Toespraak Balkenende tot de 65e Algemene Vergadering van de Verenigide Naties

Toespraak | 25-09-2010

The UN: open for business during renovation

Mijnheer de voorzitter, excellenties, dames en heren,

Het VN-hoofdkantoor wordt op dit moment grondig gerenoveerd. En dat werd tijd, want het gebouw voldeed niet meer aan de eisen van de 21e eeuw. Ondertussen gaat het werk gewoon door en praten wij hier met elkaar over de grote vraagstukken van onze tijd.

De vergelijking dringt zich natuurlijk meteen op. Ook het VN-systeem zelf is immers op leeftijd en aan een verbouwing toe. En ook in overdrachtelijke zin geldt dat het werk door moet gaan, omdat we ons simpelweg geen pauze kunnen permitteren in de aanpak van de mondiale problemen waar we voor staan. Of zoals een Nederlandse gezegde luidt: ‘Tijdens de verbouwing blijft de winkel gewoon open’.

Het is dit jaar precies 65 jaar geleden dat in San Francisco de VN werd opgericht. Op de rokende puinhopen van de Tweede Wereldoorlog werden daar en in Bretton Woods de grondvesten gelegd voor het multilaterale systeem zoals we dat tot op de dag van vandaag kennen. Een systeem dat zich heeft bewezen. Maar ook een systeem dat is gebaseerd op de naoorlogse werkelijkheid en niet op de internationale machtsbalans en de problemen anno 2010.

Nieuwbouw is niet nodig, want met de fundamenten en de draagconstructie van ons multilaterale gebouw is niets mis. Het systeem heeft zich in de achter ons liggende 65 jaar ruimschoots bewezen. Bovendien leert de ervaring dat een praktische stap-voor-stap benadering (piecemeal approach) effectiever is bij de hervorming van een grote organisatie dan een ‘big bang’. Of zoals Dag Hammarskjöld, een van de grote leiders uit de geschiedenis van de VN al zei: ‘Constant attention by a good nurse may be just as important as a major operation by a surgeon.’

Ik wil vandaag met een korte blik op drie kerntaken van de VN duidelijk maken hoe de Nederlandse regering in de praktijk tegen enkele concrete hervormingen aankijkt. Dat zijn achtereenvolgens: de mensenrechten, de internationale rechtsorde en vrede en veiligheid. Maar laat ik eerst – ook vanuit mijn eigen ervaring –ingaan op de achtergrond van de verbouwing. Waarom is het nodig?

De noodzaak van hervormingen

Mijnheer de voorzitter, in menselijke termen gesproken is 65 jaar een leeftijd waarop velen het wat rustiger aan gaan doen. Maar dat zit er voor de VN helaas niet in, want ondanks alle inspanningen zijn vrede, veiligheid, rechtszekerheid en ontwikkeling nog geen dagelijkse realiteit voor iedereen. Sterker nog, sinds de oprichting van de VN zijn de mondiale uitdagingen alleen maar groter geworden. Denk aan de klimaatcrisis. Denk aan de energie- en voedselcrisis. En denk aan de internationale economische crisis die nog eens onderstreept hoe in onze tijd alles met alles samenhangt. We hebben elkaar harder nodig dan ooit. En we hebben ook de VN harder nodig dan ooit als organisatie waarin alles en iedereen samenkomt.

Tegen die achtergrond juich ik de keuze voor het overkoepelende thema van deze 65e Algemene Vergadering toe: ‘Reaffirming the central role of the UN in global governance’. Wel zou ik zelf zou het woord ‘reaffirming’ liever vervangen door ‘recovering’. Er is immers terrein verloren gegaan en dat is vooral de laatste jaren zichtbaar geworden. Zo heeft niet de VN maar de G20 het voortouw genomen in de internationale aanpak van de economische crisis. We kijken terug op een VN-klimaattop die meer op had kunnen leveren als de wereld één vuist had kunnen maken. En ook bij de MDG’s zien we wisselende resultaten. Er gaat veel goed, maar sommige MDG’s blijven helaas ver achter in de uitvoering door een gebrekkige en versnipperde internationale hulparchitectuur. Daarover hebben we eerder deze week gesproken op de MDG-top.

Wat deze voorbeelden laten zien is dat de VN zijn vanzelfsprekendheid als verzamelpunt (convening power) en wereldwijd podium voor discussie en besluitvorming aan het kwijtraken is. Ik zeg dat met een bezorgd hart, maar tegelijkertijd met het rotsvaste vertrouwen dat de VN zijn belangrijke rol als alomvattende organisatie voor global governance in de toekomst waar kan blijven maken.

In mijn visie heeft het einde van de Koude Oorlog de VN bevrijd van een lange periode van confrontatie en stagnatie. Daarna is de internationale agenda vol elan en in hoog tempo opnieuw gedefinieerd. Er is aandacht gekomen voor relatief nieuwe onderwerpen als milieu en klimaat, sociale thema’s en gender-issues. De internationale rechtsorde is versterkt met nieuwe internationale tribunalen, het Internationaal Strafhof en een groeiend aantal vredesmissies onder de VN-vlag. En natuurlijk heeft de VN zich met de Millenniumtop en de Millennium Development Goals van zijn meest ambitieuze kant liet zien.

De VN kon deze resultaten alleen boeken doordat alle landen betrokken waren en iedereen een stem had. Dat is de grote kracht van de VN, maar het is ook meteen de grootste zwakte. Inclusiviteit leidt namelijk niet alleen tot een maximum aan legitimatie – hét unique selling point van de VN. Het leidt ook tot stroperige besluitvorming, een ondoorzichtige bureaucratische structuur en gepolitiseerde verhoudingen. Ik geloof dat dit een herkenbaar beeld is voor iedereen die het laatste decennium in het internationale circuit heeft meegedraaid.

Er wordt vaak gezegd: ‘Als de VN niet bestond, zou het uitgevonden moeten worden.’ En inderdaad, een wereldorganisatie met een universeel lidmaatschap is onontbeerlijk. Maar representativiteit zonder voldoende resultaat leidt tot verlies aan relevantie. Anders gezegd: legitimiteit en effectiviteit zijn twee kanten van dezelfde medaille.

Het is de vaste overtuiging van de Nederlandse regering dat de VN aan daadkracht en besluitvaardigheid en daarmee aan draagvlak en legitimiteit kan winnen. Dat kan door het proces en de organisatie ondergeschikt te maken aan de oplossing van problemen. Dus door de praktijk leidend te laten zijn voor de manier waarop problemen worden aangepakt. Nederland wil en zal zich daar sterk voor maken. Dat doen we als VN-lid van het eerste uur. Maar we willen het ook doen met onze partners in de EU, waarvan we ook mede-oprichter zijn. De EU staat achter de VN en wij onderschrijven de EU bijdragen om de toekomst van de VN te verzekeren.

En daarmee, voorzitter, kom ik op de eerste van de drie kerntaken van de VN die ik in mijn inleiding noemde: mensenrechten. Zonder meer is dat een terrein waarop de VN uitermate succesvol geweest in zijn normstellende rol, met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens als onwrikbare basis. Waar het helaas nog te vaak aan schort is de naleving en afdwinging van die normen. Nog dagelijks bereiken ons berichten over marteling, beperkingen van de vrijheid van meningsuiting, oneerlijke processen en andere mensenrechtenschendingen. Zo is het voor de Nederlandse regering onacceptabel dat er anno 2010 nog steeds mensen gestenigd worden, vaak weerloze vrouwen. Daartegen moeten we ons blijven verzetten met alles wat in ons is.

De Nederlandse regering pleit dan ook voor versterking van de slagkracht van het mensenrechteninstrumentarium (human rights machinery), in het bijzonder de Mensenrechtenraad. Om te beginnen is een heldere taakverdeling nodig tussen de Mensenrechtenraad en de Derde Commissie van deze Algemene Vergadering. Overlap en onduidelijkheid maakt het sommige regimes immers te gemakkelijk om de aandacht af te leiden van mensenrechtenschendingen. Nederland zal zich voor die duidelijkheid inzetten.

Internationale rechtsorde

Mensenrechten en internationale rechtsorde, het tweede terrein waarover ik iets wil zeggen, hebben natuurlijk alles met elkaar te maken. U weet dat Nederland zich zeer betrokken voelt bij dit onderwerp. De stad Den Haag is immers niet alleen het hart van de Nederlands democratie, maar ook de legal capital of the world. Daar zijn we trots op. Maar veel belangrijker is natuurlijk dat de internationale instituties die in Den Haag gevestigd zijn door hun werk een duidelijk signaal afgeven. Het signaal dat de wereldgemeenschap mensenrechtenschendingen en misdaden tegen de menselijkheid niet onbestraft laat. Dat geldt voor de verschillende landentribunalen zoals het Joegoslaviëtribunaal, dat geldt voor het Internationaal Hof van Justitie en dat geldt uiteraard voor het Internationaal Strafhof, het ICC.

Het is indrukwekkend hoe snel de ontwikkelingen op het gebied van het internationaal strafrecht de afgelopen twee decennia zijn gegaan. Daders van de meest gewetenloze misdaden waar ook ter wereld weten vandaag de dag dat de kans steeds groter wordt dat zij ter verantwoording worden geroepen. Nu moeten we door doorpakken en de zichtbaarheid, de geloofwaardigheid en het gezag van deze instituties verder versterken. Dat kan door betere internationale samenwerking op het gebied van opsporing en vervolging. Door betere naleving van relevante resoluties van de Veiligheidsraad. En door te bevorderen dat zoveel mogelijk landen het statuut van het Internationaal Strafhof ondertekenen en zich naar de letter en de geest van het verdrag gedragen. Wat dat laatste betreft: voor de Nederlandse regering is het niet acceptabel dat mensen zoals president Bashir van Soedan, tegen wie een arrestatiebevel loopt, zich vrijelijk in een ICC-verdragsland kunnen bewegen.

Vrede en veiligheid

Tot slot, voorzitter, een paar woorden over het brede terrein van vrede en veiligheid. Op dit moment zijn meer dan 100.000 mensen over de hele wereld actief in VN-vredesmissies. Niemand kan dus ontkennen dat de VN op dit terrein een hoofdrol speelt. En terecht, want juist in zaken van oorlog en vrede is legitimiteit en slagkracht noodzakelijk. Legitimiteit en slagkracht die alleen de VN via de Veiligheidsraad kan bieden.

Nog onlangs hebben we rond het incident met het marineschip de Cheonan van de Republiek Korea gezien hoe moeilijk en precair de positie van de Veiligheidsraad soms kan zijn. Enerzijds heeft de Veiligheidsraad deze aanslag unaniem en in scherpe bewoordingen veroordeeld. En dat is toe te juichen. Anderzijds is de schuldvraag  in de raad in het midden blijven liggen en dat is in de richting van slachtoffers en nabestaanden onverteerbaar.

Juist om de legitimiteit en slagkracht van de Veiligheidsraad in de toekomst te kunnen blijven garanderen, blijft de Nederlandse regering voorstander van een hervorming van de raad die recht doet aan de geopolitieke werkelijkheid van nu en niet die van 1945. Over de precieze invulling van deze noodzakelijke hervorming is het laatste woord nog niet gesproken. Maar voor Nederland is het zonneklaar dat er ruimte moet zijn voor meer landen om mee te praten en invloed uit te oefenen. Ruimte voor grote landen die in 1945 nog niet groot waren of nog geen VN-lid. Maar ook ruimte voor kleinere landen die als leverancier van troepen of als belanghebbende in een bepaalde regio recht van spreken moeten krijgen. Ik zeg daar wel meteen bij dat voor de Nederlandse regering het woord van Winston Churchill geldt: ‘The price of greatness is responsibility.’ Of met andere woorden: landen die invloed willen hebben, moeten zich realiseren dat daar ook financiële en politiek-morele consequenties aan verbonden zijn.

Mijnheer de voorzitter, dames en heren,

Ik heb u geschetst waarom de VN-organisatie aan een verbouwing toe is. Ik heb u duidelijk gemaakt dat de relevantie van de VN niet alleen samenhangt met legitimiteit, maar ook met effectiviteit. En ik heb u verteld in welke richting de verbouwingsplannen op een drietal terreinen zouden kunnen gaan. Maar één ding heb ik nog niet gedaan, en dat is herbevestigen dat Nederland zich vanuit zijn lange internationale traditie voor de kwaliteit van het VN-huis zal blijven inzetten. Samen met anderen, samen met u allen, in het besef dat het ook bij deze verbouwing aankomt op een bundeling van krachten. Of zoals het handvest zegt: Unite our strength, combine our efforts.’ Laat die woorden ons inspireren bij het werk dat ons wacht.

Dank u wel.