Toespraak minister Dijsselbloem bij Platformbijeenkomst Wijzer in geldzaken

Toespraak | 01-10-2014

Bedankt voor de uitnodiging op deze prachtige locatie. Ik denk niet dat er een betere plek is om over struisvogelpolitiek en kuddegedrag te praten. Naast deze twee bestaat er een enorme hoeveelheid uitdrukkingen met dieren erin. Dit laat zien dat we minder van elkaar verschillen dan gedacht. Apen hebben bijvoorbeeld een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Als we een groep apen een beloning geven voor hun gedrag, protesteren ze als dit niet eerlijk gebeurt. Sterker nog, een aap die voor dezelfde prestatie meer krijgt dan een andere aap, deelt zijn winst. Omdat hij hier in de toekomst voordeel van verwacht. Dat is dan weer heel rationeel.

Dit blijkt bijvoorbeeld uit het werk van gedragswetenschapper en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. Hij liet in een experiment een dokter tegen patiënten zeggen: 'De kans op overleven na deze chirurgische ingreep is 90%.' De patiënten werden bang van dit gebrek aan garantie en wilden een second opinion. Vervolgens liet hij de dokter zeggen: 'De kans op overlijden na deze chirurgische ingreep is slechts 10%.' Deze patiënten waren juist gerustgesteld en lieten zich zonder verweer naar de operatiekamer rollen. Zet de lamp op een andere kant van hetzelfde feit en mensen passen hun gedrag aan.

Er zijn ook buiten de wetenschappelijke sfeer voldoende voorbeelden. Als we alleen rationeel zouden handelen, zou niemand roken. Fastfoodrestaurants gingen failliet, want niemand zou ongezond willen eten. En iedereen zou zich netjes aan zijn financiële mogelijkheden houden en vooruit kijken naar risico’s. Maar mensen zijn geen robots. We handelen vaak onbewust, zelfs als dit niet zo goed voor ons is.

Gelukkig is er manier om dit te doorbreken. Eerst moet er motivatie zijn. En daarna moet je het niet alleen willen, je moet het ook nog doen. Mijn boodschap voor vandaag is dat dit ook geldt voor verantwoord omgaan met geld. Voor gezinnen. Voor bedrijven. En voor de overheid. Eerst de motivatie omzetten in handelen. Dat is de manier om gedrag te veranderen. Dat is de manier om mensen financieel veerkrachtiger te maken. Dat is voor ons de uitdaging.

Maar als u mensen beter om wilt laten gaan met geld, moet eerst duidelijk zijn wat verantwoord financieel gedrag is. Dat is voor iedereen anders. Is rood staan een ramp? Niet als je voldoende structurele inkomsten hebt en weet dat je het gat snel kunt dichten. Is lenen verwerpelijk? Helemaal niet. Bedrijfsinvesteringen zouden onmogelijk zijn zonder krediet. Daar zet de koningin zoals ze net aangaf zich internationaal voor in. En het kabinet heeft aangekondigd de kredietmogelijkheden voor het midden- en kleinbedrijf uit te breiden. Maar lenen kan ook het begin zijn van een neerwaartse spiraal. Zo is het niet verstandig een persoonlijke lening af te sluiten voor een nog grotere tv als je net kunt rondkomen en het oude toestel misschien niet meer zo heel mooi is, maar het wel nog doet. Het draait allemaal om context.

Zelfs als we rekening houden met context, kan ik drie aspecten beschrijven van financieel gezond gedrag waar iedereen het wel over eens is.

Ten eerste denken de meeste mensen bij verantwoord financieel gedrag aan de huishoudfinanciën op orde hebben. Dat is heel Nederlands, heel Calvinistisch. Wijzer in Geldzaken doet jaarlijks onderzoek naar financieel gedrag in Nederland. In het onderzoek noemden opvallend veel mensen ‘het huishoudboekje op orde’ als eerste voorwaarde voor verantwoord financieel gedrag. Het basisprincipe is simpel: je moet rondkomen. Niet in de eerste week van de maand vijf keer uit eten, als dit betekent dat je aan het eind van de maand de boodschappen niet meer kunt betalen.

Uit het onderzoek blijkt dat Nederlanders goed op hun uitgaven letten. 90 procent is er bewust mee bezig en iets meer dan de helft – 52 procent - zegt 'heel goed' op te letten. Ook hebben zes op de tien Nederlanders het afgelopen jaar niet rood gestaan. Bijna 70 procent heeft vorig jaar geen betalingsherinneringen gehad. Dit is een lichte verbetering ten opzichte van vorig jaar. Maar de huishoudfinanciën op orde is niet het enige aspect. Want wie iedere maand precies uitkomt, neemt nog steeds grote risico’s en kan op termijn flink tekort komen.

Bij gezond financieel gedrag hoort ten tweede ook anticiperen op de lange termijn. Ook dit kwam uit het onderzoek naar voren. Een grote meerderheid - 87 procent – van de Nederlanders spaart. We moeten rekening houden met de toekomst en grote uitgaven. Sommige veranderingen zijn te voorzien. Een pensioen en gezinsuitbreiding, maar ook een sterfgeval.

Maar er zijn ook onvoorziene veranderingen. Mensen verliezen hun baan. Bedrijven gaan failliet. Er kan een eind komen aan een relatie. Dit kan een groot financieel risico zijn, leert de ervaring. Niet mijn eigen ervaring, maar we weten het allemaal wel. Wijzer in Geldzaken adviseert mensen hierop te anticiperen. Maak eigen keuzes, maar doe het bewust. Houd er bij een koophuis rekening mee dat niet alle relaties de eeuwigheid hebben. Door alvast af te betalen of een lagere hypotheek te nemen dan de waarde van het huis, neemt de kans op een restschuld bij gedwongen verkoop af. Bij verantwoord financieel gedrag horen dus keuzes. Over buffers en de juiste verzekeringen. Zodat je veerkrachtig bent en blijft.

Uit het onderzoek blijkt dat Nederlanders redelijk goed voorbereid zijn op de korte termijn. Zo’n 60 procent heeft een kleine buffer. Maar we kijken niet graag naar de lange termijn. Dat is ook lastiger. Slechts 18 procent denkt financieel gezien verder dan 10 jaar vooruit. Dit is nog minder dan in 2013, toen 24 procent naar de verre toekomst keek. Ook bereiden we ons niet goed voor op eventuele werkloosheid. 41 procent van de Nederlanders is dit helemaal niet van plan. Dat baart me zorgen, temeer daar het gaat om jongeren, laagopgeleiden en Nederlanders met een laag inkomen gaat. Hier ligt voor u dus een uitdaging. Hiermee kunt u - kunnen we - aan de slag. Want ondanks het feit dat hogere inkomens harder kunnen vallen, doen ook de lagere inkomens er wijs aan een spaarpotje achter de hand houden en een buffer op te houden. Helaas zijn vaste lasten niet makkelijk te verlagen. Wijzer in Geldzaken adviseert mensen daarop te letten als ze een hypotheek afsluiten. Door er bij een hypotheek rekening mee te houden dat het inkomen daalt. En wordt je onverhoopt toch werkloos? Controleer dan of je in aanmerking komt voor toeslagen of andere regelingen waar je eerder geen recht op had, want er zijn veel faciliteiten die nog onbekend zijn bij veel mensen.

Maar zelfs al zou iedereen zich uitstekend voorbereiden op de toekomst, dan zijn we er nog steeds niet. Want ten derde moeten we onze financiële producten ook nog bewust kiezen. Dat bleek in het recente verleden niet altijd eenvoudig. Financiële producten waren ondoorzichtig. In sommige gevallen ronduit oneerlijk. Met kleine lettertjes. Met verborgen kosten. En voor veel mensen onbegrijpelijk. Als de verkoper zijn product zelf niet begreep, dan moeten we ons afvragen waar we mee bezig zijn. Hier ligt een verantwoordelijkheid voor de financiële sector. En ik weet dat zij vooruitgang boeken.

Maar de klanten spelen zelf ook een rol. Gewone mensen die een lening, een hypotheek of een verzekering kopen. Zij hebben ook een verantwoordelijkheid zich verstandig te gedragen. De kunst is weten wat je niet weet. De kunst is om hulp in te schakelen. De kunst is te weten dat voor niets de zon opgaat. Geld kost geld, dat moeten we blijven onderstrepen. Ga niet alleen af op de prijs, denk ook aan de kwaliteit.

Hierbij kunt u, de sector, Nederlanders helpen. In het onderzoek van Wijzer in Geldzaken noemde niemand 'goede financiële producten' als een voorwaarde voor goed omgaan met geld. En als mensen al financiële producten vergelijken, kijkt ruim één op de drie vooral naar de prijs. Een kwart laat zich adviseren door vrienden en kennissen. En Nederlanders stapten in 2014 minder vaak over naar een ander financieel product dan in 2013. Zelfs als er een beter product beschikbaar was. Hier is nog veel winst te behalen.

Uit het onderzoek van Wijzer in Geldzaken blijkt dat 90 procent van de Nederlanders goed op de uitgaven let. Als we doorvragen blijkt hier in de praktijk wel iets op af te dingen.

Want er is nog een belangrijke voorwaarde voor financieel verantwoord gedrag. Het draait om acties. Niet om intenties. Dit werkt hetzelfde als goede voornemens. Op 1 januari stopt iedereen met roken. En stromen de sportscholen vol. Op 1 februari is de sportschool weer leeg en kunnen alle tijdelijke werkkrachten weer naar huis. Het is verleidelijk een mooi financieel plan met strenge regels te maken en vervolgens ‘nood breekt wet’ te roepen zodra het moeilijk wordt. Bijvoorbeeld als er een mooi paar schoenen in de etalage staat.

Gelukkig kan het wel. Iedereen kent de Pavlov-reactie: rinkel met een bel voordat je een hond te eten geeft. Na verloop van tijd hoef je alleen nog maar met de bel te rinkelen en de hond loopt vanzelf naar zijn bak. Bij ons thuis gaat dat anders. Als ik koffie zet loopt de hond al naar zijn bak, omdat hij weet dat hij dan iets te eten krijgt.

Zoals ik aan het begin al zei, weten we dat mensen ook onbewust handelen. Zeker als het om geld gaat. Mensen geven bijvoorbeeld meer geld uit met een creditcard, omdat ze de pijn van het uitgeven niet meteen zien of voelen. Aan de andere kant zorgt informatie over het afbetalen van een lening ervoor dat mensen minder leningen afsluiten.

Daarom probeert Wijzer in Geldzaken met het ministerie van Financiën mensen te steunen, stimuleren en motiveren als het om geld gaat. We hebben tips die ervoor zorgen dat mensen meer financiële veerkracht krijgen. We beginnen bij jongeren. Dat doen we bijvoorbeeld tijdens de Week van het geld. Dan bezoeken we scholen met banken en verzekeraars. We geven gastlessen en praten met ouders. Want als je jong leert omgaan met geld, heb je daar je hele leven plezier van. En we werken aan verantwoord pensioengedrag. Tijdens de Pensioendriedaagse mobiliseren werkgevers en pensioenuitvoerders de consument om in actie te komen voor hun pensioenvoorziening. En komen ze in actie om nabestaanden verzorgd achter te laten als iemand iets overkomt .

We schrijven de wet niet voor, maar we proberen mensen wel te motiveren. En dat vraag ik ook van u. Voor een gezonde huishouding. Voor voldoende reserves. Voor goede financiële producten. En omdat we toch in Rotterdam zijn, niet met woorden, maar met daden.