1 september 2015

De Opening van het Academisch Jaar, die 31 augustus plaats had in de Pieterskerk, stond in het teken van rituelen. Voor de UvH dit jaar een belangrijk thema, legde rector Gerty Lensvelt-Mulders uit, omdat er in onze geseculariseerde samenleving toch een behoefte blijkt te bestaan aan niet-talige vormen van geestelijke begeleiding. Het wetenschappelijk onderzoeken van de betekenis van rituelen is wel een uitdaging.

Gerty Lensvelt-Mulders: "De Verlichting bracht ons naast veel goeds, ook de onttovering van de samenleving. Het verheerlijken van de ratio en daarbij het primaat van de taal als communicatiemiddel, maken dat we nu een beetje met lege handen staan als het gaat om rituelen. Mensen kennen universeel de behoeften om de grote belangrijke momenten in het leven (en dat zijn niet alleen maar droevige of heel moeilijke momenten) te markeren, er bij stil te staan en er bijzondere aandacht aan te schenken. Soms ook om deel te zijn van iets dat boven jezelf uitstijgt, op te gaan in gezamenlijkheid." Om tegemoet te komen aan vragen uit de praktijk, organiseert de universiteit in het najaar een internationaal symposium over rituelen, en begin volgend jaar hoopt ze te starten met een nieuwe celebrantenopleiding.

Zijn mensen hierin uniek?

Gastspreker was dr. Edwin van Leeuwen, apenonderzoeker en werkzaam aan de School for Psychology and Neuroscience aan de University St. Andrews in Schotland. In zijn korte PDF-bestandlezing beschreef hij hoe het gebruik van rituele handelingen niet uniek is voor mensen, maar ook voorkomt bij mensapen. De manier waarop chimpansees bijvoorbeeld reageerden op de dood van een groepsgenoot, doet vermoeden dat dit is om heftige emotionele reacties te kanaliseren.

Van Leeuwen: "Rituelen, in al hun complete verschijningsvormen, zijn naar alle waarschijnlijkheid een uniek menselijk verschijnsel, maar met het oog op het begrijpen van de functie van rituelen, de mate waarin de behoefte tot ritueel-vorming verankerd is in onze natuur, kan het, net zoals bij zovele gedragspatronen, een bijzonder bevredigende en verruimende oefening zijn om te zoeken naar analoge verschijnselen in de dierenwereld. De bescheiden inzichten die we kunnen opdoen, zitten ook in het beseffen dat wij als mensen onderdeel zijn van een groter, natuurlijk geheel."

Onderzoek naar het niet-talige

Wouter Jongstra, humanistisch begeleider op uitvaarten, en masterstudente Sophie Albers spraken PDF-bestandeen column uit. Wetenschappers voelen zich doorgaans ongemakkelijk als ze ervaringen moeten duiden die niet in woorden te vangen zijn. Dat maakt het bestuderen van de betekenis van rituelen tot een lastige opgave. Maar wel een passende opgave voor de Universiteit voor Humanistiek, aldus masterstudente Sophie Albers.

Want ondanks dat rituelen in onze geseculariseerde samenleving al lang niet meer vanzelfsprekend zijn, is er behoefte aan manieren om aan de diepgaande en verstrekkende betekenis van levenservaringen aandacht en expressie te geven. Een universiteit die zingeving als werkterrein heeft, ontkomt er niet aan een gevoeligheid te ontwikkelen voor het niet-talige, symbolische en niet-cognitieve, en zich hier wetenschappelijk toe te verhouden.

Albers: "We worden aan deze universiteit geschoold in het beluisteren en uitlichten van de betekeniselementen in de verhalen die mensen vertellen. Die kwaliteit is een belangrijk met het oog op het ontwikkelen van nieuwe rituelen. Ons humanistieke spreken in termen van zingeving en betekenisgeving suggereert evenwel maar al te vaak dat betekenis cognitief en reflectief ontstaat. We willen nog weleens vergeten dat zin en betekenis een andere dan cognitieve oorsprong hebben. De oorsprong van betekenis is ervaring. En juist dat gegeven is volgens mij cruciaal voor geslaagde rituelen."

Het is niet eenvoudig die ervaringsdimensie te vatten, maar we kunnen er wel naar streven. In haar afstudeeronderzoek naar rituelen bij zwangerschap en bevallen kwam Sophie Albers bijvoorbeeld het begrip `de chora' tegen, zoals beschreven door linguistica Julia Kristeva.

Ritueel begeleider Neanske Tuinman verzorgde met de zaal een nieuw ritueel rondom de opening. Muzikale intermezzo's werden verzorgd door Freek Zwanenberg en Susan Jane.