Nieuwe mobiele scanner onthult details schilderij onder Rembrandts `..


4 september 2015

Al sinds eind jaren zestig weten kunsthistorici dat zich nog een schilderij bevindt onder Rembrandts schilderij `Oude man in militair uniform'. Onlangs heeft een internationaal team van onderzoekers met behulp van een nieuw ontwikkelde mobiele scanner een ongekend gedetailleerde representatie
geproduceerd van dat onderliggende schilderij: een in een mantel gehulde jongeman. De resultaten van het onderzoek zijn op 1 september gepubliceerd in het tijdschrift `Applied Physics A.' Het onderzoek maakt deel uit van het project `Revisualizing late Rembrandt' binnen het NWO-programma
Science4Arts.

Beelden van schilderij 'Oude Man...' met verschillende technieken laten verschillende lagen zien.Beeld: Getty Museum

Technische ontwikkelingen

`Dat we het onderliggende schilderij in beeld hebben kunnen brengen, hebben we voor een groot deel te danken aan recente technologische ontwikkelingen', aldus Karen Trentelman, senior onderzoeker bij het Getty Conservation Institute. `Onderzoekers worden altijd beperkt door de middelen die hun
ter beschikking staan, en in de loop der jaren is het onderzoek naar dit schilderij met de introductie van elk nieuw hulpmiddel steeds een stapje verder gekomen. In dit laatste onderzoek hebben onze scans de verdeling laten zien van bepaalde chemische elementen in het schilderij. Daaruit
kunnen we opmaken welke pigmenten in de eerste compositie zijn gebruikt, waardoor we het tot nu toe meest gedetailleerde beeld van het onderliggende schilderij hebben kunnen reproduceren.'

Onder de oude man komt met nieuwe technieken een ouder schilderij van een jonge man tevoorschijn.Beeld: Getty Museum

Complementaire beeldvormende technieken

Het is bekend dat Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669) dragers hergebruikte: houten panelen, zoals bij Oude man in militair uniform, maar ook doeken en koperplaten. Hij deed dit vooral in het begin van zijn carriere. Men zag de figuur onder Oude man in militair uniform voor het eerst in
1968, bij roentgenonderzoek in het kader van het Rembrandt Research Project. Later hebben andere beeldvormende technieken, zoals autoradiografie door neutronenactivering (NAAR), betere beelden van de onderliggende afbeelding opgeleverd, maar die waren nog steeds onduidelijk. Nu hebben
onderzoekers het schilderij onderzocht met een combinatie van twee complementaire, element-specifieke beeldvormende technieken: de eerder genoemde NAAR en macroroentgenfluorescentie (MA-XRF), een nieuwere scanningtechniek.

Mobiele scanner

Essentieel voor het onderzoek was de ontwikkeling van een mobiele scanner die naar een museum kan worden meegenomen. Hiervoor kon dit werk alleen bij enkele nationale onderzoeksfaciliteiten worden uitgevoerd, wat betekende dat een schilderij naar een afgelegen laboratorium moest worden
getransporteerd. `MA-XRF is een roentgentechniek die we hebben ontworpen voor de analyse en de visualisatie van verborgen verflagen in kunstwerken', licht projectleider prof. dr. Joris Dik (TU Delft) toe. `De ontwikkeling van het instrumentarium was het resultaat van een vijfjarige
samenwerking tussen bedrijven, musea en wetenschappelijke instellingen, waaraan NWO financieel heeft bijgedragen via het onderzoeksprogramma Science4Arts. Dit instrument is speciaal ontwikkeld voor dit schilderij van Rembrandt en het is geweldig dat het zo goed werkt.'

De onderzoeksopstelling met de mobiele scanner en het schilderij van RembrandtBeeld: Getty Museum

De nieuwe scanner werd naar het Getty Center in Los Angeles gebracht en er zijn ongeveer 30 uur lang scans uitgevoerd op het schilderij. Het instrument is ontworpen om schilderijen mee te bestuderen, maar inmiddels is het op de markt gebracht en wordt het ook op vele andere gebieden toegepast,
zoals in de archeologie en bij politieonderzoek.

Kleurenanalyse

De algemene vorm van het gezicht van de figuur onder Oude man in militair uniform werd onthuld door middel van roentgenfotografie; NAAR-beeldvorming leverde meer details over de vorm van het gezicht en de mantel en bood inzicht in de chemische samenstelling van een aantal pigmenten die
Rembrandt heeft gebruikt. MA-XRF heeft een andere belangrijke bijdrage geleverd aan onze kennis van het verborgen schilderij, door gedetailleerde beelden te laten zien van de verdeling van chemische elementen. Daaruit kon worden opgemaakt welke pigmenten - en dus welke kleuren - Rembrandt voor
de eerste figuur had gebruikt. In het gezicht van de onderliggende figuur zit bijvoorbeeld veel kwik. Dat wijst op de aanwezigheid van vermiljoen, een rood pigment dat wordt gebruikt om huidskleur mee te maken. De MA-XRF-kaart van de verdeling van kwik (de 'kwikkaart') leverde een vrijwel
volledig, gedetailleerd beeld op van het gezicht van de onderliggende figuur. En de `koperkaart' - koper zit vooral in blauwe en groene pigmenten - gaf een beeld van de mantel.

Gelaatstrekken Rembrandt?

Door de gegevens van NAAR en MA-XRF te combineren kon een digitale kleurenreconstructie van de verborgen afbeelding worden gemaakt: een jongeman in driekwart aanzicht met een wijde mantel om zijn schouders. Het belang van het verborgen schilderij voor het oeuvre van Rembrandt blijft onderwerp
van onderzoek. `Het is waarschijnlijk dat de onderliggende afbeelding van de jongeman, net zoals Oude man in militair uniform, een karakterstudie (`tronie') is, waarin Rembrandt zijn eigen gelaatstrekken gebruikte', zegt Anne Woollett, curator schilderijen bij het Getty Museum.

Meer informatie

* Artikel: `Rembrandt's An Old Man in Military Costume: the underlying image re-examined' | Applied Physics A. (Engels)
* Onderzoeksprogramma Science4Arts
* Case: Nieuw licht op Rembrandt: door de verflagen heen
* Project: Gedeeld verleden; Mexicaans beeldschrift | Science4arts programma
* Persbericht: Nieuwe mobiele scanner onthult details schilderij onder Rembrandts `Oude man in militair uniform' | TU Delft

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bron: TU Delft