Uniek dagboek onderstreept belang Erfgoed van de Oorlog
De makers van de NPS-serie De Oorlog hebben een bijzonder dagboek gevonden. Het dagboek is door Klaartje de Zwarte – Walvisch geschreven vanaf het moment dat ze door de Duitsers gevangen was genomen. “Het beschrijft de verschrikkingen van de oorlog op een welhaast voelbare manier”, zei staatssecretaris Bussemaker, tijdens de persconferentie over het oorlogsdagboek.
Dames en heren,
Dit dagboek van Klaartje de Zwarte - Walvisch is een zeer aangrijpend boek. Ik ben erg onder de indruk dat iemand in gevangenschap een zodanig indringend en goed geschreven dagboek heeft kunnen en durven maken! Zoiets intiems als een dagboek spreekt enorm aan. Het beschrijft de verschrikkingen van de oorlog op een welhaast voelbare manier.
Het kost de lezer weinig moeite om zich in te leven in wat de schrijver heeft moeten doorstaan.
De kracht van egodocumenten zien we ook terug in de tv-serie De Oorlog. Daarin zitten veel dagboekfragmenten die duidelijk maken hoe gewone mensen de oorlog hebben beleefd. Ze belichten de oorlogsperiode vanuit een zeer persoonlijk perspectief en geven informatie over gebeurtenissen en omstandigheden die vaak niet in andere bronnen zijn terug te vinden.
Het dagboek van Klaartje doet dit ook, maar stijgt boven andere dagboeken uit omdat het in gevangenschap is geschreven en omdat het zo goed is geschreven. Terecht dat is besloten het in boekvorm uit te geven.
Ad van Liempt vertelde al dat het nichtje van Klaartje de Zwarte-Walvisch het dagboek bij het Joods Historisch Museum heeft aangeboden, zonder dat ze wist wie het had geschreven en hoe bijzonder het is.
Zo vergaat het meer dagboeken en ander materiaal uit de oorlog. Het ligt vaak nog bij mensen thuis, op zolder, in een schoenendoos. Niemand die er naar omkijkt. En als dat wél gebeurt, is het maar de vraag of het dagboek naar de juiste plaats wordt gebracht, bijvoorbeeld naar het NIOD en niet in de papierbak eindigt.
Om mensen te stimuleren nog eens goed na te gaan of ze bruikbaar oorlogsmateriaal in huis hebben en dat op de juiste plek inleveren, heb ik besloten volgend jaar de actie Niet Weggooien nog eens extra onder de aandacht te brengen. Het dagboek van Klaartje onderstreept, bijna 65 jaar na de bevrijding, het belang hiervan.
Vanaf 31 maart tot 5 mei rijdt er volgend jaar een speciale bevrijdingstrein door Nederland. Deze trein krijgt de naam Stilstaan bij Vrijheid en moet een extra stimulans geven aan het debat over vrijheid. De trein rijdt door verschillende regio’s en vertelt in elke regio de bevrijdingsgeschiedenis ervan. Op de stations die worden aangedaan, kunnen mensen instappen en meerijden. Mensen die instappen zullen ook kennismaken met de actie Niet Weggooien. Ook het project Erfgoed van de Oorlog, dat ik enkele jaren geleden ben gestart, is er op gericht zoveel mogelijk materiaal uit de oorlog op te sporen, te bewaren en toegankelijk te maken. Dat project heeft al heel veel opgeleverd, zoals ook uit de tv-serie De Oorlog blijkt.
Deze serie is gemaakt nadat ambtenaren van mijn ministerie aan Ad van Liempt hadden gevraagd iets met het erfgoedprogramma te doen. Van Liempt is daar enthousiast op ingegaan en hij maakt dankbaar gebruik van de erfgoedpareltjes. Maar met het erfgoedprogramma wil ik nog méér doen. Het moet mogelijk worden om alle digitale bestanden die we straks hebben - en dan spreek ik over tienduizenden interviews, dagboeken, kranten, folders, enzovoort – eenvoudig digitaal te doorzoeken. Waardoor het eenvoudiger wordt de antwoorden te vinden op de vragen die we hebben.
Zo weten we van Klaartje, ondanks dat we over haar dagboek beschikken, nog maar heel weinig. Het heeft de onderzoekers van de tv-serie De Oorlog ook veel tijd gekost om de identiteit van Klaartje vast te stellen. En iedereen die dit dagboek leest, wil meer van haar weten. Wie was deze jonge vrouw die zo dapper was om tijdens haar gevangenschap dagboek aantekeningen te maken? En die uiteindelijk, net als 35.000 ander Nederlanders, in Sobibor om het leven is gebracht.
Gelukkig leeft haar nicht nog en die kan nog wat informatie verstrekken op basis van haar jeugdherinneringen. De persoonskaarten van haar gezin zijn in het Stadsarchief van Amsterdam gevonden. En haar naam komt voor op het Digitaal Joods Monument. Maar al met al is dit zeer summier. Daarom is het belangrijk om de digitale archieven goed toegankelijk te maken zodat geïnteresseerden er flink in kunnen grasduinen. Want wellicht komt de naam van Klaartje ergens in voor en kunnen we dan meer over haar te weten komen.
Misschien is haar naam genoemd in een van de vele interviews die Spielberg heeft gemaakt. Of zijn er mensen die met haar in de Hollandse Schouwburg zaten, of daarna in kamp Vught. Ook de digitale dagboekencollectie – we beschikken straks over 2100 exemplaren -kan extra informatie opleveren over Klaartje. Want misschien hebben anderen mensen in hun dagboek over haar geschreven.
En dat geldt evenzeer voor het digitale krantenproject, waarin 300.000 pagina’s oorlogskranten en illegale bladen zijn opgenomen. Niet alleen landelijk kranten, maar ook lokale en regionale bladen. Het digitaal doorzoeken van alle nieuwsberichten uit bijvoorbeeld Amsterdamse kranten, of een totale analyse op familieberichten, is straks mogelijk.
In 2010 wordt een aantal belangrijke sites, die het doorzoeken van deze digitale bronnen mogelijk moet maken, voor iedereen toegankelijk. Deze sites worden gekoppeld aan WO2online.nl; dè centrale site waarop iedereen betrouwbare informatie over de oorlog kan vinden.
Dat betekent ook dat iedereen al het bewegend beeldmateriaal uit de periode 1933-1950 kan bekijken en doorzoeken. Dat zijn authentieke filmfragmenten, vaak door amateurs gemaakt, die een andere dimensie aan de verhalen uit die tijd geven. Met het project Oorlog in Blik, dat ook onderdeel uitmaakt van het project Erfgoed van de Oorlog, worden honderden uren uniek filmmateriaal gedigitaliseerd en straks via één website toegankelijk gemaakt. Deze filmbeelden belichten gebeurtenissen, straatbeelden, gevechten. Maar ze tonen ook gewone mensen.
En het is dankzij deze bewaard gebleven amateurfilms, dat ik u nu een bijzonder fragment kan laten zien: een opname van Klaartje. Ze is korte tijd te zien in een film die in 1942 is gemaakt van het huwelijk van een Joods paar. Het bestaan van deze film was al jaren bekend en de Hollandse Schouwburg heeft de film ook altijd uitstekend verzorgd. Dat Klaartje op deze film voorkomt, weten we echter pas sinds kort.
Het dagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch en dit stukje film laten zien dat er nog steeds schatten te vinden zijn in de archieven en in de depots. Materiaal dat een bijzonder licht werpt op de Tweede Wereldoorlog en de gevolgen daarvan. Voor ons als geïnteresseerde burgers en voor onderzoekers. Maar ook voor de generaties na ons. Want onze kinderen en kleinkinderen zullen net als wij het dagboek van Klaartje willen lezen. En ongetwijfeld willen ze ook alles weten van deze bijzondere vrouw, maar stellen ze andere vragen dan wij. Vragen waarop ze hopelijk de antwoorden kunnen vinden in de digitale archieven die wij nu aanleggen!