Opening kenniscentrum risicomanagement

Toespraak | 18-09-2012

'Crisis is een werkwoord'

Dames en heren,

Toen een journalist aan de Britse premier Harold MacMillan vroeg wat de belangrijkste oorzaak was van politieke onrust, antwoordde hij: “Events, dear boy, events.” Inderdaad. En niet alleen van politieke onrust; ook van financiële en economische beroering. Dat hebben we de afgelopen jaren aan den lijve ondervonden: plotselinge gebeurtenissen slaan de mooiste plannen uit hun koers, of beter: er is geen plan zonder risico. Dat hebben de financiële crisis en de schuldencrisis ons wel geleerd. Als zo snel en totaal de hele financiële wereld en economische wereld op zijn kop komt te staan kun je als kabinet, als bewindspersoon, als ministerie niet onder de Haagse stolp gaan zitten afwachten tot de storm overwaait. Nee. Het ministerie van Financiën was de afgelopen jaren steeds het logische crisiscentrum in de financiële crisis. Dat was een rol die zonder aarzeling, zonder uitstel is ingevuld.

Ik geef toe dat ik zelf ook wel een paar vooroordelen over de overheid had, toen ik het ondernemerschap inruilde en staatssecretaris voor Financiën werd. Maar ik heb met bewondering gezien hoe er toen in korte tijd een zeer efficiënte crisisorganisatie uit het grijze tapijt werd geklopt. Er werden snel verschillende kleine teams van specialisten samengesteld die vanuit hun ‘war rooms’ vanuit het ministerie van Financiën de verschillende problemen aanpakten. Specialisten van Financiën, Algemene Zaken en De Nederlandsche Bank. De teams hadden codenamen als Non Olet, Leo en Koud. Je zou er een jongensboek over kunnen schrijven. De verschillende invalshoeken van de specialisten en de optelsom van kennis en kunde waren cruciaal om de problemen aan te pakken. En dat gebeurde. Door lange dagen en nachten te maken en vooral lange weekends. Door goed en snel te communiceren en relevante informatie uit te wisselen met alle betrokken partijen. Door elkaar te vertrouwen op alle niveaus, in alle omstandigheden. Maar vooral door steeds flexibel en creatief te reageren op nieuwe ontwikkelingen en niet bang te zijn voor onorthodoxe oplossingen. Een draaiboek is heel goed maar zonder vertrouwen loopt het helemaal spaak.

Als mensen die zich professioneel bezighouden met risicomanagement en veiligheid denkt u natuurlijk dat het ministerie van tevoren prachtige protocollen en draaiboeken had klaarliggen. Ja, die waren er. Maar die waren volgens de commissie de Wit niet specifiek genoeg. Volgens de commissie ontbraken de concrete beleidskeuzes of omschrijvingen van mogelijke crisismaatregelen voor als er solvabiliteitsproblemen zouden ontstaan bij individuele financiële instellingen. Maar dat is nu eenmaal het meest opvallende kenmerk van een crisis: hij is onverwacht. Niet alleen in tijd en omvang, maar ook als het gaat om sector en inhoud: onvoorspelbaar dus. Daarom is het eigenlijk nooit zozeer het risico, de crisis die we managen, maar de weg naar de oplossing.

Wat je daar eerst en vooral voor nodig hebt zijn slimme, snelle denkers. Jonger en ouder, maar wel altijd goed opgeleid, goed ingevoerd en met groot gevoel en grote belangstelling voor de politiek-maatschappelijke omgeving waarin ze werken. Uiteindelijk draait het toch om mensen. Mensen die verantwoordelijkheid nemen en dragen en daar verantwoording over afleggen en tegenover elkaar transparant zijn. En dat soort mensen hadden en hebben we te over bij Financiën. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat een goed risicomanagementsysteem niet belangrijk is. Niet voor niets dringen we er bij financiële instellingen op aan dat risicomanagement een vaste schakel moet zijn in de besluitvormingsketen. Niet voor niets dringen we, ook als Financiën, er bij financiële instellingen op aan dat de compliance officer en risk manager een vaste plek moeten krijgen en geborgd moeten zijn in de Raad van Bestuur. Niet voor niets dringen we er bij financiële instellingen op aan dat ze werken aan een bedrijfscultuur waarin risico’s bespreekbaar en beheersbaar zijn. En waarin fouten transparant worden gemaakt. En, niet voor niets dringt de Commissie de Wit er bij het kabinet op aan dat er een goed uitgewerkt crisismanagementsysteem moet komen voor financiële crises. Morgen komt het kabinet met een reactie op de aanbevelingen van de Commissie. Maar ik kan vandaag alvast een tipje van de sluier oplichten: we zijn het helemaal eens met de Commissie. Het kabinet zal een (bijgewerkt) crisisplan financiële crises opstellen. Dit crisisplan zal aansluiten op het bestaande Nationaal Handboek Crisisbesluitvorming En het zal ingaan op de organisatie, structuur en bevoegdheden van het crisismanagement ten tijde van financiële crises. Ook de taakverdeling tussen de departementen en tussen kabinet en toezichthouders ook worden verbeterd. Dat betekent in ieder geval dat we, mochten we weer geraakt worden door een zeer ernstige, niet per se financiële crisis, zullen werken met een interdepartementale crisisbesluitvormingsstructuur zoals die is vastgelegd in het Nationaal Handboek Crisisbesluitvorming. Dus: een Ministeriële Commissie Crisisbeheersing waarin de minister van Financiën zitting heeft. Een Interdepartementale Commissie Crisisbeheersing waarin hoge ambtenaren zorgen voor de coördinatie en communicatie. En als dat nodig is, een crisisorganisatie op het ministerie van Financiën. Zo’n crisisorganisatie is nodig om inhoud, voorlichting en procesbewaking nauw en snel op elkaar af te stemmen. Binnen het ministerie van Financiën kan dan een Departementaal Beleidsteam als crisisorganisatie worden opgetuigd. De verschillende crisisteams die het dagelijkse werk doen, vallen samen met DNB dan onder de verantwoordelijkheid van het Departementaal Beleidsteam. Maar we zijn er natuurlijk nog niet met een crisisorganisatie van en voor de overheid. Daarom is er ook in de financiële sector een crisismanagementstructuur ontwikkeld. Deze structuur is een handvat voor het overleg tussen DNB, AFM en het ministerie van Financiën.

Dit is  niet helemaal nieuw. Tijdens de Europese schuldencrisis hebben we de afgelopen twee jaar hebben gehad, hebben we ook gewerkt met een crisisstructuur. Op interdepartementaal niveau vindt afstemming en overleg plaats. Onder andere in de ministerraad, in regiegroepen, in bilaterale overleggen en natuurlijk met de Tweede Kamer. Er is nog nooit zoveel gedebatteerd als over deze crisis. En het zal u niet verbazen dat de weg naar Brussel in mijn navigatiesysteem een vaste plaats heeft. Maar welke structuur we ook kiezen. Een nieuwe crisis zal een andere zijn dan een crisis die we al hebben gehad. Het is vooral belangrijk dat het systeem flexibel is. Zeker omdat, als het gaat om risico’s, de drie categorieën van Donald Rumsfeld van toepassing zijn. Er zijn risico’s waarvan we weten dat we ze weten. Er zijn risico’s waarvan we weten dat we ze niet weten. Maar er zijn ook risico’s waarvan we niet weten dat we ze niet weten. Dat maakt van ieder risico, van iedere crisis mensenwerk. Tijdens een congres van de Rijksacademie voor Financiën en Economie afgelopen juni, zei dr. Karel de Bakker dat menselijk gedrag bepalend is voor het succes van risicomanagement. Om dat te maximaliseren moeten we meer en beter communiceren. Risicomanagement is immers meer een proces dan een instrument; lijstjes en modellen zijn geen doel maar een middel. Dat heeft het ministerie van Financiën laten zien toen de storm losbarstte. Maar wat we ook hebben laten zien is dat crisismanagement een dynamisch proces is waarbij we steeds weer leren van vorige ervaringen. Dus we leren nu nog steeds, want de storm is nog steeds niet gaan liggen.

Morgen is het weer Prinsjesdag. Dan presenteer ik de Miljoenennota en de Rijksbegroting aan de Tweede Kamer. Door alle prachtige poespas erom heen, lijkt Prinsjesdag wel eens een dag waarop de wereld stilstaat. Een dag die, in Den Haag althans, alleen lijkt te gaan over plannen en visies, niet gehinderd door gebeurtenissen en risico’s. Een dag zonder ‘events’. Maar we weten inmiddels wel beter. Want we zijn inmiddels gewend geraakt aan verrassingen. En dat maakt de woorden van president Lincoln weer actueel: “De dogma’s van het stille verleden passen niet meer bij het stormachtige heden. Daarom moeten we anders leren denken en handelen.” Inderdaad: crisis is een werkwoord!