Toespraak minister Ter Horst bij afscheid van S.J. van Hulst
Toespraak van minister Ter Horst bij het afscheid van S.J. van Hulst in de Ridderzaal op 28 november 2007.
Beste Sybrand en mevrouw Van Hulst,
Dames en heren, ook namens mij hartelijk welkom.
Welkom in de Ridderzaal.
In een profiel over Sybrand van Hulst las ik dat hij als schooljongen altijd met een oranje sjerp omliep als een van de prinsessen jarig was. Ik weet niet of hij dat nog steeds doet. Ik weet wel dat de Ridderzaal past bij iemand die zo’n lange tijd een loyale en trouwe dienaar van het gezag is geweest.
Vijf jaar de Binnenlandse Veiligheidsdienst, vijf jaar de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst: tien jaar Sybrand van Hulst. Tien jaar geleden opereerde de dienst in de luwte van het politieke en publieke debat en was de dienst - voor mij en velen met mij - een vrij onzichtbaar onderdeel van de overheid. Nu staat de dienst vaak in het centrum van de belangstelling van media, bestuur en politiek. In tien jaar is veel veranderd.
Sommige politici beschouwden de dienst een decennium geleden nog als een enigszins vreemde uitstulping binnen de democratische rechtsorde. Op zijn best een noodzakelijk kwaad.
In die tijd had de dienst ongeveer 530 medewerkers. Deze medewerkers zagen religieus georiënteerd extremisme en terrorisme eind jaren negentig al wel als een nieuwe dreiging voor de nationale veiligheid en waarschuwden hier ook voor. Maar dat was een boodschap waar bestuurlijk Nederland toen nog geen behoefte aan had.
Na de aanslagen van 11 september 2001 en vooral na de bomaanslagen in Madrid in 2004 ging het snel. Een stroomversnelling in het Nederlands veiligheidsbesef en veiligheidsbestel kwam op gang. Daarbij kwam nog de moord op Pim Fortuyn en enkele politiek gevoelige discussies rond het aftreden van een staatssecretaris en een huwelijk binnen het Koninklijk Huis. Dit leidde uiteindelijk in 2004 tot een openbaar evaluatieonderzoek van de dienst door de Commissie Bestuurlijke Evaluatie AIVD.
Hieruit volgden een fors aantal concrete aanbevelingen, met als kernboodschap: AIVD, verbeter je slagkracht én externe oriëntatie!
De moord op Theo van Gogh en de aanslagen in Londen in 2005 gaven deze aanbevelingen een nog hogere urgentie. De druk nam verder toe. Daarnaast was er een nadrukkelijke wens om de dienst transparanter te laten werken en meer verantwoording af te laten leggen.
Het is bijna een contradictio in terminis: een geheime dienst die transparant is. Sommigen noemen dit typisch Nederlands: we verwachten dat de dienst alles voorziet, maar we kijken verschrikt op zodra we merken wat ervoor nodig is. “Nederlanders houden niet van spionnen”, zei Sybrand zelf wel eens. “Nederlanders willen zien wat ze doen”.
De manier waarop Sybrand van Hulst het evenwicht bewaakte tussen de gewenste openheid en de noodzakelijke geslotenheid, is een bijzondere verdienste. Hij was de personificatie van dat evenwicht, en ik denk daarbij bijvoorbeeld aan zijn optredens in de media.
Na een van die optredens las ik een stukje in NRC van columnist Frits Abrahams over Sybrand. Ik citeer: “Hoofd AIVD: dat moet de zorgelijkste baan van Nederland zijn. Maar de zorgelijkheid is hem niet aan te zien. Hij stond gistermiddag in Nieuwspoort de pers te woord alsof hij net een verkwikkend hazeslaapje achter de rug had. Bedaard. Geduldig. Evenwichtig.”
Het bewaken van het evenwicht is mijns inziens de rode draad geweest in tien jaar Van Hulst. Dit is een bijzondere krachtsinspanning geweest, gezien de vele ingrijpende veranderingen in die periode. Ik laat er een aantal de revue passeren.
- Het aantal medewerkers is ruim verdubbeld en groeit naar vijftienhonderd – bijna net zoveel als de rest van het departement.
- Deze medewerkers werken niet meer binnen de organisatiestructuur uit 1997 met een algemene opdracht, maar voeren gericht een heldere missie uit in divers samengestelde teams.
- In 2002 kwam de Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten tot stand, waarin de ‘Inlichtingentaak buitenland’ is opgenomen. Een persoonlijke bijzonderheid was dat de vader van Sybrand ooit bij deze inlichtingendienst werkte. Hij trad dus toen ook echt in zijn voetsporen.
- Naar aanleiding van de moord op Pim Fortuyn kreeg de dienst er een geheel nieuwe taak bij: het opstellen van dreigings- en risicoanalyses voor de beveiliging van de personen en objecten.
- De Commissie Bestuurlijke Evaluatie AIVD kwam met vijftig aanbevelingen. Bijzonder is de manier waarop Sybrand die heeft opgepakt met een ontwikkelprogramma. Het heeft ertoe geleid dat de slagkracht en de externe oriëntatie van de dienst substantieel zijn verbeterd. Er wordt intensiever samengewerkt met het lokaal bestuur. Bijvoorbeeld op het terrein van radicalisering.
- De contacten met het buitenland zijn aanzienlijk uitgebreid – er zijn contacten met meer dan 170 diensten. Een voorbeeld van de internationale invloed die de dienst heeft, is de toegenomen aandacht voor radicalisering en rekrutering als één van de pijlers voor terrorismebestrijding. Een ander voorbeeld is de ruimte die nieuwe EU-lidstaten en hun inlichtingen- en veiligheidsdiensten kregen om zich positief te profileren. Goed beschouwd kan Sybrand worden gezien als één van de drijvende krachten achter de internationale samenwerking tussen inlichtingen- en veiligheidsdiensten in West- en Midden-Europa.
Kortom: de afgelopen tien jaar waren stormachtig. Het is dan buitengewoon geruststellend als je steeds een beroep kunt doen op iemand die de kalmte bewaart en het evenwicht bewaakt. Het evenwicht tussen groei en stabiliteit, tussen openheid en geslotenheid, en tussen risico’s en de veiligheid van medewerkers, tussen veiligheidsmaatregelen en de persoonlijke integriteit van mensen.
Want laten we niet vergeten dat de onderzoeken van de AIVD diep kunnen ingrijpen in de persoonlijke levenssfeer van burgers. Het levert veel politiek-bestuurlijke, juridische en morele dilemma’s op. Sybrand is naar het oordeel van opeenvolgende ministers -inclusief mijzelf - hier altijd op professionele en integere wijze mee omgegaan.
Is het de zorgelijkste baan van Nederland zoals Frits Abrahams beweerde? Misschien, maar ik weet dat hij ook genoot van ontmoetingen met tal van persoonlijkheden in binnen- en buitenland. Denk aan het bezoek van H.M. de Koningin en prinses Maxima aan de dienst, denk aan de ontmoetingen met buitenlandse dienst- en staatshoofden.
Het is niettemin een functie die forse invloed heeft in het persoonlijke leven. Dreigingen houden zich niet aan kantooruren. Berichten in de media kunnen ieder moment aanleiding geven tot politieke of maatschappelijke onrust. Dus je bent simpelweg nooit vrij, hebt nooit echt vakantie. Sybrand is daar nooit voor weggelopen, maar zoiets betekent zowel fysiek als psychisch een enorme belasting en het beïnvloedt ook je privé-leven.
Alle waardering ook voor je vrouw en je familie. Ik wens jullie een rustiger tijd toe.
Ik sluit af. Van alle functies binnen het Nederlandse veiligheidsbestel is die van ‘hoofd AIVD’ de meest bijzondere. Deze functie vergt in buitengewone mate zowel daadkracht als integriteit . Gelukkig zijn er zulke Nederlanders. We mogen blij zijn dat Sybrand deze loodzware taak tien jaar heeft willen vervullen. Wie de nationale veiligheid op een dergelijke, excellente wijze heeft gediend, heeft recht op een buitengewone onderscheiding.
[spreektekst bij uitreiking]
Gelet op alle inspanningen en verdiensten voor de Nederlandse samenleving, is het mij een genoegen jou te kunnen meedelen dat het Hare Majesteit de Koningin heeft behaagd je te benoemen tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.
[Opspelden van decoratie]