Toespraak Rutte bij de opening van de tentoonstelling ‘Routes of liberation. European legacies of the second world war’

Toespraak | 13-02-2014

Mijnheer Schulz, excellenties, dames en heren,

In september 1944 was de Nederlandse Kate ter Horst getuige van de geallieerde luchtlanding vlakbij haar woonplaats Oosterbeek, in de buurt van Arnhem. Het monotone geluid van de ronkende vliegtuigen en het beeld van de honderden parachutisten die en masse naar beneden zeilden, emotioneerden haar. Na jaren van oorlog en bezetting lonkte de vrijheid. Eindelijk. Het was een overweldigend gevoel. In haar dagboek beschreef Kate het zo:

‘Uitzinnig van vreugde lopen we door de tuin, klimmen op het dak om er méér van te zien, meer van te begrijpen. Dit is ook bijna niet te geloven. Kan het heus waar zijn?? Is dit nu de lang verwachte verlossing uit onze ellende, zomaar uit de lucht gevallen? Betekent dit vrijheid’

Einde citaat, Het zijn woorden waarin heel tegenstrijdige gevoelens doorklinken: euforische blijdschap, maar ook ongeloof en reserves. En terecht, zo bleek al snel. Operation Market Garden stokte voor Arnhem en pas na maanden van verwoesting ten koste van nog meer jonge mensenlevens werd de vrijheid heroverd.

Kate ter Horst maakte in die periode het verschil. Zij stelde haar huis open als noodhospitaal en in no time lagen alle kamers vol met gewonde Britse soldaten. Voor al die jonge mannen had zij een luisterend oor en een opbeurend woord. Met de tekst van Psalm 91 bood zij troost en ontroerde zij haar gasten. Alleen al vanwege die ene troostrijke zin: ‘For he will command his angels concerning you, to guard you in all their ways.’ Zo bleef Kate ter Horst voor veel Britse veteranen een leven lang ‘the angel of Arnhem’, die licht bracht in het donker. Haar verhaal wordt verteld op de tentoonstelling die we vandaag openen.

Het is een bijzonder verhaal. En tegelijkertijd ook niet. Want elke Europeaan die de bevrijding van dichtbij meemaakte, had of heeft daarbij een persoonlijk verhaal. Vaak even uniek als dat van Kate ter Horst. Maar er is één constante in al die verhalen: het allesoverheersende verlangen naar vrijheid. Dat verlangen was universeel in heel Europa.

Wij weten achteraf hoe de geschiedenis is verlopen. Voor sommigen bestond de bevrijding uit weinig meer dan zwaaien naar langstrekkende colonnes geallieerde militairen. Anderen, zoals Kate ter Horst, leefden noodgedwongen maandenlang in een frontgebied. In Nederland waren grote delen van het Zuiden al maandenlang bevrijd en veilig, terwijl de mensen in het Noorden nog een winter van hongersnood wachtte. In die ‘hongerwinter’ stierven 20.000 mensen door voedselgebrek. En ook op Europese schaal waren de verschillen immens. Terwijl het Westen in het voorjaar van 1945 écht werd bevrijd, verdwenen de landen in Oost-Europa al snel weer achter een ijzeren gordijn van opnieuw onderdrukking. Opnieuw onvrijheid.

En daarin schuilt meteen het grote belang van deze bijeenkomst. Want de Europese ‘routes of liberation’ overbruggen deze verschillen. Het zijn routes die letterlijk en figuurlijk verbinden. Ze verbinden landen en regio’s die de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog ieder vanuit een eigen historisch perspectief beleven en herdenken. Ze verbinden ons met de mensen van toen, onze ouders en grootouders, die voor onze vrijheid hebben geleden en gestreden. En ze verbinden ons ook met onze bevrijders, de geallieerde militairen, van wie velen het hoogste offer brachten.

Voor elk van deze soldaten, uit welk land ter wereld dan ook, geldt wat Sir Winston Churchill ooit zei over de mannen van de First Airborne Division die vochten bij Arnhem, en ik citeer:

‘In attack most daring, in defence most cunning, in endurance most steadfast, they performed a feat of arms which will be remembered and recounted as long as the virtues of courage and resolution have power to move the hearts of men.’

Hun bijdrage aan onze vrijheid mogen wij nooit vergeten.

Dames en heren,

De naoorlogse geschiedenis van Europa vertelt een verhaal van vrede. Van oude vijanden die vrienden werden. Van landen die stap voor stap nauwer met elkaar gingen samenwerken. Van grenzen tussen mensen die letterlijk en figuurlijk zijn weggevallen. Het is een verhaal van groeiende welvaart en gezamenlijke economische uitdagingen. Maar bovenal is het een verhaal over die droom van vrijheid, die na de val van de Berlijnse muur voor bijna alle Europeanen is uitgekomen.

Tegen die achtergrond is ook het moment steeds dichterbij gekomen dat we gezamenlijk stil kunnen staan bij de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. Ik ben trots op dit Nederlandse initiatief. En ik ben blij dat er in dit zeventigste jaar na D-Day zoveel draagvlak voor blijkt te zijn in andere Europese landen. Daarmee zegt deze tentoonstelling over de ‘Routes of Liberation’ net zoveel over het verleden als over het heden en onze gezamenlijke Europese toekomst. Er loopt een rechtstreekse lijn van de bevrijding naar de vrije en democratische verkiezingen die we op 22 mei hebben in Europa. En het is dan ook meer dan symbolisch dat het Europees Parlement én zijn voorzitter zo’n zichtbare en stimulerende rol hebben in dit initiatief. Dank daarvoor, mijnheer Schulz.

Ik neem u nog één keer mee terug naar het huis van Kate ter Horst in Oosterbeek. Het is nog steeds najaar 1944. Ze schrijft over twee soldaten die drie dagen in de dorpskerk op de uitkijk stonden, terwijl het gebouw voortdurend zwaar onder vuur lag. Ternauwernood overleefden zij. Zij vertellen hun verhaal aan Kate en ik citeer opnieuw haar dagboek:

‘In hun ogen staat de ontzetting over het lot waaraan ze zelf ontkwamen... Hoeveel kameraden moesten ze achterlaten? En welke voorzienigheid zal hen bijstaan in de uren, de dagen en nachten die zullen volgen? (…) Als in een ijzeren ring schijnen de kanonnen om ons heen te staan, het is alsof ze op commando langzaam maar zeker naderen. Het duivels geweld zwelt aan tot een levende orgie. De lucht en de ruimte rondom ons zijn vervuld van nooit aflatende verdoemenis. Wij kunnen niets meer zeggen. Stil en vol ontzetting zitten wij bijeen en zwijgen.’

Die oorverdovende stilte, dames en heren, moeten wij blijven horen en blijven doorbreken. Door te herdenken, steeds opnieuw. Door stil te blijven staan bij de slachtoffers van die verschrikkelijke oorlog die Europa bijna vernietigde. En door met alles wat in ons is pal te staan voor de vrijheid - onze vrijheid en die van anderen.

The Routes of Liberation will show us the way.

Dank u wel.