Eens een veteraan, altijd een veteraan
Staatssecretaris van Rijn sprak op 6 september 2014 de Herdenkingsrede bij het Nationaal Indië-monument 1945-1962 in Roermond. Oud Indië-militairen, familieleden en nabestaanden kwamen hier bijeen om hun dierbaren die gesneuveld zijn te herdenken en hun eer te bewijzen. Aan het einde van zijn herdenkingsrede richtte Van Rijn het woord tot de veteranen en zei: “Mocht u de kracht hebben uw verhalen alsnog te willen vertellen: weet dat zij waarde hebben. En aan uw familieleden maar eigenlijk aan een ieder zou ik willen zeggen: luister, nu het nog kan.”
Excellenties, veteranen en nabestaanden,
dames en heren, jongens en meisjes,
De laatste tijd, steeds meer, steeds luider, worden grenzen in twijfel getrokken. Of het nu in Afrika is, in de Oekraïne of in het Midden-Oosten. Nationale regeringen en lokale strijdgroepen betwisten elkaar de macht. Duizenden laten hierbij het leven.
Vrede en vrijheid lijken soms ver weg.
Door de media en het internet worden we iedere dag geconfronteerd met beelden van strijd. Beelden die bij velen van u misschien wel herinneringen oproepen aan uw eigen jeugdjaren, toen vrede en vrijheid – evenals nu – wereldthema´s waren.
Toen in Europa de strijd was gestreden, werden we geconfronteerd met de wens van de Indonesische bevolking tot zelfbeschikking. Het geweld van de Japanse bezetters was zó zwaar dat Nederland– toen de oorlog in de Pacific was afgelopen – zich niets anders kon voorstellen, dan terug te keren naar de vooroorlogse situatie.
Wij waren ons hierbij te weinig bewust van de vele veranderingen die daar inmiddels hadden plaatsgevonden. Terwijl op Java en op vele andere plekken in de archipel Indonesische strijdliederen werden gehoord, speelden wij nog het Wilhelmus. Zoals aan boord van het schip de Klipfontein, klaar voor vertrek in de haven van Amsterdam, op 3 september 1946.
Eén van de soldaten die aan boord gingen – het was de eerste lichting dienstplichtigen - was de 21-jarige Joseph Berendsen uit ‘s Heerenberg. Hij was met een aantal anderen uitgekozen om als kwartiermaker naar Nederlands-Indië te gaan. Ik lees uit zijn dagboek een passage voor over zijn vertrek:
“En dan is het grote moment aangebroken. Nadat de hoge autoriteiten zich van boord verwijderd hebben, maakt alles zich klaar voor vertrek. De touwen worden losgeslagen. En als de boot zich van de kade losmaakt, speelt het muziekkorps het Wilhelmus. Plechtig klinken de tonen over de watervlakte.
Stram in de houding horen we het volkslied voor het laatst op vaderlandse bodem aan. De laatste tonen zijn nog niet weggestorven, of een waar gejuich en geroep klinkt vanaf de boot en de kade. Vanaf kleine bootjes proberen familieleden hun laatste groeten te brengen aan hun zoon, aan man, broer of verloofde. Dan zinkt Amsterdam weg.”
Geachte veteranen,
Net als Joseph Berendsen reisde ook u in deze periode naar de Amsterdamse of Rotterdamse haven om daar aan boord te gaan om de verre reis naar Indië te maken. En maakte u het aangrijpende moment mee waarop u het Wilhelmus voor de laatste keer hoorde.
Het moet een bijzonder emotioneel vertrek zijn geweest. Of u nu vrijwilliger was of dienstplichtige: u vertrok met een missie waarvan de omvang nauwelijks bekend was.
We vonden toen het herstel van orde en gezag in Nederlands-Indië noodzakelijk. De chaos en slachtoffers van de bersiapperiode waren hier inmiddels bekend.
Het was oorlogstijd. Vragen over goed en fout, militair optreden, of juist niet, verscheurden de Nederlandse samenleving. Uiteindelijk werd door de regering gekozen voor een combinatie van diplomatieke en militaire middelen om uit de impasse te geraken.
En met de ondersteuning van deze door het Nederlandse parlement beslissing werd de Nederlandse samenleving verantwoordelijk voor uw uitzending, en dus ook voor de consequenties.
Herinneringen aan de reis – de meesten van u reisden per boot – zullen te maken hebben met de verwerking van de vele nieuwe indrukken: het leven aan boord met al die andere jongens, zeeziekte, warmte, en het passeren van exotische plaatsen als Port Saïd, Colombo en Sabang.
Het passeren van de evenaar – een nieuwe grens - bracht door de komst van Neptunus altijd hilariteit met zich mee, en was meestal goed voor een nat pak. Na een kleine maand volgde eindelijk de ontscheping: in Belawan, Tandjoeng Priok of elders.
Ook zij die in later jaren naar Nieuw-Guinea vertrokken, moeten de spanning hebben gevoeld: het belang van de missie enerzijds en de onbekendheid met het land anderzijds.
Want, wat wísten al die jongens nu van dit immense land en zijn bevolking? Die eerste weken was álles nieuw, zoals blijkt uit een beschrijving van een soldaat van een infanterie-peloton in Noord-Sumatra:
“Eerste peloton op de wagen blijven. Jullie gaan nog verder”, werd ons toegeroepen. Nog verder? Uiteindelijk, tientallen kilometers verder, stopten we bij een Bailey-brug. Maar waar was het kamp?
Er stonden wel een paar KNIL-militairen te grijnzen en er lag een bende bagage, maar van huizen of tenten niets te zien. “Bagage afladen en naar boven brengen!”
Helemaal naar boven? Hoe kreeg je in godsnaam je plunjezak daar naar toe? En je veldbed? En je eten en water? Wie maakt dáár nu een kamp? En dan in Indië. In de warmte!
Een paar dagen later hadden deze jongens hun eerste kampement opgebouwd: één grote en acht kleinere tenten, twee keetjes van bamboe en plaatijzer, een keukentje en een paar stellingen. Rondom prikkeldraad en spits afgesneden bamboe. Het was voor hen het kamp waar ze een paar maanden zouden bivakkeren.
Ze brachten hun tijd door met oefenen, wacht lopen en patrouilleren.
Zoals de schrijver van het verslag stelde:
“De eerste keren met gespannen wapens en boordevol zenuwen, maar langzamerhand wenden we aan de duizenden geluiden van de tropennacht, aan het geruis van de kali,
en zelfs aan het schieten.”
Want ja, geschoten werd er! Aan beide zijden van de demarcatielijn. Geen oorlog zonder slachtoffers.
Aan Nederlandse kant vielen vele doden onder de militairen, vooral tijdens gevechtshandelingen, maar ook door ongevallen en door tropische ziekten. Hen gedenken we vandaag in het bijzonder.
Daarnaast werden ook burgers, onder wie vele Indische Nederlanders en Chinezen door nationalisten vermoord. Hoeveel dat er waren, weten we niet precies.
Aan Indonesische kant vielen ook veel slachtoffers, zowel nationalistische strijders als burgers.
Misschien leer je wél wennen aan de geluiden van de tropennacht, en aan het geruis van de kali. Aan het verlies van je maten wen je nooit.
Net zo min als dat je afstand kunt nemen van je ervaringen tijdens je jeugd. Of je er nu later regelmatig over spreekt, of niet. Je blijft ze met je meedragen. Eens een veteraan, altijd een veteraan.
Toen u weer terugkeerde in Nederland, of het nu in 1948 was, in 1950 of 1962, was u - net zoals de gehele Nederlandse samenleving - vele ervaringen rijker, maar ook een illusie armer. Het was niet gelopen zoals we ons dat hadden voorgesteld. Niet alleen had het vaderland nauwelijks belangstelling voor uw ervaringen, sommigen van u werd zelfs openlijk verweten te hebben deelgenomen aan een koloniale oorlog.
Omdat effectieve hulp en zorg aanvankelijk afwezig waren, heeft u vooral zélf de zware last van verwerking moeten dragen. En in vele gevallen ondervond uw naaste omgeving de gevolgen van deze worsteling.
Uw ervaringen, of deze nu te maken hadden met het verlies van kameraden, uw sociale contacten of het leven in de tropen in het algemeen, - ze vonden weinig gehoor in een samenleving die zélf nog wrok koesterde over het verlies van de kolonie en herstelde van de wonden van de Tweede Wereldoorlog.
Heette het immers niet: ‘Indië verloren, rampspoed geboren’?
Dit laatste is gelukkig niet waarheid gebleken. Nederland herrees op eigen krachten.
Voor naoorlogse generaties zijn de verhalen over de Tweede Wereldoorlog inmiddels aangevuld met die over andere oorlogen en conflicten: Korea, Vietnam, Libanon, Joegoslavië, Irak of Afghanistan. Het zijn niet alleen maar verhalen of televisiebeelden, maar ook persoonlijke ervaringen van jonge militairen die zijn uitgezonden en waarbij ook Nederlandse slachtoffers zijn gevallen.
Deze militairen krijgen de laatste decennia gelukkig steeds meer erkenning. Hun inzet, in het teken van democratie en vrijheid, wordt steeds meer gewaardeerd. Het is goed dat wij meer aandacht hebben en houden voor de Nederlandse veteranen.
Gelukkig staan wij nu als samenleving meer open voor de verhalen van toen. Aan de generatie waar ú toe behoort, moeten wij nu als samenleving zeggen: wij hebben u tekort gedaan, door te weinig naar u te luisteren.
Mocht u de kracht hebben uw verhalen alsnog te willen vertellen: weet dat zij waarde hebben. En aan uw familieleden - maar eigenlijk aan een ieder - zou ik willen zeggen: luister, nu het nog kan. Voor onze kinderen en kleinkinderen is het van levensbelang te weten hoe wij in het verleden zijn omgegaan met vragen over vrede en vrijheid.
Geachte aanwezigen,
Vandaag, hier, delen we met elkaar, veteranen, familie, vrienden en andere geïnteresseerden, de herinnering aan deze bijzondere en zware periode in de geschiedenis van ons land. En staan we stil bij hen die we moesten achterlaten en die hun verhaal helaas níet meer kunnen navertellen.
Zij, de slachtoffers, brachten, tussen 1945 en 1962, het ultieme offer voor hun land.
“In dienst van de vrede”.
Uw aanwezigheid hier toont aan dat de herinnering aan hen die vielen nog steeds levend is. Ik ervaar het als mijn taak en opdracht om samen met u die herinnering levend te houden.
Ik beschouw het als een grote eer om hier, vandaag, in uw aanwezigheid, bij het Nationaal Indië-monument 1945-1962, namens de Regering een krans te mogen leggen, ter nagedachtenis van de militairen die zijn gevallen in de toenmalige overzeese rijksdelen Nederlands Oost-Indië en Nieuw Guinea.