Omgevingsvisie provincies: geleerde lessen uit Gelderland

01 april 2016

Wat betekent de Omgevingswet voor de organisatie van werkprocessen? Dat inzicht groeit in snel tempo bij de 12 provincies in Nederland, onder meer door de talrijke pilots en experimenten die nu gaande zijn, volgens IPO-programmadirecteur Tjeerd Kampstra. Wat kunnen we leren van het experiment in de provincie Gelderland die stakeholders intensief betrok bij de planvorming van de omgevingsvisie?

In de omgevingsvisie staan de strategische beleidskeuzes voor de fysieke leefomgeving op hoofdlijnen voor de lange termijn. Het is een van de kerninstrumenten die de Omgevingswet ondersteunen. `Iedere provincie doet dat weer op zijn eigen manier', zegt Kampstra. De helft van de provincies heeft inmiddels een omgevingsvisie, de andere helft is ermee bezig.

Interne organisatie

De provincie Gelderland heeft de integrale omgevingsvisie al in 2014 vastgesteld en is volgens oud-projectleider Michiel Koetsier `nu druk bezig het dagelijks in praktijk te brengen en de organisatie erop aan te passen'. `Vooral voor de interne organisatie heeft het vergaande gevolgen', zegt hij. `Het werken volgens de Omgevingswet dwingt sectoren van de provincie tot samenwerken. Dat is best lastig als je al jaren gewend bent je eigen plan te maken.'

Participatie stakeholders

De Gelderse provincie ging qua samenwerking zelfs nog een stap verder. Koetsier: `We hebben als provincie zeer bewust stakeholders betrokken bij de planvorming. Denk bijvoorbeeld aan natuur- en milieubelangenorganisaties, vastgoedeigenaren, detailhandelverenigingen, binnenstadsmanagers en land- en tuinbouworganisaties.' Per thema gingen we in gesprek met de mensen die daarvoor belangrijk zijn.'

Voordeel beleidsruimte

`De beleidsruimte die de Omgevingswet biedt, was bij die overleggen van wezenlijk belang', zegt Koetsier. `Je kunt vanuit de milieukant bijvoorbeeld niet zeggen: ik zet de boel helemaal op slot, waardoor anderen zich niet kunnen bewegen. Ook tussen natuur en landbouw zit best wel af en toe strijd. We hebben die ruimte dus ook wel een beetje opgezocht, anders kom je niet tot oplossingen.'

Inhoud versus procedures

`De kern van onze aanpak is wat mij betreft: dat je niet het maken van een provinciaal plan centraal zet, maar steeds met alle betrokkenen kijkt: wat is het onderwerp waarvoor we samen staan? Vervolgens ga je met elkaar in gesprek over `wat heeft de keuze van de een voor gevolgen voor de ander?', zegt Koetsier. `Je praat dan vanuit de inhoud en niet vanuit procedures.' Extern riep dat enorm enthousiasme op, intern betekende dat een enorme cultuuromslag.

Aandacht cultuuromslag

De aandacht voor de cultuuromslag was een leerpunt. Door `schade en schande' kwam Koetsier erachter dat aandacht voor dit menselijke aspect even noodzakelijk was als de focus op inhoud. `Maak de zorgen bespreekbaar. Organiseer de aandacht voor zowel inhoud als de menselijke aspecten in de projectorganisatie. Bijvoorbeeld door er twee projectleiders op te zetten, waarbij de een zich richt op de inhoud en de ander op de cultuurverandering. Bij ons heeft dat heel goed uitgepakt.'

Aanschuiven bij bestaande tafels

Een tweede tip is het deelnemen aan tafels die al bestaan. Koetsier: `Ook dat heeft bij ons heel goed gewerkt: dat we bij stakeholders aan tafel konden aanschuiven bij overleggen die al gaande waren. Zo was de Kamer van Koophandel bijvoorbeeld al in gesprek met brancheverenigingen over de leegstand van winkels. Door aan te sluiten bij gesprekken die al lopen, voelden betrokkenen zich serieus genomen.'

Interactief platform

Wat Koetsier zeker niet meer zal doen, is technisch een eigen communitysite opzetten. `We wilden een interactief platform, maar veel systemen zijn niet compatible met de systemen die bij de provincie draaien. We hebben toen ons eigen systeem ontwikkeld. Dat zou ik echt nooit meer doen. Je bent dan te veel bezig met techniek, terwijl het gaat om het menselijke aspect. Mijn advies is: gebruik communitysites die er al zijn, zoals LinkedIn.'

Vrijgeven van sturing

De open aanpak van bestuur en de juridische vastlegging van afspraken waren volgens Koetsier de heikele elementen in het traject. `De Provinciale Staten zijn gewend om kaders te stellen. Het `vrijgeven' van sturing voelde voor de provincie aanvankelijk als een `carte blanche'. Gaandeweg het traject kwam waardering voor wat het opleverde en werd duidelijk waarop ze wel konden sturen.'

Juridische vastlegging

De juridische vastlegging van afspraken na de participatieprocedures was voor externe betrokkenen even slikken. Koetsier: `Het gezamenlijke gesprek voelde voor iedereen goed. Maar als provincie wil je ook een grens vastleggen, zodat je kunt ingrijpen als men zich niet aan de afspraken houdt. Zoiets juridisch vastleggen, is altijd spannend. Het zijn geen fijne teksten. Uiteindelijk gaat het allemaal over vertrouwen.'

Werkprocessen aanpassen

Volgens Kampstra zijn experimenten als die van de provincie Gelderland de manier om te leren. `Door pilots en experimenten kun je leren wat er nodig is om samen te werken en werkprocessen aan te passen.' Er is volgens hem sprake van groeiend inzicht. `Dit jaar willen we vooral de kennis die nodig is verzamelen en uitwisselen. In het najaar worden de resultaten in beeld van de gebracht.'

Heikel punt

De Staten en Raden zijn volgens Kampstra op dit moment nog erg aan het zoeken hoe om te gaan met de beleidsruimte in de wet. `In de wet is nadrukkelijk ruimte voor lokale en regionale afwegingen. Hoe ga je daar als bestuur mee om? In welke mate gebruik je die en waarvoor? Dat is een ingewikkeld vraagstuk. Het is in de wet niet gedefinieerd en moet dus door iedere provincie en gemeente verder worden uitgezocht.'