Persbericht

Rijksuniversiteit Groningen / 5 oktober 2016

Nobelprijs Scheikunde voor Ben Feringa

Prof. dr. Ben Feringa heeft de Nobelprijs voor Scheikunde gewonnen. Feringa krijgt de prijs voor de ontwikkeling van moleculaire machines. Hij deelt de prijs met de Fransman Jean-Pierre Sauvage en de Amerikaan Fraser Stoddart.

Feringa is sinds 1988 hoogleraar scheikunde aan de RUG. Hij maakt synthetische moleculaire motoren, naar het model van de motoren die voorkomen in het menselijk lichaam. Talloze toepassingen worden daarmee mogelijk, zoals de afgifte van medicijnen in het lichaam. Zijn ontdekking in 1999 van de ‘moleculaire motor’, een door licht voortgedreven roterende molecuul, wordt algemeen als een doorbraak van wereldformaat aangemerkt.

Bouwen met moleculen

Als chemicus is Feringa geïnteresseerd in bouwen met moleculen. ‘Ik ben een moleculenbouwer’, vertelt Feringa. ‘Ik probeer slimme moleculen te maken. Op zich is een bewegend molecuul maken niet zo moeilijk, maar het gaat erom dat je het kunt bestúren, dat je controle hebt over wat er gebeurt.’ Ben Feringa presenteerde in 1999 de eerst moleculaire motor, een molecuul waarvan een deel onder invloed van licht en warmte een volledige rotatie kon maken. Hij maakte tal van verschillende motoren, en zelfs een moleculaire ‘4 wheel drive’ auto. Door de motormoleculen vast te zetten op een oppervlak ontstond een nanomolenpark dat roteert als er licht op valt. En vorig jaar beschreef hij de eerste asymmetrische moleculaire motor. Ook slaagde Feringa erin om werk te verzetten met moleculaire motoren. Hij wist een glazen cilinder die 10.000 maal groter was dan de motoren te laten draaien.

Pionier

Feringa wordt wereldwijd erkend als pionier op het terrein van moleculaire motoren. Zo werd hij vorig jaar uitgebreid geciteerd in een achtergrondartikel over nanomotoren in het tijdschrift Nature. Een van de mogelijke toepassingen van zijn motoren is het afleveren van geneesmiddelen in het lichaam. Naast moleculaire motoren richt Feringa zich ook op katalyse. En hij werkt aan ‘slimme’ geneesmiddelen, die bijvoorbeeld aan en uit te schakelen zijn met licht.

Hoogtepunt

De Nobelprijs is het hoogtepunt in een lange serie eerbewijzen die Feringa in ontvangst heeft genomen. Dat geeft al aan hoe groot de impact is van zijn werk. Ondanks zijn roem is Feringa Groningen trouw gebleven. Hij studeerde hier en promoveerde in 1978 bij chemicus Hans Wijnberg, een andere ‘Groningse reus’. Na een uitstapje naar Shell werd Feringa in 1984 de opvolger van zijn leermeester. Hij sprak regelmatig met waardering en genegenheid over Wijnberg, die hem al als student inspireerde. ‘Tijdens mijn derdejaars-onderzoek kwam ik terecht bij de groep van Hans Wijnberg. Hij inspireerde me om originele dingen te doen, over grenzen te kijken. Daar maakte ik voor het eerst een nieuw molecuul. Dat gaf zo’n enorme kick: je eigen molecuul, je eigen wereld bouwen.’

Vreugde bij de onderzoeksgroep van Feringa

Reactie Feringa

Een kwartier na de bekendmaking staat de gang op de tweede verdieping voor het kantoor van Ben Feringa propvol. Zijn hele afdeling lijkt er te zijn, en de meesten hebben een brede grijns op hun gezicht. Vanaf vandaag werken zij in het lab van een Nobelprijswinnaar. De laureaat laat nog op zich wachten. Hij praat telefonisch met de verzamelde pers die bij de bekendmaking in Stockholm aanwezig is. Als de opwinding in de gang iets te rumoerig wordt sissen mensen ‘stil!’. Ook al omdat ze via de Nobel-website op hun telefoon proberen te horen wat Feringa zegt.

Feringa, kort na de bekendmaking bij zijn werkkamer

Dan verschijnt Feringa, en een luid gejuich en applaus barst los. Emeritus hoogleraar chemie Jan Engberts spreekt als nestor van de afdeling Feringa kort toe en feliciteert hem: ‘We hadden er allemaal op gehoopt, nu is het werkelijkheid’. Dan neemt Ben Feringa zelf het woord. ‘I am deeply honoured’, spreekt hij zijn internationale team toe. De emotie is in z’n stem te horen. ‘Dit is allemaal te danken aan het harde werk van alle slimme studenten en medewerkers hier. Dank jullie wel. En ik hoop dat dit jullie ook zal helpen in jullie verdere carrière.’ Dan gaat de deur weer dicht, de telefoonlijn staat roodgloeiend.

Klaas Poelstra, vice-decaan van de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen van de RUG is ‘ontzettend trots’ op Feringa. ‘We hadden het een beetje verwacht, maar het blijft toch een verrassing.’ In de gang buiten het kantoor van Feringa vallen vergelijkbare woorden: dat Feringa een kans maakte zong al een tijdje rond. Maar er waren diverse kapers op de kust, terwijl maximaal drie personen een Nobelprijs kunnen delen. ‘Daarom heeft het ook zo lang geduurd’, denkt een van de medewerkers. Maar nu is de prijs binnen.

Kort curriculum vitae

Ben Feringa (Barger Compascuum, 1951) studeerde scheikunde aan de RUG, waar hij in 1978 ook promoveerde. Na een korte periode bij Shell keerde hij terug naar Groningen als wetenschappelijk medewerker. Sinds 1988 is hij er hoogleraar nanotechnologie en synthetische organische chemie. Feringa wordt gezien als een van de meest creatieve en productieve chemici ter wereld. Zijn werk is onderscheiden met tal van nationale – waaronder de Spinoza-premie in 2004 – en internationale prijzen. Alleen al in 2013 ontving hij de Lilly European Distinguished Science Award, de Marie Curie Medal en, in november in Japan, de Yamada-Koga Prize en de prestigieuze Nagoya gouden medaille. Vorig jaar won hij de Chemistry for the Future Solvay Prize. In 2008 werd hij tot Akademiehoogleraar benoemd door de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen (KNAW), waarvan hij sinds 2011 vice-president is.