Persconferentie na ministerraad 2 september 2016

Mediatekst | 02-09-2016

Inleidend statement minister-president Rutte:

Goedemiddag. Ik heb vanochtend voor de Ministerraad nog even, of nou nog even, vrij uitvoerig gesproken met Donald Tusk, de voorzitter van de Europese Raad, over de bijeenkomst in Bratislava die plaatsvindt, er staat hier volgende week, maar volgens mij is die over twee weken, op 16 september. Afgelopen maandag heb ik mijn Sloveense collega ontvangen, en vorige week vrijdag stond hier Lodewijk Asscher omdat ik toen wel een deel van de Ministerraad kon bijwonen, maar daarna snel naar Duitsland ging voor overleg met collega's uit Duitsland, maar ook Zweden, Finland en Denemarken. Wat je merkt is een zekere mate van consensus die begint te ontstaan over, laten we zeggen, de noodzaak om met elkaar te werken aan de verbetering van de samenwerking. In meerdere lidstaten staat de steun voor Europa, voor de Europese Unie, onder druk. En is er ook een absolute overtuiging dat deze Europese samenwerking niet zomaar op deze voet kan doorgaan. Het is geen business as usual in Europa, om maar even kort samen te vatten. Dat betekent voor Nederland dat wij ons niet willen verliezen in grootse visioenen of ideologische vergezichten, maar dat we werken aan een effectieve samenwerking en dat we zoveel mogelijk willen werken aan concrete resultaten. Dat betekent wat mij betreft niet méér Europa, maar wel een beter functionerend Europa op al die zaken die wij als lidstaten niet zelf kunnen doen. Er zijn belangrijke thema's waarvan de lidstaten niet meer in staat zijn om die op een niveau te organiseren en voor de eigen bevolking voor elkaar te krijgen, die zo goed is als die kan zijn wanneer we in Europa goed met elkaar samenwerken. Dat zijn er eigenlijk een paar. Dat is de markt, de interne markt levert heel veel extra op en zou je daar geen lid van zijn, en daar is ook het Verenigd Koninkrijk nu over in gesprek natuurlijk met zichzelf, dan verlies je heel veel waarde en welvaart. Dat geldt voor veiligheid, dat geldt voor migratie. Deze grote onderwerpen hebben het nodig dat je samenwerkt. Samenwerkt in dit geval in het kader van de Europese Unie. Dus die samenwerking terug naar zijn kerntaken, geen grootse vergezichten. Die kernactiviteiten beter uitvoeren. En dan praat je dus inderdaad over stabiliteit, over veiligheid, maar ook aan het creëren van groei en banen. Dat is onze inzet in Bratislava, dat is de bijeenkomst van de Europese Unie zonder het Verenigd Koninkrijk, die zijn daar niet bij, waar we dus praten over die toekomst van de Europese samenwerking.

We hebben ook vandaag in de ministerraad over Europa uiteraard gesproken, maar ook over heel veel andere onderwerpen, maar zeker ook over de onrust in de Turks-Nederlandse gemeenschap die voortduurt. We hebben de stand opgemaakt, daarbij opnieuw met elkaar vastgesteld dat in alles wat we hier aan doen de Nederlandse waarden voorop staan. Onze vrijheden, onze zekerheden. Dat betekent dat we benadrukken dat we hier niet intimideren, maar dat we praten met elkaar. Dat betekent concreet dat wij uiteraard intensief contact houden met alle mogelijke organisaties, ook Turks-Nederlandse organisaties en sleutelfiguren in de gemeenschappen. Dat we hulp bieden waar dat nodig is bij scholen en in de klas. Maar ook heel stevig dat de leerplichtambtenaar er bovenop zit als kinderen worden thuisgehouden. Maar ook dat we inderdaad daadwerkelijk verwachten dat iedereen die zich in Nederland bevindt, en zeker als hij het Nederlandse paspoort heeft en hier al zoveel generaties is, dat hij zich verbindt aan Nederland, zich verbindt aan onze vrijheden en aan onze rechtstaat. We vragen aan niemand om de banden met het land waar je zelf of vader of grootvader vandaan zijn gekomen, om die banden volledig door te snijden. Daar gaat het niet om. Het is logisch dat mensen daarmee begaan zijn. Maar het kan niet zo zijn dat de spanningen uit die landen hier worden geïmporteerd, en dat er niet ondubbelzinnig een keuze is gemaakt inmiddels voor Nederland.

De emoties, daar moeten we reëel in zijn, zullen zeker nog lang nawerken. De coup in Turkije was buitengewoon heftig, er zijn honderden doden gevallen, het parlement is gebombardeerd. En wat we moeten voorkomen is dat dat conflict uiteindelijk geëxporteerd wordt naar andere delen van Europa. Wat doen we daar aan? In eerste plaats als de veiligheid in het geding is, dan is daar politie en justitie. Sinds de couppoging zijn er bij de nationale politie ongeveer 175 aangiften gedaan, binnengekomen. We zagen in de week na de couppoging, dus zeg maar tweede helft juli, zagen we een piek. Dat is de afgelopen weken overigens wel weer gedaald. Mensen die een drempel voelen om aangifte te doen, Algemeen Dagblad berichtte dat vanmorgen, die kunnen dat ook afgeschermd doen, of zelfs anoniem. Afgesproken is ook dat de politie terugkoppelt na de aangifte. Waar nodig wordt een Team Grootschalig Optreden ingesteld, zoals dat in Rotterdam is gebeurd, waarin deskundigen worden toegevoegd aan de politie en aan het parket.  En natuurlijk hoort bij die aanpak ook het contact met Turkije zelf. En zo is bijvoorbeeld Bert Koenders vandaag niet in Den Haag, maar hij is vandaag en morgen in Bratislava om met zijn Europese collega's het gesprek met en over Turkije voort te zetten. We willen samenwerken met Turkije, ook juist in de nasleep na deze coup, maar we kunnen niet accepteren dat er inmenging is vanuit Turkije in onze binnenlandse aangelegenheden. Dat is de grens die wij als Nederlands kabinet bewaken en ook zullen bewaken.

Spanningen in Turkse gemeenschap

BREEDVELD
Heeft u het gevoel dat Turkije die grens, die u zo duidelijk trekt, heeft overschreden de afgelopen week?

RUTTE
We hebben geen aanwijzingen van directe en aantoonbare inmenging vanuit de Turkse regering.

BREEDVELD
Toch is dat wel reden geweest ook om te bellen met Erdogan, vorige week zaterdag. Hoe verliep dat gesprek?

RUTTE
Daar kan ik nooit iets over zeggen, ik kan alleen zeggen wat ik zelf gezegd heb, en dat heb ik naar buiten gebracht. Maar niet wat de reactie is van…

BREEDVELD
U heeft daar deze boodschap gegeven?

RUTTE
Dat heeft u kunnen teruglezen, zeker. Maar ik kan niet zeggen wat hij heeft teruggezegd, dat is in het diplomatieke verkeer ongebruikelijk.

BREEDVELD
U heeft ook hulp gevraagd, om de spanningen hier in de Turkse gemeenschap te voorkomen, begrijp ik?

RUTTE
Nee, ik heb gevraagd of hij daar waar in Turkije mogelijk wel ergens nog behoefte zou bestaan om zich te bemoeien met de aangelegenheden hier, dat te voorkomen. Ik heb hem niet gevraagd ons te helpen hier, dat doen we zelf.

BREEDVELD
Maar heeft u het gevoel dat Turkije ook alles doet om zoals u zegt het conflict niet te exporteren?

RUTTE
Ik kan alleen maar zeggen dat we geen aanwijzingen hebben van directe betrokkenheid van de Turkse regering bij inmengingen in Nederland.

BREEDVELD
Maar wel zorgen?

RUTTE
We zijn heel scherp.

BREEDVELD
Ja, want er gebeurt natuurlijk heel veel. In de afgelopen week is er ook weer een Turks persbureau die een productie heeft gemaakt waar in ieder geval namen en organisaties staan die met Gülen geassocieerd worden. Is dat wat u bedoelt met spanning?

RUTTE
Dit was geen blijk van directe en aantoonbare inmenging vanuit Turkije in Nederland. Dit was een persbureau zoals u zegt en de informatie die er in stond die was grotendeels ook openbaar bekende informatie. Maar het zijn wel natuurlijk zaken waarbij we allemaal ongemakkelijk over zijn. En waar we heel scherp op zijn dat als wij aanwijzingen zouden hebben dat daar Turkse autoriteiten achter zitten, en dat kunnen aantonen, dat we dan natuurlijk volgende stappen moeten zeggen. Daar zullen we ook niet voor schromen.

BREEDVELD
Want het lastige in deze kwestie is natuurlijk dat de Turkse overheid zegt dat die Gülen-beweging daar achter zou zitten, achter de coup. Maar er is natuurlijk nog geen spat bewijs voor geleverd.

RUTTE
Dat is een zaak van Turkije. We gaan niet over de interne Turkse aangelegenheden waar het betreft de afwikkeling van de coup. Het enige wat wij doen is benadrukken dat wij verwachten dat ze dat doen binnen de grenzen van de rechtstaat.

BREEDVELD
Maar ondertussen krijgt het steeds meer het karakter van een heksenjacht?

RUTTE
Ja, maar nogmaals, hoe Turkije omgaat met de afwikkeling van deze coup is aan Turkije. Wat wij benadrukken, dat heb ik ook in mijn gesprek met de Turkse president gedaan zaterdag, is dat wij verwachten als Europa, wij als Nederland, dat waar wij die coup veroordelen, dat in de afwikkeling van die coup Turkije zich zal houden aan de internationale verplichtingen die voortkomen uit algemeen aanvaarde principes over rechtstaat en mensenrechten.

BREEDVELD
Ja, maar u zegt het is een Turks conflict, maar de organisaties waar het hier om draait, gelieerd aan bijvoorbeeld Erdogan en de AK-partij, gelieerd aan de Gülen-beweging, zijn allemaal organisaties die hier natuurlijk al jaren actief zijn.

RUTTE
Zeker, en dat is precies waarom ik zeg dat als wij aanwijzingen zouden hebben dat de Turkse staat daadwerkelijk zou proberen om in Nederland zich te bemoeien, rechtstreeks, met deze aangelegenheden - bijvoorbeeld door op alle mogelijke manieren te zoeken naar wegen om ook daadwerkelijk te beïnvloeden, dat dat voor ons een grens is die wij weigeren te accepteren over te gaan.

BREEDVELD
Maar is het geen teken aan de wand dat u een bevriende natie al moet waarschuwen dat ze zich niet moeten bemoeien met onze interne aangelegenheden?

RUTTE
Ik heb de Turkse president gezegd dat ik begrip heb voor de grote spanningen in Turkije, die uit de coup zijn voortgekomen. En hem gevraagd ervoor te zorgen dat deze grens niet wordt overgegaan. Dat Turkije op dit moment een heftige fase doormaakt snap ik, het is een land wat zeer verdeeld is, waar een couppoging is geweest, waarbij democratisch gekozen instellingen omver dreigden te worden geworpen. Wij veroordelen dat in alle toonaarden. Wij verwachten dat Turkije in de opvolging van die coup zich houdt aan de algemene principes van rechtstaat, mensenrechten en de andere waarden die wij gemeenschappelijk met elkaar delen. En wat wij niet kunnen accepteren is, als het zo zou zijn, dat Turkije daadwerkelijk zich bemoeit met interne binnenlandse aangelegenheden. Kinderen die hier naar school gaan die hebben er recht op om een rustige schooltijd te hebben, als kinderen van scholen worden gehaald dan is het van het grootste belang dat ze zo snel mogelijk weer naar school gaan, dat ze niet thuis zitten. De leerplichtambtenaar zit daar bovenop. Maar waar intimidatie is, waar mensen zich bedreigd voelen, zal prioritair de Nederlandse staat met al zijn macht die wij als staat hebben, met een staatsapparaat, altijd staan achter de mensen die zich bedreigd voelen, om heel goed uit te zoeken wat daar aan de hand is. Dat is één. En ten tweede, als er aanwijzingen zouden zijn dat er vanuit Turkije gepoogd wordt hier, vanuit de staat, te interveniëren, dan is dat een grens die we niet over willen.

BREEDVELD
U zegt bij herhaling; conflict mag niet geëxporteerd worden, maar met 175 aangiften van intimidaties kan je toch rustig stellen dat dat conflict in alle hevigheid hier al woedt?

RUTTE
Ja, dat ben ik zeker met u eens. Je ziet dus dat in die Turkse gemeenschap deze spanningen natuurlijk aan alle kanten zichtbaar zijn, daar heeft u volkomen gelijk in. Maar daar moeten wij twee dingen in de gaten houden als regering, als bewakers van de rechtstaat. In eerste plaats dat mensen die zich bedreigd voelen, dat die nooit tevergeefs een beroep zullen op het staatsapparaat hier. En ten tweede dat de Turkse staat, de Turkse overheid, en ik denk dat we dan naar een andere vraag gaan, want we gaan nu een klein beetje in een cirkeltje, dat de Turkse staat niet zelf hierbij betrokken kan zijn.

DE WINTHER (DE TELEGRAAF)
Hoe kijkt u eigenlijk terug op het bezoek wat de minister van Buitenlandse Zaken bracht aan Ankara?

RUTTE
Ik denk dat het een belangrijk bezoek was, net zoals mijn gesprek met de president. Wij zullen bij iedere gelegenheid moeten benadrukken, de drie elementen. Turkije is buitengewoon gevoelig, en dat begrijp ik, ervoor dat ook daadwerkelijk bondgenoten de coup afwijzen. Er was een misverstand ontstaan, dat heb ik ook de president uitgelegd hoe dat zat, dat toen een aantal Europese leiders op die ochtend in Ulaanbaatar in Mongolië waren, als zou daar vertraagd zijn gereageerd in de afwijzing op die coup, omdat we aan het kijken waren wie er zou gaan winnen. Nou, dat is niet zo. Ik heb hem ook vrij precies geschetst in het telefoongesprek hoe dat van uur tot uur is gegaan. Overigens had Koenders toen als eerste Buitenlandse minister al contact gehad met zijn evenknie in Turkije. Tweede is: houd het een beetje rustig, mag ik het zo kort samenvatten, in het afwikkelen van de coup. Doe het binnen de regels van de rechtstaat en de andere principes. En ten derde: wij kunnen niet accepteren dat de Turkse staat zich bemoeit met binnenlandse aangelegenheden hier. En wij vragen dus ook niet om hier te helpen, maar om dat in Turkije te voorkomen als dat zou gebeuren.

DE WINTHER
Maar heeft de Turkse collega van minister Koenders ons dan niet eigenlijk geschoffeerd de afgelopen week door in een persconferentie min of meer onze minister de les te lezen over hoe wij moeten reageren?

RUTTE
Turkse politici, dat heb ik ook zelf gemerkt in mijn persconferentie met toen nog premier Erdogan in Het Catshuis, toen speelde de zaak van een Turks jongetje. Een wees die werd opgevoed ik meen, ik heb niet de precieze details paraat, maar door een Nederlands gezin waarbij de Turkse autoriteiten twijfel hadden of dat wel volgens de Turkse waarden zou gebeuren. Toen hebben wij duidelijk gemaakt dat dat een zaak is van Nederland. En in de persconferentie wekte de Turkse premier de indruk dat Nederland er nog eens naar zou gaan kijken, toen heb ik gezegd: dat gaan we helemaal niet, dat heb ik je ook net duidelijk gemaakt. Dus het is heel gebruikelijk in Turkije dat in persconferenties grote verschillen van inzicht ineens zichtbaar worden zonder dat die onmiddellijk de goede verhoudingen in de weg staan. Het gaat er allemaal wat heftiger en wat minder gepolijst dan in deze sessie hier op vrijdag.

DE WINTHER
Dat klinkt allemaal heel vriendelijk maar was het niet gewoon een Turkse middelvinger die werd opgestoken? U heeft de dag ervoor nog gebeld met de Turkse president om het Nederlandse standpunt uit te leggen, daar heeft die minister zich niet zoveel van aangetroffen kennelijk, van die woorden van u?

RUTTE
Wat die minister zei is van ik verwacht ook dat er geen inmenging is vanuit het buitenland in Turkije. Dat doet Nederland ook niet dus dat was in ieder geval een opmerking die wij voor kennisgeving aannemen.

DE WINTHER
Dan in Nederland is lange tijd, of eigenlijk nog steeds, veel discussie over de manier waarop Marokkaanse Nederlanders en Marokkanen integreren in de Nederlandse samenleving. Over Turken hoorde je eigenlijk heel weinig, en Turkse Nederlanders. Is het een blinde vlek geweest eigenlijk in het overheidsbeleid, de afgelopen jaren, als het gaat om de integratie van Turkse Nederlanders in de Nederlandse maatschappij?

RUTTE
Ik ben in het algemeen vrij kritisch op hoe we in Nederland zijn omgegaan met de integratie van wat toen nog heette de gastarbeiders, in de jaren 70 en 80. En daarna de stroom asielzoekers die kwamen, en de tweede en derde generatie die kwam. Ik heb mij ook vaak in dat maatschappelijk debat betuigd als politicus. Ik moet zeggen dat PvdA en VVD in dit kabinet echt volkomen op één lijn zitten op dit punt, dat verbaasde me overigens wel toen ik hiermee begon met deze niet-gezochte coalitie, dat we het daarover eens konden worden zo snel. Dat betekent ook dat we een heel stevig integratiebeleid voeren. Maar je repareert niet in een paar jaar wat in de afgelopen jaren niet goed is gegaan. Dat zal echt meer tijd kosten. En het antwoord op uw vraag is dus ook dat niet alleen de Turkse gemeenschap, maar meer in het algemeen er teveel gevallen zijn waarin die integratie niet lukte. Maar dan zeg ik er altijd meteen bij, kijk ook naar het recente SCP-onderzoek waarin aangetoond wordt dat zo'n 20% van de Turken in Nederland zeer slecht geïntegreerd is, 80% goed geïntegreerd is, wat ik nooit wil is door mijn uitspraken die 80% het gevoel geven dat wij ons over hen zorgen maken. Dat zijn dus mensen die hier een baan hebben, of die hier anderszins kun bijdrage aan de samenleving leveren, en een positieve bijdrage leveren. Maar 20% niet, dat is wel een heel groot percentage.

DE WINTHER
Zijn daarmee de spanningen die we nu zien tussen de verschillende achtergronden uit de Turkse gemeenschap het resultaat van een mislukte Nederland integratiebeleid van de afgelopen decennia?

RUTTE
Dat vind ik een te sweeping statement. We zijn op dit moment echt bezig om ervoor te zorgen dat in Nederland zelf de problemen onder controle worden gehouden. Dat kinderen niet het slachtoffer worden van deze spanningen. We zullen ons daarnaast natuurlijk ook parallel daaraan moeten beraden over wat we nog verder kunnen doen om, waar dit kabinet echt al een heel stevig integratiebeleid voert en wat behoorlijk afwijkt op heel veel punten van wat we in de afgelopen jaren gewend waren. Dat moeten we niet vergeten, in de jaren '80 heerste hier in Nederland een soort sfeer alsof we een verzuiling nodig hadden, laat ze maar in hun eigen zuil integreren, en waarom spreken ze niet gewoon hun eigen taal op school, en ach dan leren ze later misschien wel een beetje Nederlands. Als je nu kijkt hoe we naar dit soort vraagstukken kijken, en met welke stevigheid we dat doen, is dat totaal anders dan toen. Maar dat neemt niet weg…

DE WINTHER
Maar dan is het antwoord toch eigenlijk "ja"?

RUTTE
Wat was uw vraag ook alweer?

DE WINTHER
De vraag was of de spanningen die we nu zien in de Turkse gemeenschap, die zich hebben opgebouwd…

RUTTE
Nee, u zei inderdaad dat die direct voortkomen uit de mislukte integratie en de problemen die er zijn, en daarvan zeg ik dat vind ik een te sweeping statement. Dat zal je echt nader moeten bestuderen. En eerlijk gezegd, daar komen we later dan wel weer op. Nu is eerst zaak, first things first, dat we de spanningen die er nu dreigen te ontstaan, en die er voor een deel ook al zijn, dat we die in goede banen leiden. En dat we de grenzen precies aangeven: je bent hier in Nederland, je past je aan aan ónze normen en waarden, aan onze opvattingen over hoe een rechtstaat in elkaar hoort te zitten. En doe je dat niet, dan heb je hier niets te zoeken, en dan kan je terug naar Turkije. Die optie is er altijd. Maar als je hier bent dan pas je je aan onze normen en waarden aan. En dan zeg ik er meteen bij: het overgrote deel van de Turken - blijkt ook uit dat SCP-onderzoek, integreert hier gelukkig goed, maar 20% niet goed is nog steeds een groot percentage.

GEERAEDTS (RTL)
U zegt dat u geen aanwijzing heeft voor directe inmenging van de Turkse staat, maar heeft u aanwijzing dat er indirecte inmenging plaatsvindt hier in Nederland?

RUTTE
Nee.

GEERAEDTS
Helemaal niet?

RUTTE
Nee.

GEERAEDTS
Is het niet een beetje naïef om dat te zeggen?

RUTTE
Ongetwijfeld, maar ik heb geen aanwijzingen.

GEERAEDTS
Maar dat hoeft toch niet noodzakelijkerwijs de staat te zijn, maar het kan toch ook via partijlijnen gaan, komt in Turkije op hetzelfde neer?

RUTTE
Ik kan niet natuurlijk iedere Turk of iedere Turkse organisatie die zich bemoeit met zaken in Nederland, kan ik niet precies in de gaten houden. Waar het mij om gaat is dat de Turkse staat, en daar hebben wij mee te maken, niet daar achter zit of zich daar rechtstreeks mee bemoeit. Er was van de week natuurlijk die kwestie van die, ik noem het maar even Turkse ANP, die lijst van hoe heet die club, Anadolu, een Turks persbureau. En daar hebben we natuurlijk even heel goed naar gekeken hoe dat zat en of dat niet een zaak was van de Turkse regering. Onze conclusie is "nee", en ook wat er op stond…

GEERAEDTS
U weet dat de pers in Turkije niet heel vrij is hè?

RUTTE
Zeker.

GEERAEDTS
Hoofdredacteuren worden…

RUTTE
Uiteraard, daarom hebben we er ook heel scherp naar gekeken.

GEERAEDTS
Maar dat is toch indirecte inmenging hier?

RUTTE
Maar dit persagentschap is niet een onderdeel van het Turkse staatsapparaat, één. En twee, veel belangrijker nog: wat zij naar buiten brachten was openbare informatie die in Nederland allang naar buiten was gebracht.

GEERAEDTS
Maar goed, zo'n Turks persbureau is ook niet het ANP?

RUTTE
Zeker. Maar luister, we doen zaken met allerlei landen over de hele wereld die niet in alle opzichten onze, in onze ogen, hoogstaande rechtstaat, democratie en persvrijheid hanteren. Daar hebben we ons mee te verstaan, maar de rode lijn is dat wij niet accepteren dat de Turkse regering zich met zaken hier bemoeit.

GEERAEDTS
Die Turkse Gülen-aanhangers hier in Nederland, dat is eigenlijk een soort minderheid geworden hier, hebben heel erg veel last van hun Gülen-zijn, als ik het zo mag noemen. Is er helemaal niets wat u voor die mensen kunt doen?

RUTTE
Jazeker, wij kunnen er voor zorgen dat als zij zich bedreigd voelen… dat wij achter ze staan.

GEERAEDTS
Ja bedreigd, maar het is soms veel kleiner. Dat een persoon niet meer welkom is op een school, niet meer welkom is in een winkel, en ga zo maar door. Is er helemaal niets wat u voor die mensen kan doen?

RUTTE
Wat suggereert u?

GEERAEDTS
Ik vraag of er helemaal niets is wat u voor die mensen kunt doen? Zij zijn niet meer vrij, ze zijn niet meer welkom op sommige plaatsen.

RUTTE
Daarom is ook mijn stelling dat als je als Turk voor Nederland hebt gekozen en inmiddels ook een Nederlands paspoort hebt, en vaak al generaties hier verblijft, dat ik best begrijp dat je natuurlijk niet de banden met Turkije doorsnijdt - dat verwacht ik ook helemaal niet - en dat je nog steeds enthousiast bent als de Turken een voetbal wedstrijd winnen of een Turkse sporter iets moois doet, maar je hebt inmiddels ook echt voor Nederland gekozen. En dan mag je misschien nog wel van die Turkse sporter houden, maar in eerste plaats heb je je dan te verstaan tot de Nederlandse rechtstaat, tot de Nederlandse normen en waarden. En daar hoort bij dat wij een inclusieve samenleving zijn waarin we niet onnodig de conflicten zoeken met andere mensen. Dat kan ook helemaal niet in een land met zo'n klein grondgebied, met zo vreselijk veel mensen. Het draait hier zo goed omdat we over het algemeen op een normale, respectvolle manier in deze samenleving met elkaar om gaan. Dat zijn onze normen en waarden. Die zal ik tot het einde der dagen uitdragen. En als mensen vervolgens geconfronteerd worden met bedreiging, met gevaar, zich geïntimideerd voelen, dan moeten zij zich gesteund weten door onze rechtstaat.

GEERAEDTS
Maak het eens kleiner. Het is toch sociaal gezien veel erger wat hier gebeurt, dan de groep mensen die heel treurig, maar die bedreigd wordt?

RUTTE
Dat vind ik ook erg, maar de mogelijkheden van de staat zijn natuurlijk beperkt. Ik kan niet met de middelen van de rechtstaat iedereen die zich afgewezen voelt door iemand anders in onze samenleving, kan ik een oor bieden en een schouder, maar ik kan niet met de middelen van de rechtstaat dat probleem oplossen anders dan benadrukken dat in onze Nederlandse samenleving - even los van de wet en de rechtstaat - wij manier hebben hoe we met elkaar omgaan die onderdeel zijn van wie wij zijn, die voortkomen uit onze geschiedenis en dat als je hier bent en je hier woont, en een Nederlands paspoort hebt dat je daar aan hebt te voldoen.

GEERAEDTS
Okay, dus die mensen moeten het doen met de woorden die u nu al een paar weken achter elkaar…? Want dat is alles wat u doet.

RUTTE
Nee, die mensen weten dat u, ik, wij allemaal, het is niet een zaak van de Nederlandse regering alleen, maar dat deze hele samenleving gebouwd is op een aantal principes. En één van die principes is dat we in dit land op een normale en respectvolle manier met elkaar omgaan. En als dat niet gebeurt, dat dan de Nederlandse samenleving, en als het nodig is ook de rechtstaat met de zwaardmacht die de overheid heeft, zich tegen je keert. Maar ik denk dat we nu in een cirkeltje gaan.

GEERAEDTS
Nee, nog 1 vraag nog. Kunt u als premier zeggen dat u pal staat voor de Gülen-aanhangers hier in Nederland?

RUTTE
Ik ga niet pal staan voor een vereniging. Ik sta pal voor mensen, ik ben een liberaal, ik ga toch niet iedereen…Ik ga toch niet iemand aanspreken op één aspect van zijn identiteit, het idee. Dit is net zoiets als Obama die die merkwaardige toespraak hield in Cairo en zei ik spreek nu tot de moslims van de wereld, alsof dat de enige identiteit van mensen is. Voor mij als liberaal geldt dat ieder mens is uniek, ieder mens die een bijdrage wil leveren aan deze samenleving… Ik maak even deze redenering af. Ieder mens die aan deze samenleving een bijdrage wil leveren kan op mijn steun rekenen, kan op de steun rekenen van de Nederlandse politiek. Maar ik ga natuurlijk niet mensen aanspreken op het lidmaatschap van één vereniging, dat zal ik nooit doen. En als zij omdat ze lid zijn van die vereniging, en dat mogen zij, of hun kinderen naar die scholen doen, of bedrijven hebben die op een of andere manier zich verbonden voelen met dat aspect van Turkije, zich daardoor bedreigd voelen, dan kunnen ze rekenen op Nederland.

GEERAEDTS
Bij dit soort vragen gaat u vaak, u valt vaak terug op uw liberale filosofie.

RUTTE
Ja, omdat dat mij drijft, dat is wie ik ben.

GEERAEDTS
Ja, maar u staat hier als premier van alle Nederlanders, niet alleen als liberaal.

RUTTE
Zeker, maar ik sta niet als VVD'er te praten. Liberaal in dit geval geldt: een grondtoon van onze samenleving. Ik bedoel niet liberaal in de zin van liberaal tegenover sociaaldemocratisch. Ik bedoel hier liberale grondwaarden die we in Nederland hebben. En die liberale grondwaarden die gaan er vanuit dat wij als staat jou altijd als individu benaderen, nooit als onderdeel van een groep. En als individu kan jij er voor kiezen om bij een geloofsgroep te horen, of bij een vereniging, of bij een partij, of bij een postzegelclub, weet ik veel wat je doet. Maar ik ga je nooit op dat stuk van je identiteit aanspreken. Ik spreek je aan als persoon. En als persoon heb je gewoon normaal te doen in dit land, en respectvol te zijn naar anderen.
… en dit was een stukje visie.

Bijeenkomst in Meseberg over de toekomst van Europa

KORTWEG (DE VOLKSKRANT)
U was vorige week op slot Meseberg bij bondskanselier Merkel. Over die bijeenkomst is weinig naar buitengekomen, hoe was de sfeer tussen die vijf landen?

RUTTE
Goed, heel goed. Dit zijn natuurlijk landen die heel vergelijkbaar denken. En ook hier geldt, net zoals bij een telefoongesprek met de Turkse president, ik kan nooit zeggen wat anderen gezegd hebben. Ik kan in algemene zin zeggen wat de thema's waren, ik kan zeggen wat ik naar voren heb gebracht, maar als u mij zou vragen hoe reageerde Stefan Löfven, of Lars Løkke Rasmussen, dat kan ik niet doen.

KORTEWEG
En betekent het dat deze vijf landen in Bratislava ook gelijk op gaan trekken?

RUTTE

Nee, niet per definitie. Merkel is met een hele tournee bezig, heeft in totaal geloof ik 15 á 16 staatshoofden en regeringsleider gesproken in allerlei samenstellingen. En dit was één van de bijeenkomsten die zij organiseerde. En dat was een zeer nuttige bijeenkomst.

KORTEWEG
Maar over samen optrekken zijn geen afspraken gemaakt?

RUTTE
Nee.

KORTEWEG
Merkel is …

RUTTE
Ja of misschien op onderdelen als je in zo'n vergadering zegt: hè, hier op dit punt hebben we een gemeenschappelijke opvatting of hier zien we een gemeenschappelijke oplossing, laten we onze ambtenaren nog eens kijken of we dat verder kunnen uitwerken. Dat soort afspraken worden altijd gemaakt, maar niet dat dat groepje landen als een soort van blok dadelijk in Bratislava gaan zeggen: het is dit of niets anders.

KORTEWEG
Er is deze week op veel plaatsen overleg tussen regeringshoofden. Nederland doet daar, buiten die bijeenkomst in Duitsland en uw ontmoeting met Slovenië en Tusk die iedereen afgaat, verder eigenlijk niet aan mee. Waarom is dat, waarom die afzijdigheid?

RUTTE
Integendeel. Er is heel intensief contact met België en Luxemburg, ambtelijk, hoog-ambtelijk. Wij proberen met die landen ook te kijken wat zij willen en wat wij willen. En kijk, Bratislava is niet het eindpunt. Het is een startpunt van een discussie over hoe verder met Europa. En ik schets u net wat dat wat mij betreft is, niet het Europa van de visioenen maar het Europa van leveren, implementeren, op een beperkt aantal zaken en daar graag de kwaliteit fors omhoog. En als ik één vinger naar Europa wijs, wijzen er vier naar mezelf. Dus dat is ook een zaak die de lidstaten aangaat. En ik heb natuurlijk ook in het voorzitterschap zeer intensief met alle collega's gesproken. Dus we weten wel ongeveer wat iedereen waarvan vindt. Het is nu vooral ook van belang in Bratislava een keer die klokken naast elkaar te leggen en te zien of die ongeveer dezelfde tijd aanwijzen.

KORTEWEG
U begon met te zeggen: er is een consensus van noodzaak om tot meer samenwerking te komen. Waarop baseert u dat gevoel dat die consensus groeit?

RUTTE
De consensus groeit dat het noodzakelijk is als Europa ons opnieuw te beraden over de vraag waar is de relevantie? Die relevante is, merk ik, in overtuigende mate bij heel veel landen op die terreinen waarvan we zeggen kunnen we als individuele lidstaten, stel dat je geen lid zou zijn van deze vereniging, de Europese Unie, kun je eigenlijk niet je bevolking de goede dingen leveren die uit het lidmaatschap voortkomen. Dat zit hem dus in de interne markt die zoveel extra economische groei veroorzaakt, die je zou missen als land als je geen lid van de Europese Unie bent. Dat zit hem op de gemeenschappelijke bewaking van de buitengrenzen, kijk naar het asielbeleid. Neem al alleen zo'n afspraak met Turkije, vandaag hele merkwaardige uitspraken van Buma en andere Nederlandse politiek die zeiden: opblazen die afspraken. We hadden begin dit jaar tot half maart 2.000, op gemiddelde dagen, vorig jaar september/oktober waren het er wel 10.000 per dag, maar begin dit jaar nog 2.000 vluchtelingen per dag die de Egeïsche zee overstaken. Het zijn er nu 50/100/150. Ze komen ook niet meer verder omdat de Balkan inmiddels helemaal dichtzit. Het aantal asielzoekers hier is heel, heel erg fors teruggelopen. Maar dat soort afspraken, die je dan met Turkije maakt, zijn natuurlijk nooit perfect, daar hebben ze natuurlijk altijd gelijk in, ze zijn niet perfect, het is altijd ingewikkeld. Als het eenmaal zo complex is maak je geen perfecte afspraken mee. Maar kijk eens wat het effect ervan is, en hoe ongelofelijk onwijs het zou zijn om te zeggen het raam uit ermee, laat maar weer duizenden mensen komen, laat maar weer bootjes varen, laat maar weer mensen verdrinken. En daar kan Europa, dat is nou zo'n voorbeeld, waar het lidmaatschap van de vereniging Europese Unie je dingen levert die je niet zou hebben als je er geen lid van bent.

KORTEWEG
Maar voor een deel zijn dat dingen op bestelling ook? Want een deel van de herverdeling van vluchtelingen over Europa, daar komt heel weinig van terecht.

RUTTE
Maar ik heb het zo vaak gezegd, er gaan wel 10 dingen niet goed rondom migratie in Europa. Maar even gewoon het hoofdpunt, vorig jaar out of control-gevoel bij heel veel mensen. Ieder NOS-journaal 's avonds, iets RTL Nieuws om 19.30, alle kranten hadden wel één of twee items per avond over de schijnbaar oncontroleerbare instroom van vluchtelingen, de grote problemen en maatschappelijke spanningen die dat opleverde, de vele doden op zee tussen Turkije en Griekenland. En kijk naar de situatie nu, dat zijn wel dingen die ook kunnen omdat je lid bent van deze Europese Unie. En we moeten dus versterken waar die waarde toevoegt. En waar hij in de weg zit en waar hij geen waarde toevoegt en waar het een soort project is geworden van een politieke elite, moeten we dat wegsnijden, daarmee stoppen.

VAN DER SCHOOT (BLOOMBERG)
U zei dat er in Berlijn overeenstemming was bereikt op een aantal punten, kunt u daar een concreet voorbeeld van geven?

RUTTE
Nee, dat kan niet. Want dan geef ik inzage in vertrouwelijkheid. Wat ik zei is, toen meneer vroeg, uw collega, van ga je als blok optreden, dan is het antwoord "nee". Maar in zo'n vergadering heb je altijd wel onderdelen waar van je zegt: hier denken we hetzelfde over. Laat ik één voorbeeld noemen, waar we het allemaal over eens waren, maar trouwens dat zie je veel breder in Europa, is het totale gebrek aan implementatie. We spreken van alles af, maar als je vervolgens kijkt hoe snel en hoe goed dat ook wordt uitgevoerd, dan valt het vreselijk tegen. Het zou misschien niet zo gek zijn om af en toe gewoon eens terug te kijken naar wat heb ik nou het afgelopen half jaar besloten en hoe staat het met de uitvoering? Dat is eigenlijk heel normaal, dat doe je ook in een gezin, dat doe je in een bedrijf, het Nederlandse kabinet doet dat zelfs. Misschien moeten we dat in Europa ook meer doen. Dat is één zo'n voorbeeld wat ik hier wel wil prijsgeven waarvan we allemaal zeiden: daar zou gewoon veel meer aan moeten gebeuren. Maar er waren meer van die punten. Maar het was niet zo dat die vijf landen als blok nu naar Bratislava vliegen.

Vertrek van Groot-Brittannië

VAN DER SCHOOT
Hebt u in uw gesprek met Tusk ook aangegeven wat absoluut een rode lijn is voor Nederland in de onderhandelingen over het vertrek van Groot-Brittannië?

RUTTE
Nee, heb ik niet aangegeven. Voor Nederland geldt, overigens daarbij dat wij voor we gaan nadenken over rode lijnen, eerst wel eens willen weten wat nou eigenlijk Groot-Brittannië wil? En zolang ze Artikel 50 niet triggeren moeten we er mentaal maar vanuit gaan dat ze er blijkbaar voorlopig bijblijven en ook gewoon meedoen. Want anders blijf je in een soort limbo zitten van ze zitten erbij maar we wachten nog op een trigger Artikel 50. Dus ik mezelf maar geprogrammeerd dat ze blijkbaar, althans voorlopig, blijven. Dat we dus ook gewoon zaken met ze moeten doen. En we wachten het wel af. We hebben wel afgesproken met z'n allen, eerder al in juni, dat we pas gaan onderhandelen als zij Artikel 50 indrukken. Dus geen onderhandelingen zonder dat die notificatie voor Artikel 50 heeft plaatsgevonden.

VAN DER SCHOOT
En u hebt op dit moment nog geen tekenen vanuit Groot-Brittannië wanneer zij dat gaan triggeren?

RUTTE
Geen enkele, ik heb de indruk dat ze allemaal vreselijk ruzie hebben over hoe het verder moet. En dat in ieder geval de drie meest besproken ministers het totaal oneens zijn. Dus we wachten het rustig af.

JONKER (HET FINANCIEELE DAGBLAD)
Meneer Rutte. Mevrouw Dezentjé Hamming, met wie u volgens mij een week geleden nog heeft ontbeten…

RUTTE
Nee, dat genoegen heb ik niet gehad. Ik ga wel met haar eind september op reis, overigens puur zakelijk.

JONKER
Oké, ze twitterde dat ze ging ontbijten op Het Catshuis, maar misschien was u er dan niet.

RUTTE
Excuus, fout! Ik had afgelopen vrijdagochtend een bezoek van de Duitse bondsraadpresident, de premier van Saksen, en dit jaar houder van het roterend voorzitterschap van de Duitse Eerste Kamer, de bondsraad. En bij dat diner, inderdaad, had ik het genoegen niet alleen met de voorzitter maar ook de vicevoorzitter van VNO-NCW te ontvangen, daar was zij bij. In een overigens vrij grote groep, daarom dat ik niet onmiddellijk de associatie had aan een intiem ontbijt, maar wel in een wat grotere kring.

Behoud van R&D en werk Tata Steel Nederland

JONKER
Goed. Maar in ieder geval is het daar niet ter sprake gekomen. Maar ze heeft vanochtend bij ons, het FD, een pleidooi gehouden voor een interventie van uw kant om ervoor te zorgen dat R&D en werk van IJmuiden van Hoogovens, het huidige Tata Steel, behouden blijven. Bent u daarmee bezig, wat is uw inzet daar?

RUTTE
Daar kan ik echt niets over zeggen. Ik kan u zeggen; ik was vorig jaar mei in Mumbai, ook Tata bezocht, het hoofdkantoor. De relaties zijn, zowel het Nederlandse bedrijfsleven alsook politiek, met het bedrijf voortreffelijk. Tata Steel Nederland is wereldwijd een van de meest innovatieve, efficiënte en best presterende staalfabrieken. Daar zijn we allemaal vreselijk trots op. Wij zullen als overheid ook altijd vol het bedrijf steunen om ervoor te zorgen dat deze belangrijke werkgever en industrie voor Nederland behouden blijft. Ik kan u ook zeggen dat Henk Kamp, ikzelf, daar de volle aandacht voor hebben. Maar wat wij precies doen, daar kan ik natuurlijk niets over zeggen want dat doet enorme afbreuk aan de effectiviteit.

JONKER
Maar wat kunt u doen? Bent u niet, u zegt het zelf al, en Dezentjé zegt het ook, het is de backbone van onze technische industrie, wat kunt u doen om die te behouden?

RUTTE
Ja, maar als ik nu ga schetsen wat je zou kunnen doen, dat gaat u waarschijnlijk denken: dat zal hij dan ook wel doen, en dat zou dan ook niet zo'n gekke gedachte zijn en dan heb ik toch verteld wat ik doe en daarmee doe ik dan afbreuk aan de effectiviteit.

JONKER
Maar vindt u wel dat er een rol is weggelegd voor de staat in deze, om zo'n Organon-scenario te voorkomen?

RUTTE
Dan krijgen we meteen weer zo'n enorm etiket erop. Kijk, ik ben van de afdeling: ik ontvang veel leiders van grote buitenlandse bedrijven. Daar is mijn voorganger eigenlijk ook al mee begonnen, dat was niet zo gebruikelijk. Maar je zag Balkenende dat ook al doen, zeker in de tweede helft van zijn regeerperiode was hij, dat is ook een verandering die langzamerhand is opgetreden. Ik ben daarmee doorgegaan. En ik ontvang zeer regelmatig de bazen van grote buitenlandse ondernemingen, ook als ze nog niet in Nederland investeren, ook als ze wel in Nederland investeren. Als ik op handelsmissie ben dan zorgen we ervoor dat die contacten daar worden gelegd. Dat zal dit jaar weer kunnen op allerlei plekken in Azië. Dan doen andere ministers ook, en dat vind ik van heel groot belang omdat wij volgens één van de onderzoeken recentelijk de één-na-meest open economie van de wereld zijn na Ierland. En dus ook alle belang hebben bij die contacten. Alleen hoe je dan vervolgens in specifieke situaties die contacten weer benut, en dat is eigenlijk uw vraag en die snap ik ook, als ik daar op in ga dan doe ik daar afbreuk aan de effectiviteit in zo'n concreet dossier van dat contact.

Uitslag referendum over Oekraïne

VAN DEN BROEK (ALGEMEEN DAGBLAD)
Ik wilde nog heel even terug naar vorige week vrijdag, toen u uw Europese collega's ontmoette. Heeft u daar toevallig in de marge ook gesproken over hoe om te gaan met de uitslag van het referendum over Oekraïne?

RUTTE
Nee, niet met de hele groep. Wel met mijn Duitse collega had ik een voorgesprek over een heel aantal onderwerpen. En ik heb haar kort bijgepraat dat wij in Nederland bezig zijn te kijken hoe wij zo goed mogelijk invulling kunnen geven aan de nee-stem. En dan zijn er twee routes. Namelijk, niet ratificeren, dat is een route. Alleen ik denk nog steeds dat het nee-kamp daar uitermate ongelukkig daarmee zal zijn uiteindelijk, omdat de verwachting is dat de andere 27 in enigerlei vorm grotendeels doorgaan met wat er ligt, is dat dan wat ze wilden? Denk het niet. En dat we daarom eerst kijken naar een route waarin we proberen inhoudelijk een antwoord te vinden á 28. Dus niet alleen voor Nederland, maar voor de hele Europese Unie, waar het betreft in de discussie in de aanloop naar het referendum naar voren gekomen bezwaren. Die zijn denk ik bekend, we hebben een aantal ook wel hier genoemd al. Dus dat probeer ik eerst, en niet alleen ik, maar ook Bert Koenders en anderen. En als dat lukt dan komen we met een voorstel naar het parlement en als dat niet lukt, dan zullen wij voorstellen om geen handtekening te zetten.

VAN DEN BROEK
En durft u al een tijdspad te noemen?

RUTTE
Nee. Ik kan wel zeggen dat het erg ingewikkeld is. Ik ben niet heel hoopvol dat het lukt, waarmee de kans, denk ik, groter is dat het niet lukt dan wel lukt. En nou heb ik ook al vaker gezegd, als het niet lukt betekent het dus dat wij voorstellen niet te ratificeren. Maar nogmaals, dan zal Jan Roos geloof ik en een paar anderen zijn heel blij, maar een week later denken ze wat hebben we nou uit de fopspeen gekocht want het gaat allemaal gewoon door alleen Nederland staat buitenspel. Ik begrijp nog steeds niet overigens van hen waarom ze daar zo aan hechten.

VAN DEN BROEK
Maar heeft u voor u zelf misschien in uw hoofd van als het bijvoorbeeld eind van het jaar nog steeds niet gelukt is dan zal het wel niet meer gebeuren?

RUTTE
Ik kan niets zeggen over het tijdsschema, nee.

Zomergasten

HENDRICKX (DE VOLKSKRANT)
Klein vraagje over Zomergasten, ik vroeg me af of…

RUTTE
Kijken allemaal, aanstaande zondag vanaf 20.15. Het gaat een beetje regenachtig worden, temperatuur gaat dalen. Niet door de Zomergasten maar dat werd aangekondigd door mijn Apple-buienvoorspeller.

HENDRICKX
Maar even als kijker, zit u daar nu als premier of als lijsttrekker, of hoe moeten we dat zien?

RUTTE
Mark Rutte zit er, en ik heb nooit geloofd in die petten en hoedendiscussie. Ik ben Mark Rutte en ik ben politiek leider geloof ik, heet dat. We hebben die functie ook niet bij de VVD. Laatstgekozen lijsttrekker van de VVD en dat vertaalt u in de krant als politiek leider, dat vind ik prima, en premier, en Mark Rutte met allerlei andere… Net zoals die vraag over de Gülen-lijst, zo heb je allerlei identiteiten, maar het is één persoon.

HENDRICKX
Want ik vroeg me af als je, in autoritaire landen zie je wel eens van die regeringsleiders die dan urenlang vlak voor verkiezingen op de staatszenders mogen en hun rivalen niet, is dit niet ook een beetje ongemakkelijk? Dat u daar als enige dan drie uur lang…

RUTTE
Ik heb er mee leren leven, ik vond het ingewikkeld maar…

HENDRICKX
Kunt u zich voorstellen dat anderen dat misschien een beetje gek vinden, dat je toch een beetje gelijke toegang tot media zou moeten hebben?

RUTTE
Die moeten zich dan bij de Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep melden.

HENDRICKX
Maar goed, u hebt natuurlijk eerder ook al primetime Correspondents' Dinner gedaan? (Onverstaanbaar, red)

RUTTE
Volgend jaar februari dacht ik?

HENDRICKX
Die gaat ook door wat u betreft?

RUTTE
Nou ja, ik hoor daar geruchten over. Luister, ik wacht op een uitnodiging…

HENDRICKX
Maar u zou dat graag doen?

RUTTE
Daar moet ik dan ook weer even definitief over nadenken, maar ik vond het de vorige spannend, maar ook leuk om te doen.

HENDRICKX
Je ziet vaak bij OVSE, bijvoorbeeld waarnemers voor verkiezingen, zie je daar moet gelijke toegang tot de media zijn. Waarom is dit nou heel anders?

RUTTE
Ja, volgens mij heeft toch niemand te klagen als ik toch zie partijen ieder programmapuntje uitserveren en dan uiteindelijk het hele programma presenteren en dan toch weer nieuws maken, geloof ik dat iedereen prima in staat is om zijn eigen nieuws te maken als het daar om gaat.

HENDRICKX
Dus die drie uur halen ze wel in?

RUTTE
Ik ga er niet over. Ik heb de uitnodiging geaccepteerd, ik vond het leuk om te doen, aanstaande zondag. Nogmaals, blij dat u er aandacht voor vraagt en ik zou zeggen: allemaal kijken.

GEERAEDTS
Was dit voor het eerst (onverstaanbaar, red)?

RUTTE
Ja, eerste keer.

DE WINTHER
Met al die aandacht, meneer Rutte, wordt u wel eens herkend op straat?

RUTTE
Dat komt voor, ja. Ik begrijp dat sommigen in Nederland daar moeite mee hebben. Niet dat ik herkend word, maar dat zij herkend worden.

DE WINTHER
Heeft u er moeite mee?

RUTTE
Nee, het is eigenlijk, behalve die ene meneer die riep 'zakkenvuller' en die ik bij me riep en zei: dit verdiende ik vroeger, dit verdien ik nu, oh dan ben jij geen zakkenvuller, maar de rest wel. Ik zeg: ze verdienen allemaal minder dan ik, dus lul niet zo dom. Nou prima, opgelost. Ik vind het eigenlijk altijd leuke gesprekken.

DE WINTHER
Sommige mensen, u gaf het al even aan, hebben er wel moeite mee. Het leven met name voor artiesten schijnt buitengewoon zwaar te zijn tegenwoordig in Nederland. Heeft u nog tips voor deze door de aandacht gekwelde personen?

RUTTE
Mijn suggestie zou zijn, als mensen je herkennen en zeggen mag ik een fotootje of wat dan ook, dat is toch leuk? We hebben zo'n aardige mensen in Nederland, ik heb eigenlijk nog nooit onvriendelijke reacties gehad. Ik maak altijd een grapje, kost 10 euro, die heb ik nog nooit gekregen, voor zo'n foto. Lachen ze hartelijk en vervolgens wordt die foto genomen maar ze rekenen niet af. Maar het is eigenlijk altijd, leuk. Je hebt soms een kort babbeltje, of ze vinden iets of ze zeggen dat was niet zo goed gisterenavond, prima. Weet je dat ook weer. Maar het zijn altijd leuke gesprekken. Mijn advies zou zijn, ga er ontspannen mee om. En ja, het hoort erbij als je in de politiek gaat, en zeker als je in het kabinet komt of als je een groot artieste bent. Of zoals u, inmiddels ook op Telegraaf TV, dan ga je herkend worden. Hoe gaat u ermee om?

DE WINTHER
Daar gaan we het de volgende keer over hebben. Even normaal doen is wel een goed advies op zich voor mensen die zich heel erg….?

RUTTE
Ja, maar u stelt die vraag in de context van een specifieke kwestie die speelde vanwege een specifieke column, vanwege een specifieke bekende Nederlander deze week. Ik wil niet op die specifieke column van die specifieke Nederlander gaan reageren, maar meer in algemene zin zou mijn advies zijn: als je herkend wordt en mensen vragen een fotootje of willen even een babbeltje, altijd leuk.

HENDRICKS
Mag ze wel weer aan tafel zitten bij u bij het Correspondents' Dinner?

RUTTE
Deze vraag gaat over een specifieke persoon in een specifieke context. Goed weekend.