De crisis: passant of parasiet
Speech bij de presentatie van de ABN AMRO-publicatie 'De crisis: passant of parasiet', 15 september 2009 in Den Haag
Dames en heren,
Hartelijk dank voor deze publicatie. Ik vind het erg goed dat ABN AMRO een traditie heeft om op Prinsjesdag gedegen studies te presenteren met maatschappelijke en politieke relevantie. De kosten en opbrengsten van de vergrijzing, de komst van de euro of 'oude stadswijken' - het waren allemaal goed getimede studies. Deze traditie en de goede timing dateren uit de tijd dat ABN AMRO nog niet in overheidshanden was, maar gelukkig - en terecht - gaat de bank er mee door om politici met lastige thema's en oplossingen te confronteren.
De titel van dit rapport slaat de spijker op zijn kop. Is de crisis passant of parasiet? Nu de wereldwijd uitgeslagen financiële brand is geblust, wordt het inderdaad tijd om vooruit te kijken. Want hoe lang moeten we nog nablussen (met monetaire en budgettaire stimulering)? Wat doen we met al het overtollig bluswater? En hoe voorkomen we een toekomstige brand? Het Economisch Bureau van ABN AMRO bespreekt deze en veel andere vragen in dit rapport.
Met veel van de analyse ben ik het eens. Ik vind het verfrissend dat de economen weer eens de maatschappelijke voordelen en het belang van economische groei uiteenzetten.
Een zelfbewuste en goed onderbouwde tegenaanval naar al te makkelijke veroordelingen van innovaties en expansie van de financiële sector. De afgelopen decennia heeft het verbeterde kredietproces bijgedragen aan welvaart en meer economische potentie ontsloten (p.9).
En ik ben het ook zeer eens met de stelling (p.5) dat stagnatie en gebrek aan economische groei een recept is voor maatschappelijk conflicten. Een plaagstootje ook van ABN AMRO naar het boek 'Een gezonde krimp' van oud-Rabotopman Bert Heemskerk?
Gelukkig ontbreken zelfreflectie en zelfkritiek ook niet. Hoe voorzichtig ook geformuleerd (p.10): 'we kwamen in een sfeer terecht waarin de snelle deal met hoge provisie het won van de duurzame relatie'. Er zijn (p.12) beloningssystemen ontstaan die hebben aangewakkerd dat bankmanagers alleen op aandeelhouders en de korte termijn waren gericht. Nieuwe regels moeten dit soort 'persverse prikkels' terugdringen.
Ik heb daar wel eens andere geluiden over gehoord uit het bankwezen. Vooral veel onbegrip en irritatie toen bijvoorbeeld Wouter Bos dit al tijdens de verkiezingen in 2006 aan de orde stelde.
Maar ook minister Bos reageerde vorige week gelukkig positief op de nieuwe beloningscode van de Nederlandse Vereniging van Banken. Nu de rest van Europa en met name de VS nog…
Heb ik dan helemaal geen kritiek? Toch wel!
Op sommige punten vind ik de analyse van het rapport te kort schieten. Ten aanzien de toekomstige omvang van banken en het nieuwe paradigma in de financiële sector 'back to basics' stelt het rapport (p.13) dat 'het in de eerste plaats niet de banken waren met uitgebreide dienstenpakketten die in zwaar weer kwamen. Een breed dienstenpakket en geografische spreiding zouden toch risicospreiding zijn.'
Ik denk dat de overname en opsplitsing van ABN AMRO mede zijn veroorzaakt doordat er in de jaren ervoor te weinig synergie gecreëerd is tussen al die afzonderlijke onderdelen en tussen al die landen. De losse delen apart bleken meer waard te zijn dan de optelsom van die delen.
En één van de grote vragen van de toekomst wordt hoe we voorkomen dat banken hun risico's niet nog een keer op de belastingbetaler kunnen afwentelen omdat ze 'too big to fail' zijn. Ik verwacht dat aandeelhouders en toezichthouders niet meer een te grote geografische expansie en onduidelijkheid over schaalvoordelen of mogelijke risicospreiding zullen toestaan.
Dat zijn allemaal lastige vragen en ingewikkelde internationale onderhandelingen waar de minister van Financiën volop mee bezig is. En dat is hem toevertrouwd.
Ook de economen van ABN AMRO concluderen gelukkig dat de kabinetsnota van juli over 'de toekomst van het bankwezen' een 'nuchter en genuanceerd' verhaal is (p.24). Daar zal de aandeelhouder van ABN AMRO ook vast blij mee zijn…
Gerrit Zalm weet dat je als bewindspersoon niet te veel moet praten over het beleidsterrein van een ander - en al helemaal niet die van de minister van Financiën - dus ik zal me verder richten op de analyse van de bank over het economisch herstel en de rol van de overheid daarin.
Het rapport laat een redelijke positieve toon horen. 'Het economisch herstel dat zich aftekent kan op kort termijn wel eens duidelijk sterker zijn dan verwacht (p.17). En we moeten vooral goed omgaan met mogelijke 'groeivervuilers'.
Een van de groeivervuilers die het rapport uitgebreid analyseert zou de mogelijkheid kunnen zijn dat banken te terughoudend zijn met kredieten naar het bedrijfsleven.
Dat is een grote zorg van velen. Want het is natuurlijk cruciaal dat juist nu het stevig regent, de banken aan de goede bedrijven de paraplu blijven uitlenen en dergelijke bedrijven en hun werknemers zo droog mogelijk door de recessie heen slepen. En als de economie vervolgens aantrekt, moet de expansie ook met extra bankkredieten gefinancierd worden.
Op basis van diverse internationale studies concluderen de economen van ABN AMRO - met een slag om de arm - dat 'het niet onredelijk is te veronderstellen dat banken dan weer in staat en bereid zullen zijn om de kredietverlening behoorlijk te laten groeien' (p.20).
De overheid heeft natuurlijk ook veel instrumenten beschikbaar gesteld om juist dit weer mogelijk te maken. In de begroting van het ministerie van Economische Zaken zult U vanmiddag interessante informatie aantreffen over de omvang en de voorwaarden van garantieregelingen en liquiditeitsmaatregelen. Er stond al iets over in het Financieel Dagblad, vaak een zeer goed geïnformeerde krant.
Er is veel gebeurd en verruimd om kredietverlening en liquiditeiten juist nu in stand te houden; de borgstellingregeling voor het mkb (bbmkb), de garantie ondernemingsfinanciering (GO), de export kredietverzekering, versoepeling van de willekeurige afschrijving, verruiming voor fiscale verliescompensatie.
Het overleg tussen het bedrijfsleven, de banken en Economische Zaken is intensief en goed. Minister Maria van der Hoeven zal zeer binnenkort ook per brief aan de Kamer nog nieuwe maatregelen aankondigen, vanzelfsprekend met dekking in deze Miljoenennota.
Maar het rapport van de economen van ABN AMRO stelt toch ook over die groeivervuiler dat banken hun balansen moeten versterken, dat ze risico's beter dan voorheen moeten inprijzen en 'dat dit proces van het groeitempo op middellange termijn kan drukken' (p.20).
Wim Kok sprak wel eens over een duivels dilemma. Banken moeten niet de fouten uit het verleden herhalen en niet weer te veel en te goedkoop krediet verlenen. Banken moeten meer buffers opbouwen.
Maar tegelijkertijd is het nauwelijks uit te leggen dat bedrijven daardoor eigenlijk twee keer geraakt worden door die bankencrisis. Eerst door de recessie zélf en dan doordat ze bij het eventuele herstel ook nog eens afgeknepen worden.
We moeten dus echt heel goed de vinger aan de pols houden. Het wordt een belangrijke klus voor het bankwezen, het bedrijfsleven en ook de overheid om de kredietverlening goed te blijven volgen en er goed over te communiceren.
Het grotere internationaal opererende bedrijfsleven kan zichzelf natuurlijk ook buiten de banken om direct financieren op de kapitaalmarkt. Maar voor het MKB is deze ontsnappingroute er niet of nauwelijks. Die is vaak te duur, te omslachtig. Wat zijn de gevolgen als die kapitaalmarkten nog een keer stil vallen. Dat hebben we het afgelopen jaar gezien.
Het mkb is volgens mij het meest kwetsbaar voor een kredietrantsoenering door de banken, nu en in de toekomst. En gebrek aan krediet zou voor het mkb - als aanjager van innovatie, als banenmotor van Nederland - zeer schadelijk zijn.
Een oplossing om mkb-bedrijven toch krediet te verschaffen zonder de bankbalansen te belasten - juist ook de komende jaren als banken extra krap zitten - is securatisatie. de mkb-bankleningen verpakken en doorverkopen op de kapitaalmarkten.
Ik snap dat dit wellicht enige wenkbrauwen doet fronsen. Want al die ingepakte en ondoorzichtige producten hadden toch voor die grote problemen gezorgd? Ik wil er een lans voor breken om het kind niet met het badwater weg te gooien.
Laten we vooral niet vergeten dat financiële markten ook bronnen van innovatie en welvaart zijn geweest. De economen van ABN AMRO schreven het dus al. Ik heb vorige week nog op Wall Street mogen toelichten dat veel financiële producten door Hollanders zijn uitgevonden en een belangrijke motor waren voor onze rijkdom in de Gouden Eeuw.
Veel van de huidige overheidsmaatregelen (zoals de bbmkb, de go en andere garantieregelingen) richten zich vooral op de balanskant van de banken. Het lijkt mij belangrijk als er vanuit het bankwezen nog eens goed nagedacht wordt en voorstellen ontwikkeld worden over hoe - juist voor het mkb - de financiering via de kapitaalmarkten vergroot kan worden. Want, nogmaals, juist het mkb moeten we maximaal ondersteunen.
Meer en nieuwe securatisatie vraagt natuurlijk wel dat de fouten uit het verleden niet herhaald worden. De risico's van die producten moeten duidelijk zijn voor de beleggers. Maar ook banken moeten kredietkwaliteit blijven bewaken en niet alles kunnen 'weg-securatiseren', zodat ze risico's afschuiven op de kopers van die producten.
Dat kapitaalmarkten een bron zijn van nieuwe groei en een ontsnappingsroute voor kredietrantsoenering, blijft in het rapport van ABN AMRO onderbelicht. Ik nodig de banken en het mkb uit om zich hier nog eens over te buigen. Bij Economische Zaken vindt U dan een welwillend oor.
Als we de beschikbaarheid van kredieten voor het Nederlandse bedrijfsleven namelijk goed vormgeven, dan bepaalt dit mede de snelheid van het herstel van het Nederlands bedrijfsleven en dus de economie.
In Nederland hebben we de traditie dat niet het kabinet leidend is bij de voorspelling van de groei, maar het CPB. Ik vind dat een goede traditie want ik vermoed dat optimistische - of zo U wilt opportunistische -- politici nog vaker dan het CPB verkeerd zouden zitten met hun groeiraming.
Volgend jaar publiceert het CPB een middellange termijn-verkenning. Deze verkenning zal ondermeer een inschatting maken van de potentiële groei, en daarmee ook een inschatting van de budgettaire ruimte van een volgend kabinet. In normale tijden is dit al een uiterst lastige rekensom, maar nu helemaal.
Professor Sweder van Wijnbergen heeft bijvoorbeeld de knuppel in het hoenderhok gegooid met de stelling dat het groeivermogen van de economie helemaal niet structureel lager hoeft te zijn. Ook de economen van president Obama denken dit.
Ik beken maar even geen kleur in dit debat, anders dan dat het wel een zeer relevante vraag is hoe groot de blijvende schade is van de kredietcrisis op het groeitempo van de economie en op het structurele overheidstekort. Ook dit rapport stelt dus dat herstel wel eens sneller kan gaan dan verwacht.
'Never waste a good crisis'. Met die quote van de stafchef van president Obama sluit het rapport van ABN AMRO af. Als kabinet hebben wij ook besloten niet te wachten met ingrijpende maar noodzakelijke maatregelen.
Begrotingstekorten zijn fors opgelopen. Vooral overigens door lagere belastingopbrengsten (daadwerkelijke extra uitgaven vallen wel mee). We hebben een veel lagere economische groei gerealiseerd dan verwacht. Mensen verliezen hun baan en ontwikkelen zich wellicht minder goed (hysterese noemen arbeidsmarkt economen dit). Investeringen en dus innovaties zijn uitgesteld door het bedrijfsleven. Nederland doet het toch al niet erg goed qua private R&D-uitgaven. Dit alles betekent ook een aanslag op de overheidsfinanciën en een verslechtering van het structurele overheidstekort.
Daarom kondigen wij vandaag aan dat gekeken moet worden hoe het met minder beter kan. Daarbij heeft het kabinet ook de moeilijke onderwerpen geagendeerd -in management speak noem je dat 'uitdagingen': de woningmarkt, uitvoering van de belasting- en premieheffing, inclusief de toeslagen, maar ook zorg, energie en onderwijs.
Want we willen blijven werken aan een slimmer, schoner, sterker, solide en solidair Nederland in 2020.
Dames en heren,
Ik rond af met mijn dank aan ABN AMRO voor dit mooie rapport. De crisis is nog lang niet over. De klappen voor de financiële sector, voor het bedrijfsleven en voor iedereen die daarin werkt, zullen nog lang nadreunen. Financieel toezicht, beloningssystemen maar ook het gedrag en de normen van bankiers moeten blijvend verbeteren. Daar draagt dit rapport aan bij.
Vanuit de overheid hebben wij al veel maatregelen genomen. Ik sta open voor goede voorstellen over hoe securitisatie de kredietkraan via de kapitaalmarkten juist ook voor het mkb beter kan opendraaien.
Wij krijgen ook zelf nog heel veel nieuw huiswerk op ons bordje. Over specifieke maatregelen was ik bewust een beetje vaag, want afspraak = afspraak, embargo tot de troontrede = embargo tot de Troonrede.
Hopelijk heb ik de spanning voor de Troonrede en de Miljoenennota wel een beetje extra kunnen opvoeren…