14 december 2015 door Webredactie Communication

Onderzoekers uit Leiden en Delft zijn er in geslaagd door vroegmoderne boekbanden te kijken. Hierdoor kan voor het eerst stelselmatig worden gezocht naar restanten van middeleeuwse manuscripten die in de banden zijn verborgen. Na de Middeleeuwen werden veel manuscripten gerecycled en als verstevigingsmateriaal in boekbanden geplakt. Macro Roentgenfluorescentie Spectrometrie (MA-XRF) maakt deze verborgen bladzijden leesbaar zonder dat de band daarvoor hoeft te worden opengemaakt of beschadigd raakt. Een verborgen middeleeuwse bibliotheek komt hiermee binnen handbereik.

Boekbanden

In de boekbanden van drukken uit de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw gaat een verborgen wereld schuil. Boekbinders uit deze tijd recycleden stelselmatig middeleeuwse manuscripten toen deze na de uitvinding van de boekdrukkunst ouderwets waren geworden. De versneden boeken werden gebruikt als bind- en verstevigingsmateriaal. De middeleeuwse fragmenten reisden als verstekelingen door de tijd en komen tevoorschijn als een boekband gerestaureerd wordt. Naar schatting een op de vijf vroegmoderne drukken bevatten dergelijke fragmenten in hun band. Deze komen nu binnen bereik van wetenschappelijk onderzoek.

De MA-XRF-techniek onthult twee op elkaar geplakte middeleeuwse fragmenten onder de papieren bedekking van een 16de-eeuwse band

Verborgen schatten

Onderzoekers uit Leiden (Dr. Erik Kwakkel) en Delft (Prof. Dr. Joris Dik) zijn er in geslaagd om met roentgenstralen door de boekband te kijken om zo de verborgen middeleeuwse bladzijden zichtbaar te maken ("Verborgen bibliotheek" project). Zo werd bijvoorbeeld een twaalfde-eeuws blad gevonden met een tekst van de vroegmiddeleeuwse Engelse geleerde Beda (+735). Ook zijn resten van rond 1400 aangetroffen van een Nederlands Getijdenboek geschreven door Geert Grote (+1384), een Nederlandse kloosterhervormer die de Modern Devotie oprichtte. Het is zelfs gelukt om meerdere, op elkaar geplakte bladzijden van elkaar te onderscheiden en hun tekst leesbaar te maken.

De MA-XRF-techniek maakt een middeleeuws fragment van rond 1400 zichtbaar, dat in een perkamenten band verborgen zit

Technologie

De technologie die is gebruikt is de zogenaamde Macro Roentgenfluorescentie Spectrometrie (MA-XRF). Het team van professor Dik ontwikkelde deze methode enkele jaren geleden in samenwerking met academische, industriele en museale partners. Oorspronkelijk ontwikkeld voor het onderzoek van verborgen verflagen in oude meesters, blijkt de techniek echter ook succesvol voor de visualisering van verborgen middeleeuwse inkten. Met een dunne bundel roentgenstraling wordt het object gescand, waardoor de verdeling van verschillende elementen onder het oppervlak zichtbaar wordt. Zodoende konden de onderzoekers ijzerhoudende inkt zichtbaar maken, ook als deze schuil gaat achter een laagje papier, karton of perkament, materialen waarvan de boekbanden zijn gemaakt.

Een groot fragment van een dertiende-eeuws boek wordt zichtbaar gemaakt door de MA-XRF-techniek

Uitdaging

Gedurende drie maanden zijn er verschillende opstellingen getest om verborgen teksten niet alleen zichtbaar, maar vooral ook leesbaar te maken. De fragmenten in de banden stelden de onderzoekers op dat punt voor verschillende uitdagingen. Denk daarbij aan dubbelzijdig beschreven fragmenten, het erg kleine schrift van sommige teksten, maar bijvoorbeeld ook de grote chemische variatie in de inkten. Hoewel de techniek in de meeste gevallen succesvol was, bleken sommige dikke leren boekbanden ondoordringbaar. Het grootste struikelblok op dit moment is echter de lage snelheid van scannen. Sommige boeken stonden langer dan 24 uur voor het roentgenapparaat, hetgeen de praktische inzet van de techniek op dit moment onmogelijk maakt. Echter, nieuwe ontwikkelingen in de roentgentechnologie bieden uitzicht op veel snellere systemen, waardoor grootschalige inzet van deze methodologie in bibliotheken binnen afzienbare tijd een reeele mogelijkheid kan zijn.

Het onderzoek werd uitgevoerd in nauwe samenwerking met de Universiteitsbibliotheek Leiden en met subsidie van De Jonge Akademie (KNAW), waar beide onderzoekers lid van zijn. De onderzoekers hopen de nieuwe techniek te gaan toepassen op vroegmoderne boeken in Nederlandse collecties.

Meer informatie

Dr. Erik Kwakkel (middeleeuwse fragmenten), 071-527 2621 e.kwakkel@remove-this.hum.leidenuniv.nl, www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/erik-kwakkel Prof. dr. Joris Dik (XRF-techniek), 015-2789571, j.dik@remove-this.tudelft.nl, http://staff.tudelft.nl/en/J.Dik/ De Jonge Akademie perscontact: Marja van der Putten, 020-5510858, marja.van.der.putten@remove-this.knaw.nl Adviseur wetenschapscommunicatie TU Delft: Roy Meijer, 015-2781751, r.e.t.meijer@remove-this.tudelft.nl