Opening expositie Hollanders in Beeld
Koninklijke Hoogheid, dames en heren,
• Het is voor mij een eer om de expositie Hollanders in beeld – Portretten uit de Gouden Eeuw te mogen openen. Een indrukwekkende overzichtstentoonstelling van de 17e eeuwse Nederlandse portretkunst. Het is bijzonder om zoveel topstukken bij elkaar te zien. Het is ruim 50 jaar geleden dat een dergelijke tentoonstelling in Nederland te zien was.
• Eerder was de tentoonstelling in Londen, in de National Gallery, waarmee het Mauritshuis deze tentoonstelling in samenwerking heeft georganiseerd. Geen sinecure, de bruiklenen komen uit liefst 30 verschillende musea en particuliere collecties in Europa en de Verenigde Staten.
• Het Mauritshuis bewijst maar weer eens dat het een toonaangevend, internationaal gerenommeerd museum is, waar musea over de hele wereld graag mee samenwerken. En het is mijn favoriete museum.
• Het Mauritshuis heeft een stevig financieel en maatschappelijk draagvlak, het is een goed voorbeeld van een museum dat als cultureel ondernemer optreedt; in die rol is het belangrijk om samenwerking aan te gaan met grote bedrijven. Bijvoorbeeld de sponsor van deze tentoonstelling, Royal Dutch Shell. De Koninklijke Shell is een van oorsprong Nederlands-Engels bedrijf en steunt een expositie die door beide landen wordt georganiseerd, toepasselijk.
• Bezoekers gaan straks genieten van de hoge artistieke kwaliteit én van de enorme veelzijdigheid die het Nederlandse portret kenmerken. We zien individuele portretten, dubbelportretten, familieportretten, huwelijksportretten, monumentale groepsportretten en kinderportretten. Deze portretten geven onze geschiedenis letterlijk en figuurlijk een gezicht. En wat voor een gezicht!
• De een kijkt je streng aan, de ander heeft een ironisch lachje op zijn lippen; vragend, zelfbewust, nederig, arrogant of deemoedig, ingetogen of extravert. Mensen van vlees en bloed. Ze vertellen ook hoe de geportretteerden zichzelf wilden laten zien: als een dandy, een man van de wereld, of als een goed huisvader.
• Als je naar zo’n portret kijkt, word je nieuwsgierig. Wat voor een man zou Willem Coymans zijn geweest? Een jeugdige koopman, dat is bekend, maar zou hij echt zoveel bravoure hebben als het schilderij van Frans Hals doet vermoeden? Of is het vooral zijn wéns om op deze manier geportretteerd te worden? En dan dat dubbelportret van Jan Rijcksen en zijn vrouw Griet Jans, van Rembrandt uit 1633. We zien hoe deze scheepsbouwer van zijn ontwerptekening opkijkt wanneer zijn vrouw hem een brief aanreikt. Dit suggereert een momentopname, getekend naar het leven. Maar de uitdrukkingskracht wordt natuurlijk veroorzaakt door de middelen van de kunstenaar: de bijzondere compositie en de werking van licht en donker. Zo waarheidsgetrouw dat ik mij afvraag: wat zou er toch in die brief staan? En waarom kijken ze elkaar niet aan? Ik zie hier niet de liefdevolle blik die Rembrandt in de Joodse Bruid schildert.
• Ook hedendaagse kunstenaars kunnen inspiratie halen uit deze tentoonstelling, zoals de fotografen Koos Breukel en Morad Bouchakour respectievelijk in NRC Handelsblad en Hollands Diep lieten zien in hun reactie op de oude meesters. De burgemeester van Amsterdam naast Jan Six door Rembrandt, de president-directeur van Shell naast Willem Coymans door Frans Hals. Daarmee houden ze een Nederlandse traditie in ere, ook met hedendaagse portretkunst blijft Nederland internationaal uitblinken.
• Portretten werden in opdracht geschilderd, alleen de beter gesitueerden konden zich dat permitteren. Uniek voor de ontwikkeling van het portret in Nederland is dat we voornamelijk gegoede burgers zien, regenten, predikanten, internationaal befaamde wetenschappers, en rijke kooplieden - de CEO’s uit die tijd. Van die mensen weten we nu hoe ze eruitzagen; hun kleding, hun haar, hun sieraden verraden hoe rijk ze waren, hoe modebewust of ijdel.
• Daarom zijn die portretten tegenwoordig ook vanuit historisch oogpunt interessant en waardevol. Ze vormen een geweldige historische informatiebron. In de catalogus bij de tentoonstelling is een artikel opgenomen met als titel De kunstenaar als Couturier, het portretteren van kleding in de Gouden Eeuw. Dat gaat over de invloed van de mode op 17e eeuwse portretten. Het is belangrijk dat musea dat soort historisch en kunsthistorisch wetenschappelijk onderzoek naar de collectie samen met universiteiten opzetten.
• Alle portretten zijn prachtig. Toch wil ik er een paar apart noemen. Om te beginnen Rembrandts portret van Jan Six, dat op de posters als blikvanger voor deze expositie staat afgebeeld. Directeur Frits Duparc van het Mauritshuis zei hierover: “Dit is niet alleen Rembrandts mooiste portret of het mooiste van de 17e eeuw. Nee, het is voor mij het allermooiste portret in de wereld. Ik heb er jaren van gedroomd dit schilderij een keer in het Mauritshuis te kunnen tonen.” Dreams come true! Zelfs als Jan Six daarvoor voor het eerst in zijn 353-jarige leven vanuit Amsterdam naar Den Haag moet reizen.
• Een ander pronkstuk is Rembrandts meesterlijke portret van een oude man uit 1667. Een uitzondering op de regel dat de geportretteerde zich het liefst van zijn mooiste kant liet zien. Hier zien we een onderuitgezakte, informeel geklede man, een beetje slonzig, alsof hij in een onbewaakt moment betrapt is. Genadeloos levensecht, en daarom des te meer tot onze verbeelding sprekend. Niet tot ieders verbeelding, trouwens. Ik begreep dat Jan Wolkers, een groot bewonderaar van Rembrandt, dit nou juist een portret van niks vindt.
• En Frans Hals: eren we hem wel genoeg? Prachtige serie portretten, zo vol van leven als alleen Frans Hals zijn leven.
• Mijn favoriete portret is van Michael Sweerts. Als onderdeel van de vaste collectie hangt het schuin tegenover het wereldberoemde Meisje met de parel van Vermeer. Het Mauritshuis noemt dit trouwens geen portret, omdat we niet weten wie hier is afgebeeld, maar een ‘tronie’, met de titel Jonge Dienstmeid. Het is niet in opdracht geschilderd. Gerrit Dou, portret van een jonge vrouw (no. 12) is wél een portret, zelfs een “lieftallig portret”! Duizend maal lieftalliger is de Jonge dienstmeid van Sweerts!
• Deze portretten brengen ons verleden, onze canon tot leven. De geschiedenis van Nederland is omschreven aan de hand van feiten, maar hier wordt onderstreept dat het vooral een geschiedenis van ménsen is, Michiel de Ruyter, Huygens en Hugo de Groot. Die kun je hier allemaal zien. Niet voor niets heeft de canoncommissie als venster-iconen in veel gevallen voor portretten gekozen.
• Het Mauritshuis heeft aantrekkelijke educatieve programma’s, ook voor de scholen: van een kinderaudiotour die de schilderijen tot leven brengt, waarbij de geportretteerden honderduit over zichzelf praten, tot het mogen aantrekken van een replica van een kostuum zoals dat op de schilderijen te zien is.
• Het Mauritshuis is al gratis toegankelijk voor kinderen en jongeren tot 18 jaar. Dit kabinet gaat ervoor zorgen dat rijksgesubsidieerde musea gratis toegankelijk worden voor kinderen tot en met 12 jaar. Ik ben in onderhandeling met de Museumvereniging om ook alle andere musea gratis te maken voor kinderen.
• Voor jongeren in de leeftijdscategorie 13-18 jaar vind ik een stimulans om naar een culturele instelling te gaan evenzeer van belang. Met de Cultuurkaart die er gaat komen, een tegoedkaart, kunnen ook zij gratis naar het museum, maar ze kunnen hun tegoed ook inzetten voor bezoek aan andere cultuurinstellingen.
• Maar alleen gratis maken is niet genoeg: musea moeten tegelijkertijd aantrekkelijke educatieve programma’s ontwikkelen om de scholen de musea in te krijgen, en ouders enthousiast te maken om samen met hun kinderen een dagje naar het museum te gaan. Dat is wat ik van musea verwacht: ‘met de collectie als grondstof bij mensen iets teweeg brengen’.
• Tot slot wil ik hier nog een speciaal compliment uitdelen aan Frits Duparc. Dit is de laatste grote tentoonstelling die onder zijn leiding tot stand komt, want op 1 januari 2008 begint zijn opvolger, mevrouw Gordenker. Hij heeft het steeds weer voor elkaar gekregen om spectaculaire, maar ook betekenisvolle tentoonstellingen in het Mauritshuis te organiseren. Vermeer, Rembrandt, Hans Holbein, Carel Fabritius... en nu een grande finale met de portretten uit de gouden eeuw. Frits: je gaf niet alleen het Mauritshuis, maar heel cultureel Nederland een gezicht. Namens iedereen: bedankt voor je geweldige inzet!
• Ik dank u wel, en wens u veel genoegen met deze topstukken van de Hollandse cultuur.