs te oriënteren op 1,5 graad. Dus dat is niet nieuw. En het was altijd helder dat rond deze tijd de nationale contributies verder moesten ingevuld, dus de afspraken die alle landen hebben gemaakt in Europa om er aan bij te dragen. Daar gaat dus ook ons regeerakkoord logischerwijze over en die discussie vindt plaats in de coalitie en ik dacht ook wel, uit het Vragenuurtje van afgelopen dinsdag bleek dat daar toch waar het gaat om doelstelling, of de randvoorwaarden geen verschillen van mening zijn tussen die vier coalitiepartijen.

JOOSTEN

Maar hoe verklaart u dan dat er in 2015 inderdaad internationaal werd afgesproken, Nederland ook de handtekening er onder, en dat er werkelijk bij mijn weten niet één debat over gevoerd is in de verkiezingscampagne?

RUTTE

Ik heb in ieder geval er zelf een debat over gevoerd met de leider van CU en ik heb er de week voor de verkiezingen aandacht voor gevraagd in een videoboodschap via de VVD social media kanalen, het belang van de klimaatverandering. Het was in die campagne, maar ja, dat is meer een vraag die ik terug moet spelen aan de journalistiek, als je zelf als lijsttrekker in die campagne zit, en voor de VVD gold, na een grote crisis komt nu een nieuwe tijd waarin mensen ook moeten ervaren dat het beter gaat met Nederland, ook in hun persoonlijk leven, ook door te kunnen investeren in een aantal publieke voorziening en waar ruimte is voor lastenverlichting, die ook door te voeren. Dat is een belangrijk thema voor mijn partij, andere partijen hadden hun thema’s. Uiteindelijk op die mix van die thema’s wordt die campagne gevoerd. Dat beslist niet een partij. Ik had ook nog het onderwerp: hou het verkeerd soort populisme uit het Torentje, dat was ook nog belangrijke doelstelling van de VVD in de campagne, maar andere partijen hadden weer andere doelstellingen. Ik ging niet in mijn eentje over de thema’s, maar u hebt gelijk…

JOOSTEN

Uw eigen partijprogramma bijvoorbeeld. Heeft u aan de kiezer gevraagd van: geef mij toestemming om uw leven moeilijker te maken om het klimaat te redden?

RUTTE

We willen het leven niet moeilijker maken. We willen het organiseren op een manier waarin mensen en dat geldt voor het hele kabinet, niet moeilijker maken. Dat is te somber. Nee, volgens mij is het doel van de politiek van deze coalitie om de klimaatdoelstellingen te halen op een manier die mensen financieel kunnen meemaken. Waarin je ook ervoor kunt zorgen dat mensen ook in praktische zin op besluitvormingsmomenten kunnen aansluiten, op de logische momenten in hun leven, om daar de stappen in te zetten. En dat je dat zoveel mogelijk probeert te faciliteren op een verstandige manier. Dat moet ook eerlijk zijn. En het VVD-verkiezingsprogramma besteden we daar natuurlijk ook aandacht aan. We hebben een belangrijke club in de VVD, Groen Liberaal, die daar op het congres… Veel kritiek, weinig debat in de VVD, wordt vaak gezegd.

JOOSTEN

Een club in de partij?

RUTTE

Ja, wij hebben in de partij een heel platform…Groen, op allerlei onderwerpen: ouderen en jongeren, zorg en Europa. Maar ook over het klimaat. En dat heet, toen heette ze in ieder geval, ik dacht nog steeds, Liberaal Groen. En die hebben heel veel invloed uitgeoefend op dat verkiezingsprogramma. Hebben ook invloed toen op de voorzittersverkiezingen iets later. En waar gaat dit naartoe? Briljante afronding. En dat reflecteert dus ook in het verkiezingsprogramma. En dat was één van de momenten waarin er in de VVD, ik zei zondag ook, ik vind ook dat er te weinig discussie is. Die is er niet omdat ik dat niet wil, ik wil hem dolgraag wel. Maar het is lastig om in een zaal met 1500 mensen op congressen zo’n discussie te voeren. Dus we zoeken andere vormen. Maar dat was nou juist een moment dat 1500 mensen in de zaal, dat congres in november 2016, dat het wel lukte. Dat we de hele dag door amendementen zijn gegaan en nog nota bene ’s avonds het journaal op tv over D66 ging, namelijk hoe wij ons drugsstandpunt hadden aangepast waardoor het VVD-verkiezingscongres alleen maar ging over een D66-succes, tot mijn grote irritatie. Daar moet ik nog eens met de NOS over praten.

JOOSTEN

U vindt niet dat voordat een kabinet beslist over deze belangrijke zaken, dat er bijvoorbeeld nieuwe verkiezingen zouden moeten plaatsvinden?

RUTTE

Nee.

WESTER

Meneer Rutte, u gebruikte zojuist een formulering en het eerste deel kan ik niet helemaal herhalen maar het tweede deel viel me wel op. Toen zei u dat iedereen weer honderd procent van elkaar houdt. Zegt u daarmee dat de coalitiepartijen voor dat interview met Dijkhoff meer van elkaar hielden dan erna?

RUTTE

Nee, daarmee gaf ik antwoord op de vraag uit de hoek van BNR over de vraag: is het nu opgelost? En toen zei ik: ja, dat kan ik natuurlijk niet ex cathedra besluiten voor iedereen. Kijk, en het continuüm tussen volledig van elkaar houden, elkaar mogen, elkaar haten. Nou, dat laatste is volgens mij niet het geval want dan was zo’n coalitie er niet. Maar laten we zeggen: tussen elkaar mogen tot en met heel erg van elkaar houden. In dat continuüm, dat beweegt natuurlijk. Afhankelijk van de momenten van het politieke debat en de stand van de coalitie. En ik kan niet voor iedereen besluiten waar die zich op dat continuüm bevindt.

WESTER

Maar ziet u wel dat de liefde enigszins bekoeld is, misschien tijdelijk?

RUTTE

Ik kan dat toch niet als observant beschouwen, ik kan alleen vaststellen dat we deze week op een aantal plekken zichtbaar en onzichtbaar over de situatie hebben gesproken, ook vandaag in het kabinet vanzelfsprekend. U heeft collega’s bij in- en uitloop daar ook over horen spreken. En dat lijkt mij onderdeel van het proces als zich de noodzaak zich heeft afgetekend vanwege de gebeurtenissen van afgelopen weekend om zo’n discussie met elkaar te voeren. En de vraag ‘is het nu opgelost?’, ‘is er blijvend wantrouwen?’,  ‘houd je weer van elkaar?, die kan ik niet voor anderen beantwoorden. Ik kan alleen zeggen dat ik het als mijn taak zie het proces zo te helpen inrichten met mijn collega’s dat we dat maximaal faciliteren. En dat ik er ook vertrouwen in heb dat dat ofwel het geval is of als dat voor mensen nog niet zo zou voelen – maar ik kan niet permanent de thermometers erin steken om precies te kijken waar het zit – dat dat ook weer snel zal gebeuren.

QUARLES VAN UFFORD

Allerlaatste slotvraag.

MANTZ (NH NIEUWS)

Afgelopen woensdag stond er een noodkreet van de Wijk aan Zeese Ellen Windemuth in de Volkskrant. Dat is een open brief gericht aan u. En zij en vele IJmonders maken zich echt grote zorgen over de uitstoot van Tata Steel. Huizen, bakfietsen, speelplaatsen, die zijn allemaal bedekt met grafiet, chroom en zelfs vanadium. Deelt u die zorgen en wat kunt u voor ze doen?

RUTTE

Ik heb de brief vanzelfsprekend, ik zag ‘m eerst in de media. Wijk aan Zee?

MANTZ

Ja.

RUTTE

Vervolgens heb ik de brief ook gelezen en ik heb twee dingen. Volgens mij hebben we dat ook toen naar buiten gebracht of in ieder geval geschreven aan… in ieder geval, er is communicatie naar buiten gegaan. Maar nu weet ik niet helemaal zeker aan wie, maar ik ga het u nu vertellen als u het nog niet gehoord zou hebben. In de eerste plaats is mijn conclusie naar het dossier kijkend dat dit in de eerste plaats nu een zaak is van de provincie Noord-Holland. Dat die aan zet zijn in zo’n concreet geval en niet de Rijksoverheid. Maar ik heb tegelijkertijd gevraagd aan Stientje van Veldhoven en Eric Wiebes, de bewindslieden die over het milieu en klimaat gaan, om contact op te nemen met de provincie om zich ook te laten informeren over de situatie.

MANTZ

En juist dat hè, die mevrouw die plaatst voor 20.000 euro naar verluidt een advertentie in de krant.

RUTTE

Wie is dat?

MANTZ

Dat is mevrouw Ellen Windemuth uit Wijk aan Zee. En zij heeft die open brief geschreven vanwege het vertrouwen dat ze kwijt is in de lokale en regionale politiek. Ze vraagt u heel concreet om hulp.

RUTTE

Wij helpen nu door eerst uit te zoeken wat er aan de hand is. Ik kan niet meteen zeggen dat ik het met haar eens ben, dat zou ook gek zijn. Dus we moeten het eerst uitzoeken en nogmaals, daar is de complicatie bij dat dit na een eerste weging van het dossier een zaak van de provincie is. Dat het daar zou liggen, maar niettemin dat ik ook vanwege het ernstige signaal gezegd heb tegen Stientje van Veldhoven en Eric Wiebes: stel je in verband met de provincie en kijk of dat goed wordt opgepakt. Ik heb geen reden aan te nemen dat het niet zo is, overigens. Ik ga nu ook niet op grond van één openbare brief zeggen: die mevrouw heeft helemaal gelijk. Dat weet ik niet, dat moeten we uitzoeken.

MANTZ

Dus 28 dwangsommen aan Tata Steel en nog steeds gaat de uitstoot verder. Ze maken zich grote zorgen. Tot slot: ze vraagt u eigenlijk om naar de IJmond te komen. Bent u bereid dat te doen?

RUTTE

Ja luister, ik ben bereid overal naar iedereen in Nederland te gaan die mij wil spreken, maar dat is fysiek niet altijd mogelijk en dan moet het op dat moment ook zo zijn dat dat goed is voorbereid en dat we dan ook een zinvol gesprek kunnen hebben. Ik ben, daar krijg je ‘m weer, we hebben niet een presidentieel stelsel waarin ministers mijn medewerkers zijn. We hebben een collegiaal stelsel waarin ministers verantwoordelijk zijn voor hun portefeuille en ik coördineer het regeringsbeleid, dus dan is het logisch vanuit die verantwoordelijkheid primair nu dat ik vraag aan de betrokken bewindsleden vanuit die coördinerende rol: zoek uit wat hier aan de hand is, want dit is een noodkreet, een ernstig signaal. En ik snap ook natuurlijk, als je het leest, zoals zij dit beleeft, en nogmaals: ik moet het even bij haar laten nu voorlopig, want ik wil eerst de feiten weten. Het heeft niet zo veel zijn dat ik nu hier in de persconferentie Tata aan ga pakken, of Noord-Holland doet het niet goed, dat weet ik niet. Dus dat moeten we eerst uitzoeken.