Speech bij de uitreiking van de Geuzenpenning 2014

Toespraak | 13-03-2014

Robert Kennedy sprak de woorden: 'Iedere keer wanneer iemand opstaat voor een ideaal, of in beweging komt om het lot van anderen te verbeteren, of zich verzet tegen onrecht, maakt hij een kleine rimpeling van hoop, en, elkaar kruisend uit een miljoen verschillende punten van kracht en durf, vormen alle rimpelingen samen een stroom die zelfs de machtigste muren van onderdrukking en verzet kan neerhalen.'

Als we bij de beeldspraak van Kennedy blijven, dan tellen de verdiensten van Thomas Hammarberg samen op tot een grote vloedgolf, die bovendien in alle richtingen stroomt. Welk punt van zijn carrière we ook belichten, er is 1 en dezelfde rode draad: de overtuiging dat mensenrechten universeel zijn, en voor alle mensen gelijk gelden.

Als jonge journalist die van mensenrechten zijn belangrijkste thema maakte, als medewerker en later secretaris-generaal van Amnesty International, als secretaris-generaal van Save the Children Sweden, als mensenrechtencommissaris van de Raad van Europa, en in zijn huidige functie als mensenrechtenexpert van de Verenigde Naties - de voortdurende en indrukwekkende inzet voor mensenrechten is overal zichtbaar.

Het vereist een bijzonder soort standvastigheid om niet 1 of 2 keer, maar steeds weer op te komen voor de verdediging van een ideaal. Verdedigers van mensenrechten roeien vaak tegen de stroom in, en achteruitgang ligt overal op de loer. Maar de mensen die opstaan en hun stem laten horen, zoals Thomas Hammarberg, zijn van onschatbare waarde.

Soms beschuldigden critici mensen met idealen, met name op het gebied van mensenrechten, ervan in een eigen wereld leven, ver weg van de werkelijkheid. Ik ben het daar niet mee eens. Het is bij uitstek de taak van idealisten om voortdurend te wijzen op de werkelijkheid.

De onvriendelijke werkelijkheid keert zich te vaak tegen gewone mensen en hun rechten. Idealisten zijn niet blind voor de werkelijkheid, ze zien de werkelijkheid juist het scherpst van iedereen - en zien dus waarom het nodig is de wereld te veranderen.

De Nederlandse overheid heeft grote waardering voor Hammarberg, onder andere voor de prioriteit die hij als mensenrechtencommissaris van de Raad van Europa maakte van de bevordering van gelijke rechten van lesbiennes, homo's, biseksuelen en transgenders. Zijn werk leidde rechtstreeks tot verbetering van LHBT-rechten in Nederland en de rest van Europa. Recent kwam in Nederland de nieuwe transgenderwetgeving tot stand, die veel te danken heeft aan de kritiek van Hammarberg. Hij heeft pionierswerk verricht.

-  Kritiek op mensenrechten

Max van der Stoel observeerde dat de mens zowel het goede als het slechte in zich heeft - en vaak tegelijkertijd. Met die gedachte in het achterhoofd bleef Van der Stoel altijd zoeken naar het goede. Het werk van Hammarberg bezit een zelfde soort toewijding en doorzettingsvermogen. Mensenrechten symboliseren die goede, lichte kant van de mens. Die 'lichte' kant van de mens moet strijd leveren met krachten die willen uitsluiten, discrimineren of vervolgen. Dat de universele mensenrechten tijdens de 20^e eeuw zijn verankerd in de mensenrechtenverdragen van de Verenigde Naties, en van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, betekent immers nog niet dat ze in de praktijk zomaar vanzelfsprekend zijn.

We zien dat verschillende vormen van stam-denken aan een opmars bezig zijn. Universele mensenrechten stuiten op toenemende weerstand, ook in Europa. Politici vallen het Europees Hof voor de Rechten van de Mens aan wanneer deze onwelgevallige uitspraken doet, in veel gevallen met een beschuldiging aan het adres van de rechters aan dat hof dat zij niet op de hoogte zijn van nationale tradities.

Ik ben het met Thomas Hammerberg een dat een beroep op geschiedenis, traditie of cultuur zelden tot nooit een excuus is om mensenrechten te negeren. Als mensenrechtencommissaris schreef hij: 'De rechtszaal is geen politieke arena'. Rechters zijn geen politici. Ze hebben andere verantwoordelijkheden, en horen niet onder politieke druk te staan. Dat principe vormt de kern van de rechtsstaat.

De klacht aan het adres van het Europees Hof dat de rechters geen rekening houden met democratische gebruiken is vreemd: natuurlijk moet men waken voor inflatie van de term 'mensenrecht', maar de essentie van onafhankelijke rechtspraak is juist dat rechters in vrijheid kunnen oordelen, ook wanneer zo'n oordeel democratische besluiten logenstraft. Soms zijn democratische beslissingen in strijd met de rechten van de mens: we mogen dankbaar zijn dat er rechters zijn die onafhankelijk blijven. We hebben onafhankelijke rechters nodig om de mensenrechten te bewaken, zelfs wanneer nationale politici daarvan knarsetanden. De definitie van mensenrechten is dat er geen pick and choose kan zijn. Het belang van sterke instituties om mensenrechten te verdedigen is daarbij essentieel, en die instituties verdienen onze onvoorwaardelijke steun.

Om in het buitenland geloofwaardig te kunnen spreken over mensenrechten, moeten we oog hebben voor de mensenrechtensituatie in ons eigen land en binnen Europa. We moeten aanbevelingen of kritiek op Nederland vanuit internationale organisaties zelfbewust incasseren, en wetten aan te passen als dat nodig is. Het werk van de Raad van Europa op het gebied van de rechtsstaat is, naast het bevorderen van mensenrechten en democratie, van grote waarde. Helaas functioneert ook binnen de EU-lidstaten de rechtsstaat nog niet altijd goed genoeg. Nederland zet in op transparant bestuur, een onafhankelijk rechtspraak, naleving van de mensenrechten, antidiscriminatiebeleid en wetgeving die corruptie en belangenverstrengeling effectief tegengaat.

Om de integriteit van de rechtsstaat, en daarmee de mensenrechten, in Europa te versterken, heeft Nederland zich samen met Duitsland, Finland en Denemarken sterk gemaakt voor een instrument dat de monitoring van rechtsstatelijkheid van EU-lidstaten mogelijk maakt.

-  Mensenrechten in een veranderende wereld

Het is soms moeilijk te bevatten hoe snel de wereld verandert. De meeste sociale media die nu niet meer weg te denken zijn uit ons leven, zijn nauwelijks 10 jaar oud, meestal nog geen 5. Internet op onze smartphones (met de snelheid die we nu gewend zijn) is een paar jaar oud.

In de afgelopen 5 jaar hebben we met velen tegelijk naar livestreams gekeken of berichten afkomstig van sociale media gevolgd: in 2009 in Iran, de Arabische lente in 2011, de oorlog in Syrië, demonstraties en revoluties in Oekraïne en Venezuela. We kunnen realtime volgen hoe vrouwen in het Midden-Oosten opkomen voor gelijkheid, en zien hoe homo's in Oeganda bruut worden vervolgd. De zichtbaarheid van zowel mensenrechtenschendingen als mensenrechten-verdedigers is in de afgelopen jaren spectaculair toegenomen.

In onze wereld is de bescherming van de vrijheid van meningsuiting en internetvrijheid van cruciaal belang. De Nederlandse overheid steunt de prioriteit die Hammarberg daarvan maakt met overtuiging. Vrijheid van meningsuiting en privacy zijn de motor voor vrijheid, democratie, en het vrije verkeer van ideeën. Ze zijn op zichzelf belangrijk maar ook essentieel voor alle andere mensenrechten.

Nederland ondersteunt de toegang tot een vrij en open internet, onder andere via de Freedom Online Coalition die 2 jaar geleden is opgericht. De coalitie zet zich in voor internetvrijheid wereldwijd. Ook ondersteunt Nederland verschillende initiatieven die zich richten op internetvrijheid, bijvoorbeeld in Iran. Door mensen te trainen in online vaardigheden, digitale veiligheid en internet governance, kan internetvrijheid ook daar volledig worden gerealiseerd. Met het Digital Defenders Partnership geven we financiële steun aan bloggers en cyberactivisten in nood. Hoewel technische discussies over data wel eens anders doen vermoeden, gaat het uiteindelijk altijd over mensen van vlees en bloed.

De toegenomen zichtbaarheid van wat er in de wereld gebeurt, betekent ook een grotere verantwoordelijkheid voor ons allemaal. Als we werkelijk vinden dat mensenrechten universeel zijn, dan moeten we ons daarvoor blijven inzetten, iedere dag opnieuw. Wanneer we niet meer opstaan, verdroogt - in de woorden van Robert Kennedy - de stroom die in staat is muren te slechten. Alleen wanneer we, individueel en gezamenlijk, iedere dag opnieuw ons best doen voor die 'kleine rimpeling' waarover Kennedy sprak, zullen de mensenrechten op lange termijn winnen.

Het is eervol met Thomas Hammarberg vandaag een grote mensenrechtenverdediger in ons midden te hebben. Hij mag zich met trots ontvanger van de Geuzenpenning noemen - en de Geuzenpenning mag trots zijn op zo'n formidabele laureaat.