De Staat van de Economie

Toespraak | 15-02-2012

Dames en heren,

Nederland vaart in ruwe zee. U heeft de CBS-cijfers net gezien, onze economie bevindt zich in een recessie. De storm waar we inzitten, neemt in kracht toe. Maar laten we ons niet meevoeren door al te pessimistische stromingen. We komen hier doorheen! Dat is ons in Nederland door de eeuwen heen kéér op kéér gelukt. Van de tulpenmanie van de Gouden Eeuw tot de crisis van de jaren tachtig van de vorige eeuw. Telkens onderkenden burgers en bestuurders, ondernemers en onderzoekers als u de noodzaak om de bakens te verzetten in veranderende omstandigheden. Daarom ben ik blij dat u hier bent om de staat van onze economie op te maken.

Dames en heren,

Laten we één ding vooral niet vergeten: Nederland is een prachtig land dat alles in zich heeft om toonaangevend te zijn in Europa en in de wereld. Veel van onze ondernemers behoren tot de sterkste spelers op de wereldmarkt. Dankzij hen is Nederland van alle landen de vijfde exporteur en de zevende investeerder. Onze productiviteit behoort tot de wereldtop. Onze werkloosheid is de helft lager dan gemiddeld in Europa.

Onze zorg, onze pensioenen, ons onderwijs, onze sociale zekerheid zijn misschien niet perfect, maar behoren nog altijd tot de beste ter wereld. Nederlanders zijn daar trots op en willen dat zo houden. Wij willen allemaal een sterk, veilig en welvarend Nederland. Dát is waar het kabinet en zijn gedoogpartner voor hebben getekend. Die handtekening moeten we nu waarmaken.

Dit is geen moment voor politieke stilstand. Juist nu moeten we doorzetten en keuzes maken. Want onze welvaart staat onder druk. Meer dan 400 duizend mensen zijn werkloos, en naar verwachting groeit hun aantal. Nog nooit zijn Nederlanders zo negatief geweest over hun eigen financiële situatie. Mensen zijn onzeker over hun baan, hun huis, hun euro’s, hun pensioen.

We staan voor complexe uitdagingen:

Onze bedrijven concurreren in een steeds dynamischer wereldmarkt. Klimaatverandering, voedselzekerheid en de vergrijzing vergen dringend innovatieve oplossingen. En de financiële armslag van de overheid is gering.

Hoe moeten we daar nu op inspelen? Het zeil strijken en in de kajuit gaan zitten wachten totdat de storm overwaait? Nee, laten we niet wegduiken maar aanpakken. En alle zeilen bijzetten om koers te houden. Zodat Nederland in de toekomst nog altijd een welvarend land is.

Voor complexe problemen bestaan geen eenvoudige oplossingen. We zullen dan ook drie soorten maatregelen tegelijkertijd moeten treffen:

1 - slim bezuinigen, 2 - hervormen en 3 - stimuleren.

En tussen die drie moeten we zoeken naar een zorgvuldige balans. Ik draai er niet omheen: bezuinigen en hervormen doen pijn. Omdat mensen minder te besteden hebben en vaker zelf oplossingen moeten vinden. Tegelijkertijd geldt dat Nederland alleen sterker wordt als een ieder bereid is de schouders eronder te zetten. Werkgevers en werknemers, onderzoekers en ondernemers, ouderen en jongeren. Wat krijgen we er voor terug? Een economie die we samen sterker en duurzamer hebben gemaakt.

Over de maatregelen wil ik het zo hebben. Eerst wil ik ingaan op de aard van deze recessie. Want een effectieve aanpak begint met een heldere analyse.

Analyse van de crisis

Dames en heren,

Is dit dezelfde crisis als vier jaar geleden?

In 2008 werden we overvallen door het faillissement van Lehman Brothers. Het financiële systeem dreigde in te storten, de wereldhandel belandde in een vrije val, de vraag naar producten kelderde en kerngezonde bedrijven raakten in acute liquiditeitsproblemen. De Nederlandse staat had voldoende reserves om de eerste klappen op te vangen. We hielden de banken overeind en beperkten de schade aan de economie.

Nu kwakkelt de wereldhandel en stagneert de groei in Europa. En al bij het begin van de recessie zit er een gat in de Nederlandse overheidsbegroting. Per dag geven we 75 miljoen euro méér uit dan we binnenkrijgen. De staatsschuld is opgelopen tot 23.500 euro per inwoner van Nederland.

Het economisch beeld is diffuser dan vier jaar geleden. In de Verenigde Staten trekt de groei weer iets aan, en de opkomende markten groeien gestaag door. Veel ondernemers hebben het zwaar; anderen doen het uitstekend. Vooral bedrijven die zich richten op duurzaamheid, op niches met hoge marges en op groeimarkten in Azië en Zuid-Amerika. Zoals chipmachinemaker ASML, die in 2009 de omzet nog met de helft zag teruglopen, maar vorige maand recordcijfers presenteerde.

Dat neemt niet weg dat we hoe dan ook groei nodig hebben. Maar waar moet die groei vandaan komen? Niet van de Europese overheden. Na de redding van de banken moeten ze hun financiën op orde brengen. Dat raakt Nederland direct; onze handel met Italië is nog steeds groter dan de handel met China, India en Brazilië samen.

De groei zal ook niet komen van banken. Die moeten nu voldoen aan hogere kapitaaleisen. Terecht, we willen geen herhaling van de kredietcrisis. Het gevolg is wel dat banken minder geld kunnen uitlenen. Waardoor bedrijven moeilijker kunnen investeren. De groei zal ook niet komen van consumenten. Hun vertrouwen is gekelderd naar een historisch dieptepunt. Zij houden de hand op de knip.

Het lijkt niet waarschijnlijk dat de groei vanzelf snel zal aantrekken. Het kost nog jaren voor de Europese overheidsschulden en bankreserves op orde zijn. En er wachten alweer nieuwe uitdagingen. Door de vergrijzing zijn er steeds minder werkenden die de economie en de sociale voorzieningen dragen. Dit zet de groei nog verder onder druk. Kortom, de vaart is uit de economie.

We varen met gereefde zeilen. De recessie van 2012 is géén herhaling van de crisis van 2008. Ze vraagt om andere maatregelen dan vier jaar geleden. Doen we niets, dan dreigt een scenario van langdurige stagnatie.

Een evenwichtige aanpak van de crisis

Dames en heren,

Wat moeten we dan doen? Niet schuilen maar aanpakken. Het vertrouwen terugwinnen van financiële markten en consumenten. Het miljoenenlek in de overheidsfinanciën dichten en ons verdienvermogen versterken.

Dat vereist dat we drie dingen tegelijkertijd doen:

1. Zo snel mogelijk zorgen voor gezonde overheidsfinanciën om de rentelasten te verlagen en de voorzieningen waar we zo trots op zijn, ook voor generaties na ons veilig te stellen.
2. De economie structureel hervormen zodat bedrijven nu en in de toekomst kunnen groeien en mensen aan het werk blijven.
3.  Ondernemers nu waar nodig ondersteunen.

Op die drie categorieën wil ik nu ingaan.

1 –Gezonde overheidsfinanciën

Laat ik beginnen bij de overheidsfinanciën. Linksom of rechtsom zullen we die op orde moeten brengen. Maar met links of rechts heeft dit niets te maken. Wel met het vertrouwen van de financiële markten en met goede zorg en goed onderwijs, ook voor de toekomst. Het moge duidelijk zijn: dit is geen tijd voor méér. We zullen de overheidsuitgaven moeten terugbrengen. Maar ik verzet me tegen bezuinigingen die niet meer zijn dan een boekhoudkundige exercitie. Want aan bezuinigingen kleven risico’s. Eén procent minder overheidsuitgaven kost in de regel 0,7 procent groei.Ik wil daarom slim bezuinigen. We moeten goed letten op de effecten van ombuigingen op ons verdienvermogen.

2 – Hervormen

Dames en heren,

Dat brengt me op de tweede categorie maatregelen. Slim bezuinigen is niet genoeg. Een sterke en duurzame economie vereist structurele hervormingen die de groei op langere termijn bevorderen. Dit is geen tijd voor heilige huisjes. We moeten stappen durven zetten.

Wat is nodig?

Om te beginnen moet het kabinet de ingezette koers volhouden. Dus: 2 miljard investeren om innovatie in de topsectoren van onze economie aan te jagen, de regeldruk met 25 procent verminderen, en de overheid kleiner en efficiënter maken. Dat zorgt voor groei nu en groei in de toekomst. In de topsectoren van onze economie hebben we ondernemers en onderzoekers aan het roer gezet om Nederland duurzamer en concurrerender te maken. Zij hebben 1,5 miljard aan investeringen in kennis en innovatie toegezegd.

Die komen er alleen als de overheid ook haar toezeggingen nakomt. Samen levert dat 3,5 miljard op voor de Nederlandse economie!

We moeten ook verder durven kijken. Bijvoorbeeld naar de arbeidsmarkt, de woningmarkt en de zorg. Daar valt winst te halen voor de Nederlandse economie. Zo hebben we de arbeidsmarkt eind jaren tachtig, begin jaren negentig meer dynamisch gemaakt, wat leidde tot méér concurrentiekracht, meer groei en meer banen in Nederland. Daar profiteren we twintig jaar later nog van -- zie onze lage werkloosheid.

Duitsland was later met hervormen en profiteert nu van een inhaaleffect. Dat verklaart deels de betere positie van Duitsland. Nieuwe uitdagingen staan voor de deur. Die stellen nieuwe eisen aan de arbeidsmarkt. We doen nu alsof we mensen een baangarantie geven. Maar als een bedrijf geen winst meer maakt, verdwijnt die baan. Beter dan ontslag zo moeilijk mogelijk te maken, is dan ook te zorgen dat mensen na ontslag een nieuwe baan vinden. Van baangarantie naar werkgarantie.

Werknemers hebben hierbij een eigen verantwoordelijkheid. Werkgevers ook. Ik wil werkgevers prikkelen om te investeren in de inzetbaarheid van mensen. Geen nazorg maar voorzorg. Dan de gezondheidszorg. De kosten lopen almaar op. Door de vergrijzing neemt het beroep op de zorg toe, terwijl het aantal werkenden dat de kosten draagt drastisch afneemt.

Daarom heeft dit kabinet al ingezet op een aantal hervormingen. Hoe kunnen we ook de generaties na ons verzekeren van goede zorg? Door terug te gaan naar de kern en alleen datgene te verzekeren wat mensen niet zelf kunnen betalen. Beter dan steeds meer uitgeven voor steeds minder zorg, is goede zorg bieden voor mensen die het echt nodig hebben.

Ten slotte de woningmarkt. Nu de huizenprijzen dalen, kampt minstens een half miljoen mensen met een schuld die hoger is dan de waarde van hun huis. Moet de overheid hoge hypotheekschulden blijven stimuleren? Wat is beter voor huizenbezitters: alleen maar rente betalen aan de bank, of hun huis stapje voor stapje afbetalen?

Afbetalen maakt mensen minder kwetsbaar voor schokken op de woningmarkt. En zorgt dat banken meer geld overhouden voor bedrijven. Want iedere euro die banken in een hypotheek vastzetten, is één euro minder voor bedrijfskredieten. Dus een euro minder voor groei.

3- Ondersteuningsmaatregelen

Dames en heren,

Dit brengt me bij de derde categorie maatregelen: Hoe kunnen we nu ondernemers ondersteunen? En daarmee de economie stimuleren? Stimuleren moeten we net als bezuinigen wel slim doen. Dus alleen steun voor ondernemers met de ambitie en het potentieel om te groeien. Bijvoorbeeld met een garantie van de overheid om krediet te krijgen voor een vernieuwend product of voor een uitbreiding.

Vorig jaar deed het MKB al twee keer zo vaak een beroep op overheidsgaranties. Ik wil kijken of er aanleiding is en mogelijkheden zijn om de garantieregelingen te verruimen. Hoe zeer we ook ons best doen, soms zijn ontslagen in een crisis helaas onafwendbaar. Een langdurige periode van lagere groei vergt structurele aanpassingen. De vraag is: helpen we mensen het best door ze op hun oude plek te houden? Of helpen we mensen beter van een baan zónder perspectief naar een baan mét perspectief?

De werknemers van bijvoorbeeld NedCar hebben daar nu weinig aan. Dat is pijnlijk en wrang. Maar dit kabinet zet zich ook voor hen in. Daarom reis ik volgende week naar Japan, waar ik met de topman van Mitsubishi zal spreken over een mogelijke doorstart. Zoals op al mijn reizen, zal ik in Japan ook de aantrekkelijkheid van Nederland als vestigingsland over het voetlicht brengen.

We moeten ons door het besluit van een bedrijf als Mitsubishi vooral niet laten misleiden tot protectionisme, maar juist onze openheid koesteren. Want buitenlandse bedrijven brengen ons binnenlandse banen! Onze inspanningen op dat gebied leverden vorig jaar 1,5 miljard aan investeringen en 4.300 banen op.

Slot

Dames en heren,

Ik heb duiding gegeven aan de staat van de economie en oplossingsrichtingen aangegeven waarmee we mensen perspectief kunnen bieden op een welvarend Nederland, ook in de toekomst. Het moge duidelijk zijn: het is tijd om aan te pakken.

De onderhandelingen in maart over de te nemen maatregelen worden moeilijk. Bezuinigen en hervormen doen pijn. En het luistert nauw. Gooien we het roer te veel naar stuurboord of naar bakboord om, dan raakt de economie verder op drift. We zullen moeten zoeken naar een zorgvuldige balans om koers te houden naar een sterke en duurzame economie.

Ik heb er vertrouwen in. Nederlanders begrijpen dat de staat niet méér kan blijven uitgeven dan er binnenkomt. En dat we tegelijkertijd moeten zorgen dat ondernemers kunnen groeien. Want ondernemers verdienen geld met oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. Creëren kansen op de wereldmarkt. En houden mensen in Nederland aan het werk. Die ondernemers moeten we zo veel mogelijk ontzien en ondersteunen.

Hoe meer zij groeien, hoe minder wij hoeven te bezuinigingen. Laten we de komende tijd dan ook koers houden en vaart maken. Dat betekent slim bezuinigen om de overheidsfinanciën op orde te brengen. Hervormen om ons verdienvermogen te versterken. En stimuleren om kansrijke bedrijven te ondersteunen. De keuze is aan ons. Welk Nederland willen we onze kinderen en kleinkinderen nalaten? Ik kies voor een sterk, veilig en welvarend Nederland. Een welvaartsstaat die werkt.

Met zorg, pensioenen, onderwijs, sociale voorzieningen die ook in de toekomst tot de beste ter wereld behoren. Een land om trots op te zijn. Dat bereiken we alleen als we samen alle zeilen bijzetten. Samen kunnen we Nederland in veiliger water brengen.

Dank u wel.