Nieuwe uitgangspunten voor gesubsidieerde rechtsbijstand
De ministerraad heeft ingestemd met het voorstel van staatssecretaris Albayrak van Justitie om het stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand te hervormen. Door de maatregelen blijft Nederland ook in de toekomst verzekerd van een solide en betaalbaar stelsel. Het kabinet verwacht dat mensen vaker eerst zelf een oplossing proberen te vinden voor hun conflicten, voordat zij een beroep doen op de gesubsidieerde rechtsbijstand. De toegang tot het recht blijft echter gewaarborgd.
Het kabinet heeft de in het coalitieakkoord opgenomen structurele bezuiniging van 50 miljoen euro aangegrepen om in nauw overleg met de sector het gehele stelsel van de gesubsidieerde rechtsbijstand te onderzoeken. De vandaag gepresenteerde maatregelen volgen op een lang gekoesterde wens om het stelsel te moderniseren en toe te spitsen op de huidige en toekomstige behoefte aan rechtsbijstand. In opdracht van de staatssecretaris van Justitie heeft de ‘regiegroep programma duurzame en toegankelijke rechtsbijstand’ onder voorzitterschap van prof. drs. M.H. Meijerink het advies ‘Van duur naar duurzaam’ opgesteld, dat vandaag aan de Tweede Kamer is gestuurd.
Kern van het advies is dat toegang tot het recht breder is dan toegang tot de rechter. Nog te vaak is het beleid gericht op de optimale toegang tot de advocaat en de rechter in plaats van de toegang tot een oplossing van het probleem. Daar waar andere wegen voorhanden zijn om een geschil tot een oplossing te brengen, dient men niet direct naar de rechter te stappen. In de visie van het kabinet dient het oplossen van juridische geschillen centraal te staan in het nieuwe stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand.
Het kabinet wil voorkomen dat burgers een geschil uit handen wordt genomen. Partijen kunnen zelf een grote rol spelen bij het vinden van een oplossing voor hun geschil. Het blijkt dat zij ook vaak graag opties aangereikt willen krijgen om het geschil tot een oplossing te brengen. Daarbij zijn ze het best gemotiveerd een oplossing uit te voeren die zij zelf tot stand hebben gebracht. Door die benadering wordt het stelsel toegespitst op de wensen van deze tijd en behoudt Nederland een solide en betaalbare vorm van gesubsidieerde rechtsbijstand.
Door de gekozen aanpak boekt het kabinet besparingen, die oplopen van 9,7 miljoen in 2009 tot 72,6 miljoen in 2015. De besparingen zijn vanaf 2012 hoger dan de taakstelling van 50 miljoen euro uit het coalitieakkoord. Dit is nodig om de besparingsverliezen in 2009 tot en met 2011 op te kunnen vangen. Inclusief de noodzakelijke wetswijziging zullen de nieuwe uitgangspunten voor de gesubsidieerde rechtsbijstand vanaf 2012 volledig zijn ingevoerd.
Proactieve geschiloplossing door de overheid
Het kabinet vindt dat overheidsinstanties door een proactieve aanpak van geschillen de kosten voor de burger, rechtsbijstand en rechtspraak kunnen beperken. De ervaringen bij onder andere het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen leren dat door vroegtijdig telefonisch contact met burgers en de inzet van mediation veel problemen kunnen worden opgelost die anders uitmonden in slepende procedures. Deze aanpak levert uiteindelijk vanaf 2012 een besparing op van ruim euro 7 miljoen. Het kabinet wil dat alle overheidsinstanties deze proactieve aanpak bij geschillen met burgers gaan toepassen. Daarmee geeft het kabinet gehoor aan de wens van burgers en de professionals uit de praktijk om ook de oorzaak van geschillen aan te pakken. Het kabinet wil daarbij ook financiële prikkels hanteren. De tarieven van proceskostenveroordelingen in bestuursrechtelijke procedures worden bij een gegrond bezwaar of beroep opgetrokken naar het niveau van de werkelijke kosten.
Echtscheidingen
Daarnaast wil het kabinet bevorderen dat echtgenoten zelf duurzame afspraken maken over alle aspecten van hun scheiding. Immers, de huidige praktijk is vaak dat burgers vooral de mogelijkheden benutten die het stelsel van (gesubsidieerde) rechtsbijstand biedt, waardoor de conflictsituatie gaande wordt gehouden. Dit werkt doorgaans contraproductief. In 2007 werden 83.000 toevoegingen afgegeven vanwege echtscheidingen en is voor circa euro 70 miljoen aan declaraties uitbetaald.
Het kabinet vindt dat het aantal verzoeken tot echtscheiding vaker gezamenlijk kan worden ingediend. Nu is dat circa in de helft van de echtscheidingen het geval. Het kabinet overweegt een verhoging van de eigen bijdrage voor de burger die toch kiest voor een eenzijdig verzoek. Aan de andere kant kan de forfaitaire vergoeding van de advocaat die het gezamenlijke verzoek ondersteunt worden verhoogd. Ook kan het kabinet zich vinden in het advies om minimumnormen op te stellen voor de hoogte van de kinderalimentatie om geschillen hierover te voorkomen. Deze maatregelen worden verder uitgewerkt.
Rechtsbijstandverzekering
Uit onderzoek van de adviesgroep kan worden afgeleid dat ongeveer 25 procent van de mensen die recht hebben op gesubsidieerde rechtsbijstand ook een particuliere rechtsbijstandverzekering hebben afgesloten. Er is dus sprake van een substantiële overlapping van het publiek gefinancierde stelsel en de private voorziening in de vorm van een vrijwillige verzekering. Het kabinet leidt daaruit af dat voor de betreffende rechtsterreinen deze groep zelf in staat moet worden geacht zijn verantwoordelijkheid te nemen
Dit betekent dat zij al naar gelang de persoonlijke omstandigheden een afweging kunnen maken of een vrijwillige rechtsbijstandverzekering gewenst is. Het kabinet zal daarom de hogere inkomens die nu onder de Wet op de rechtsbijstand (Wrb) vallen, uitsluiten van de toevoeging van een advocaat via het stelsel van de gesubsidieerde rechtsbijstand in civiele en bestuursrechtelijke zaken, die door een rechtsbijstandsverzekering kunnen worden gedekt. Dat betekent -kort gesteld- dat alleen alleenstaanden die euro 16. 200 of minder inkomen hebben en degenen die deel uitmaken van een meerpersoonshuishoudens en euro 22.500 of minder inkomen hebben, nog een beroep kunnen doen op de Wrb. Deze maatregel levert het kabinet vanaf 2012 een besparing van twaalf miljoen euro per jaar op. Het gaat hierbij om circa 18.000 toevoegingen op jaarbasis. Het kabinet wil voor de mensen die door deze maatregel worden getroffen in de wet vastleggen dat de advocaat hen niet meer in rekening mag brengen dan de vergoeding die hij op basis van de Wet op de rechtsbijstand anders zou ontvangen.
Voor die zaken waar een particuliere rechtsbijstandverzekering geen uitkomst biedt, zoals strafrecht-, asiel- en een aantal familierechtzaken (echtscheidingen) behoudt de groep het recht op gesubsidieerde rechtsbijstand. Met deze maatregel kiest het kabinet voor een gemengd verzekeringsstelsel, waarbij een verplichte rechtsbijstandsverzekering (volksverzekering) niet wordt ingevoerd. Dit sluit aan bij het advies van de regiegroep van professor Meijerink. Op dit moment is een gemiddelde rechtsbijstandverzekering voor een gezin af te sluiten tegen een premie van circa 150 euro per jaar
Vrijheidsbeneming
Het kabinet is van mening dat mensen die in de cel zitten moeilijker zelf kunnen voorzien in hun rechtsbijstand, maar dat degenen die in afwachting van hun proces met een dagvaarding naar huis worden gestuurd wel in staat zijn zelf een advocaat in te schakelen. Al dan niet via de gesubsidieerde rechtsbijstand. Nu nog krijgt iedere verdachte die na inverzekeringstelling op last van de rechter-commissaris langer wordt vastgehouden, automatisch een advocaat toegevoegd, ongeacht zijn inkomen. Deze rechtsbijstand blijft dan kosteloos voor de verdere duur van de strafvervolging, dus ook als de verdachte op een later moment uit de voorlopige hechtenis wordt ontslagen en zelf een advocaat zou kunnen inschakelen. Het kabinet vindt deze situatie onwenselijk en wil daarom de zogeheten piketfase (de piketadvocaat die aan de verdacht wordt toegewezen, ontvangt een piketvergoeding) verlengen tot het eerste bevel van gevangenhouding, waardoor een substantieel deel van de huidige ambtshalve toevoegingen via de reguliere toevoeging verloopt, mèt draagkrachttoets. Deze maatregel levert vanaf 2011 een bezuiniging van euro 4 miljoen op.
Daarnaast bekijkt het kabinet wat de mogelijkheden zijn om in strafzaken de kosten van de rechtsbijstand achteraf te verhalen op een vermogende of voldoende draagkrachtige verdachte.
Consumentenzaken
Bij consumentenzaken overweegt het kabinet een hogere eigen bijdrage te verplichten als de consument ervoor kiest zijn geschil direct aan de rechter voor te leggen, zonder zijn zaak eerst bij de geschillencommissie aanhangig te maken. Voor de laagste inkomenscategorie onder de Wrb bedraagt de eigen bijdrage euro 94.
Het kabinet wil bevorderen dat de juridische loketten in de toekomst als eerste beoordelen welke (juridische) aanpak het meest geschikt is voor de cliënt. Hiermee wordt een parallel getrokken met de gezondheidszorg, waarbij het gebruikelijk is dat de patient eerst naar de huisarts gaat voordat een specialist wordt ingeschakeld. Door deze filterfunctie voorkomen de loketten dat zaken voor de rechter worden gebracht, die ook op een andere wijze naar tevredenheid opgelost kunnen worden.