Toespraak Koenders bij boekpresentatie van Hubert Smeets

Toespraak | 25-11-2015

Veel dank voor de introductie en veel dank aan Hubert en zijn uitgever voor de uitnodiging om zijn boek in ontvangst te nemen. Hubert en ik zijn generatiegenoten: ik volg hem al sinds een jaar of 30, sinds hij zijn journalistieke loopbaan begon bij de NRC, als Amsterdamse stadsredacteur. Ik zette toen mijn 1e stappen in politiek Den Haag. In zijn Amsterdamse tijd was hij al bezig met Rusland. Hij heeft indertijd naam gemaakt als de man die het begrip 'Brezjnev aan de Amstel' heeft gemunt, als typering van de manier waarop mijn partij Amsterdam bestuurde.

Of hij gelijk had met de teneur van zijn kritiek destijds laat ik in het midden. Het was in ieder geval een typering die aansloeg, want Hubert is goed in de journalistiek met een trefzekere toets. Zijn voorliggende boek kent er tal van voorbeelden van. Laat ik er dit van zeggen: ik kan alleen maar hopen dat de manier waarop Hubert de macht van Vladimir Poetin beschrijft, leidt tot dezelfde aantasting van diens machtsmonopolie, zoals met de PvdA in Amsterdam is gebeurd. Ik denk dat dit boek op twee manieren waardevol is:

Het boek draagt bij aan de kennis van en het debat over Rusland in Nederland. We weten te weinig van Rusland, het land ligt nog steeds ver weg, het is geen vaste bestemming op de westerse toeristenkalender. Als je er wat langer over nadenkt, is het opmerkelijk: veel toeristen deinzen er niet voor terug om lange reizen door het Verre Oosten, naar Australië, Indochina of Indonesië te maken. Maar het vooruitzicht om landen in het Europese oosten te bezoeken, verder weg dan Berlijn, schrikt velen af. De Russische toeristische branche doet op zijn manier ook zijn best om toeristen weg te houden, zelfs die uit eigen land: de gemiddelde Rus gaat niet voor niets liever naar Turkije met vakantie dan naar Sochi. Rusland blijft op die manier een land voor deskundigen en fijnproevers en dat is jammer.

Het boek houdt ons een spiegel voor: het zet ons aan tot denken over de toestand van de democratie in de 21e eeuw. De opkomst (of het herstel - 't is hoe je het noemen wilt) van de autocratie in Rusland is misschien minder een bedreiging, zoals het nationaalsocialisme of communisme dat waren; systemen die niet terugdeinsden voor verdelging van complete bevolkingsgroepen in naam van het Arische ras of het proletariaat. De opkomst van het Poetinisme en de aantrekkingskracht die het uitoefent op uiteenlopende personen en groepen in het Westen geeft wel veel stof tot overpeinzing: hoe vitaal is ons model van democratie als het kennelijk niet automatisch een model is om succesvol te kopiëren?

Ik zal over beide aspecten wat zeggen. In algemene zin eerst dit: De Wraak van Poetin - het boek wel te verstaan, niet het onderwerp zelf - komt precies op het juiste moment en biedt de lezer een frisse blik op de relaties met het Rusland van president Poetin.

Rusland is namelijk een land waar we geen afstand van kunnen nemen, dat we niet kunnen negeren. We wonen op hetzelfde continent, we delen een lange geschiedenis vol toppen en soms diepe dalen. De Europese ideeëngeschiedenis heeft ons verschillend beïnvloed, Hubert geeft er een mooie impressionistische schets van. Renaissance en reformatie gingen aan Rusland voorbij, zo schrijft hij. Maar dat wil niet zeggen dat de gedachten daarachter onbekend zijn en het land niet beïnvloed hebben.

Hij beschrijft hoe Rusland zich vanaf het einde van het Sovjettijdperk tot begin jaren 2000 met grote bevlogenheid in het 'Europees project' stortte. Met de val van de muur was een nieuw tijdperk aangebroken in Oost-West relaties. Dit uitte zich allereerst natuurlijk in de geopolitiek en in de welwillendheid van beide blokken om zich met elkaar te verbinden. Er heerste hoop en een oprecht optimisme dat Rusland en het Westen elkaar zouden vinden in de behoefte naar vrede, veiligheid en voorspoed. Een geleidelijke transformatie zou Rusland maken tot een volwaardige Europese partner, een vrije markteconomie en een volwaardige democratie op basis van de rule of law en gedeelde Europese waarden.

De huidige realiteit is dat Rusland zich juist in de omgekeerde richting beweegt. De hoop op convergentie is gaandeweg steeds verder vervaagd. De jaren '90 hadden een donkere zijde met twee oorlogen in Tsjetsjenië, een kwetsbaar politiek systeem, en de afbrokkeling van het staatsapparaat ten bate van zware georganiseerde misdaad. Tegelijkertijd was het ook de tijd van een ongekende politieke betrokkenheid van de Russische samenleving bij de toekomst van hun land, van een levendig politiek debat, en een grote mate van persvrijheid.

De centrale vraag van Hubert is: waarom is het streven van Rusland in de jaren '90 naar een democratisch, welvarend en rechtvaardig Rusland in de jaren daarna gesmoord? Deze vraag is niet alleen van intrinsieke historische waarde, het heeft ook een grote politieke relevantie. Hij benadrukt in zijn boek dat geschiedenis belangrijk is in Rusland. Dit boek is niet alleen een blik op de geschiedenis van de Russische politiek, maar vooral ook een blik op de politiek van de Russische geschiedenis. Zoals Hubert stelt aan het begin van het boek dat er een sterke neiging is om het handelen van het Kremlin zoveel mogelijk te plaatsen in zijn historische context. Ik citeer:

• 'De verklaring voor het gedrag van de Russische leiding lag immers in het verleden. Poetin was daarbij de vooruitgeschoven post die de trauma’s moest helen voordat er weer een stap voorwaarts zou kunnen worden gezet.'
• 'Met die begripvolle benadering was niets mis en is nog steeds niks mis. Het verleden loopt nu eenmaal altijd en overal met ons mee, zeker in een land waar dat verleden zo ingrijpend huis heeft gehouden.'
• 'Maar deze benadering gaat wel voorbij aan het feit dat geschiedenis in het Rusland van Poetin niet over het verleden gaat, maar juist weer hedendaagse politiek is geworden. Het Kremlin van na 2012 valt niet meer alleen historiserend te begrijpen. Het Kremlin moet ook politiek worden verstaan.' [einde citaat]

De 'wraak van Poetin' waar de titel van het boek naar wijst, is in de ogen van Smeets dan ook vooral de wraak op het verleden. We dreigen hierdoor helaas te vervallen in een nieuwe dichotomie tussen Rusland en het Westen.

Het Westen leek met Fukuyama's 'einde van de geschiedenis' definitief afscheid te hebben genomen van de 20e eeuw en zich ten volle te storten in de verworvenheden van de postmoderne democratie. Rusland lijkt onder Poetin juist terug te willen grijpen naar de 19e eeuw. Het streven naar een status als grootmacht bepaalt de beeldentaal en de retoriek van het Kremlin.

Het jaar 2014 was een kentering. De illegale annexatie van de Krim en de voortdurende militaire inmenging in het oosten van Oekraïne hebben laten zien dat Rusland onder president Poetin er niet voor terugdeinst de internationale rechtsorde te schenden.

40 jaar geleden verklaarden alle Europese landen in de Helsinki akkoorden dat de grenzen in Europa boven twijfel zijn verheven. Geen enkel land heeft het recht om grenzen eenzijdig aan te passen. De Russische schending van dit Helsinki-beginsel is een enorme uitdaging aan het adres van Europa. Hoe kunnen we gezamenlijk bouwen aan een internationale gemeenschap van waarden, wanneer een sleutelland de fundamentele regels op de proef stelt?

Een gereguleerd internationaal systeem is de beste garantie voor vrede en stabiliteit. Het internationaal recht heeft bovendien een intrinsieke waarde. Dat maakt dat we de stelregels van de internationale rechtsorde moeten verdedigen. Dit moreel imperatief vormt de leidraad van onze buitenlandse politiek. Niet voor niets is het verwoord in artikel 90 van onze grondwet: de regering bevordert de ontwikkeling van de internationale rechtsorde.

Het is vanuit die gedachte dat de regering Rusland benadert met een gebalanceerde mix van druk en dialoog. Druk blijft nodig om president Poetin en de zijnen te overtuigen om een einde te maken aan de Russische inmenging in Oekraïne, en dat er een grote politieke en economische prijs te betalen is zolang dat niet gebeurt. Oekraïne is immers een onafhankelijk land zelf mag beslissen met wie het overeenkomsten sluit.

Eergisteravond stond ik op het Maidan, 2 jaar na dato. De kaarsjes gekoppeld aan de huidige moeizame strijd tegen de oligarchie, de corruptie, de stagnerende economie gaven me hoop en vertwijfeling. Hoop dat een strijd tegen corruptie en voor waarden als vrijheid en zelfbeschikking te winnen zijn, vertwijfeling omdat het vervolg lelijk en zwaar kan zijn. En daarom ondersteuning vereist. Daarom is het belangrijk om te staan voor het Associatieakkoord, hoe het referendum ook afloopt.

Nederland doet dat niet alleen. We blijven met onze Europese partners optrekken. Nederland zal zich ook tijdens het EU-voorzitterschap ten volle inzetten voor deze eenheid. Europese en trans-Atlantische eenheid is cruciaal om een zo sterk mogelijk signaal af te geven aan het Kremlin. Ik benadruk dat trans-Atlantische omdat we wel eens vergeten dat de Slotakte van Helsinki mede is ondertekend door de VS en Canada.

Maar druk alleen is niet voldoende, we willen vooral werken aan oplossingen. We blijven de dialoog houden met Rusland over thema’s die van Europees en mondiaal belang zijn. Allereerst natuurlijk over het conflict in Oekraïne, maar ook over mensenrechten, terrorisme, het Midden-Oosten en klimaatbeheersing. Het spreekt echter voor zich dat er in de huidige context hierbij geen sprake kan zijn van business as usual.

Poetins buitenlandse politiek is primair ingegeven door machtsbehoud, meer dan door angst voor omsingeling. Pussy Riot is lastiger voor Poetin dan Ballistic Missile Defence. Want de druk om Rusland te veranderen zal uiteindelijk van binnenuit komen. Smeets’ boek laat zien dat dialoog tussen Rusland en het Westen daarbij waardevol is.

Ik kom daarmee op het punt van de noodzaak dat onze samenlevingen elkaar beter moeten leren kennen - burgers, ambtenaren, politici, regeringen. Om mensen beter te doordingen van de wederzijdse drijfveren. Het gaat me er niet om tot beter begrip te komen op de manier van de Putin-Versteher, in de zin van 'tout comprendre, c'est tout pardonner'. Maar het is wel een wezenlijke manier om de fata morgana’s die het beeld nu bepalen - zeker aan Russische kant - weg te nemen.

Want zoals Smeets treffend stelt, is het beeld van het Westen in Rusland tegenstrijdig: de EU wordt voor de gemiddelde Rus vaak voorgesteld als zowel de grote boeman die Rusland probeert te knechten, als een lichtend voorbeeld voor een eerlijkere en welvarende samenleving. Door het Kremlin wordt er veel gewag gemaakt van de vermeende miskenning in de jaren '90 van de Russische geopolitieke belangen. Daarnaast wekt Poetin de indruk in Westerse activiteiten op het gebied van democratisering en de bestendiging van mensenrechten een steeds grotere bedreiging te zien. Dergelijke foute veronderstellingen zijn alleen op te lossen door de banden te versterken, en juist niet door ze uit de weg te gaan.

Ik ben er stellig van overtuigd dat ook de toekomst van Rusland uiteindelijk in de handen van de Russische samenleving behoort te liggen. Het is niet aan het Westen om dit uit te stippelen. Het land heeft zich gecommitteerd aan internationale afspraken die ervoor moeten zorgen dat het Russische volk effectief mee kan spreken over hun eigen toekomst. Net als in buurland Oekraïne is het aan de bevolking zelf om zelf de toekomst te bepalen.

Nederland spant zich dan ook ten volle in om ervoor te zorgen dat Rusland zich houdt aan die afspraken. Mensenrechten zijn een vast onderwerp in onze bilaterale gesprekken, en daarnaast ondersteunen het werk van we mensenrechtenverdedigers in Rusland zelf. Een sterk en pluralistisch maatschappelijke middenveld in Rusland is onontbeerlijk. Juist daarom spant Nederland zich extra in voor het overeind houden van uitwisseling op het gebied van cultuur, samenleving en onderwijs.

Ik kom op het tweede punt, waarin het belang van Huberts boek besloten ligt: het Russische voorbeeld symboliseert een bredere trend. De hang naar autocratie, naar een sterke staat en een sterke leider bestaat niet alleen in Rusland, ik zei het al. Waar komt die weerklank vandaan, niet alleen in de regio, maar ook elders in de wereld en zelfs bij groepen medeburgers hier in de EU? Ondanks de oorlog, de economische crisis en verslechterde mensenrechtensituatie die het Rusland gebracht heeft?

Voor een groot deel zal dat te maken hebben met de manier waarop het Rusland van Poetin zich afzet tegen “het Westen” - en vooral Westers gedachtegoed in de breedste zin van het woord. Een heel divers publiek voelt zich hiertoe aangetrokken. Het zijn niet alleen potenrammers of blanke nationalisten, godsdienstwaanzinnigen of mafiosi die zich aangetrokken voelen door Poetins opstelling. Het zijn ook mensen die zich het slachtoffer voelen van ongeremde globalisering, die onzeker zijn door het verdwijnen van vanzelfsprekendheden in hun bestaan, die bang zijn dat anderen aan de haal gaan met de verworvenheden waarvoor eerdere generaties de barricades opgegaan zijn.

Het is aan ons, als democraten van welke politieke kleur dan ook, om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk mensen zich betrokken blijven voelen bij onze maatschappij, bij onze manier van leven, en bij de waarden waar wij gezamenlijk voor staan. Het is aan ons om aan te tonen dat onze Westerse samenleving niet de karikatuur is die Poetin zo graag ervan maakt, maar dat juist onze moderne democratie de beste weg is naar duurzame rechtvaardigheid, welvaart en veiligheid. Een sociale markteconomie die iedereen gelijke kansen biedt. Ik ben er niet zo van overtuigd dat het een uitdaging is die sociaaldemocraten moeilijker zal vallen dan liberalen of christendemocraten [zoals Hubert suggereert]: we zijn allemaal onderdeel van het midden, we zijn allemaal mikpunt van de extremen ter linker- en rechterzijde.

Het is essentieel dat Nederland, de EU en het Westen zich weerbaar opstellen tegen deze trend. Eensgezindheid is essentieel. Dan heb ik het over politieke eensgezindheid tussen onze landen om standvastig te blijven in de koers van druk en dialoog die we samen hebben uitgezet, maar ook over iets meer fundamenteel: de eensgezindheid binnen onze samenlevingen.

In die zin houdt Huberts boek ons een spiegel voor, en dwingt het ons na te denken over vragen als deze: Hoe bestendigen we onze democratische rechtsstaat in de 21e eeuw? Hoe geven wij een plaats aan minderheden, aan andersdenkenden en andersvoelenden, hoe stellen wij ons open en bereiden we ons voor op maatschappelijke en economische veranderingen? Zonder dat een schreeuwende minderheid de overhand krijgt? Dit zijn wezenlijke vragen waar steeds opnieuw een antwoord moeten vinden. Om zo eraan bij te dragen dat ons model een beter en succesvoller model om te inspireren is dan het huidige Russische model.

Het boek is daarom waardevol omdat het juist verder kijkt dan de huidige crisis. Smeets verklaart zelf dat het lastig is om de toekomst van Rusland te voorspellen. Hij herinnert ons aan wat Churchill ooit zei over Rusland: 'Rusland is een raadsel, gewikkeld in een mysterie en vanbinnen een enigma.' [einde citaat]

Misschien is het voorspellen van de toekomst inderdaad een zinloze bezigheid. Niettemin durf ik te voorspellen dat het boek een belangrijke bijdrage zal leveren aan het debat en de beeldvorming in Nederland over Rusland. Want Smeets weet op basis van eigen ervaringen, zijn netwerk en zijn onderzoek een boek te schrijven dat de verhouding tussen Europa en Rusland op een genuanceerde en vermakelijke manier weergeeft. Het is een boek dat precies op het juiste moment gepubliceerd wordt. Ik ben Hubert daarvoor dankbaar, zoals ik ook dankbaar ben voor uw aandacht.