01 september 2015 door Webredactie Communication

Al sinds eind jaren zestig weten kunsthistorici dat zich nog een schilderij bevindt onder Rembrandts schilderij Oude man in militair uniform (circa 1630-1631, J. Paul Getty Museum, Los Angeles). Onlangs hebben deskundigen uit Los Angeles, Antwerpen en Delft met behulp van een nieuw ontwikkelde mobiele scanner een ongekend gedetailleerde representatie geproduceerd van dat onderliggende schilderij: een in een mantel gehulde jongeman. De resultaten van het onderzoek worden op 1 september gepubliceerd in het tijdschrift Applied Physics A.

Technische ontwikkelingen

"Dat we het onderliggende schilderij in beeld hebben kunnen brengen, hebben we voor een groot deel te danken aan recente technologische ontwikkelingen", aldus Karen Trentelman, senior onderzoeker bij het Getty Conservation Institute. "Onderzoekers worden altijd beperkt door de middelen die hun ter beschikking staan, en in de loop der jaren is het onderzoek naar dit schilderij met de introductie van elk nieuw hulpmiddel steeds een stapje verder gekomen. In dit laatste onderzoek hebben onze scans de verdeling laten zien van bepaalde chemische elementen in het schilderij. Daaruit kunnen we opmaken welke pigmenten in de eerste compositie zijn gebruikt, waardoor we het tot nu toe meest gedetailleerde beeld van het onderliggende schilderij hebben kunnen reproduceren."

Complementaire beeldvormende technieken

Het is bekend dat Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669) dragers hergebruikte: houten panelen, zoals bij Oude man in militair uniform, maar ook doeken en koperplaten. Hij deed dit vooral in het begin van zijn carriere. Men zag de figuur onder Oude man in militair uniform voor het eerst in 1968, bij roentgenonderzoek in het kader van het Rembrandt Research Project. Later hebben andere beeldvormende technieken, zoals autoradiografie door neutronenactivering (NAAR), betere beelden van de onderliggende afbeelding opgeleverd, maar die waren nog steeds onduidelijk. Nu hebben onderzoekers het schilderij onderzocht met een combinatie van twee complementaire, element-specifieke beeldvormende technieken: de eerder genoemde NAAR en macro-roentgenfluorescentie (MA-XRF), een nieuwere scanning-techniek.

Mobiele scanner

Essentieel voor het onderzoek was de ontwikkeling van een mobiele scanner die naar een museum kan worden meegenomen. Hiervoor kon dit werk alleen bij enkele nationale onderzoeksfaciliteiten worden uitgevoerd, wat betekende dat een schilderij naar een afgelegen laboratorium moest worden getransporteerd. "MA-XRF is een roentgentechniek die we hebben ontworpen voor de analyse en de visualisatie van verborgen verflagen in kunstwerken", licht Joris Dik (TU Delft) toe. "De ontwikkeling van het instrumentarium was het resultaat van een vijfjarige samenwerking tussen bedrijven, musea en wetenschappelijke instellingen, waaraan het NWO financieel heeft bijgedragen. Dit instrument is speciaal ontwikkeld voor dit schilderij van Rembrandt, en het is geweldig dat het zo goed werkt."

De nieuwe scanner werd naar het Getty Center in Los Angeles gebracht en er zijn ongeveer 30 uur lang scans uitgevoerd op het schilderij. Het instrument is ontworpen om schilderijen mee te bestuderen, maar inmiddels is het op de markt gebracht en wordt het ook op vele andere gebieden toegepast, zoals in de archeologie en bij politieonderzoek.

Kleurenanalyse

De algemene vorm van het gezicht van de figuur onder Oude man in militair uniform werd onthuld door middel van roentgenfotografie; NAAR-beeldvorming leverde meer details over de vorm van het gezicht en de mantel, en bood inzicht in de chemische samenstelling van een aantal pigmenten die Rembrandt heeft gebruikt. MA-XRF heeft een andere belangrijke bijdrage geleverd aan onze kennis van het verborgen schilderij, door gedetailleerde beelden te laten zien van de verdeling van chemische elementen. Daaruit kon worden opgemaakt welke pigmenten - en dus welke kleuren - Rembrandt voor de eerste figuur had gebruikt. In het gezicht van de onderliggende figuur zit bijvoorbeeld veel kwik. Dat wijst op de aanwezigheid van vermiljoen, een rood pigment dat wordt gebruikt om huidskleur mee te maken. De MA-XRF-kaart van de verdeling van kwik (de 'kwikkaart') leverde een vrijwel volledig, gedetailleerd beeld op van het gezicht van de onderliggende figuur. En de `koperkaart' - koper zit vooral in blauwe en groene pigmenten - gaf een beeld van de mantel.

Gelaatstrekken Rembrandt?

Door de gegevens van NAAR en MA-XRF te combineren kon er een digitale kleurenreconstructie van de verborgen afbeelding worden gemaakt: een jongeman in driekwart aanzicht met een wijde mantel om zijn schouders. Het belang van het verborgen schilderij voor het oeuvre van Rembrandt blijft onderwerp van onderzoek. "Het is waarschijnlijk dat de onderliggende afbeelding van de jongeman, net zoals Oude man in militair uniform, een karakterstudie (`tronie') is, waarin Rembrandt zijn eigen gelaatstrekken gebruikte", zegt Anne Woollett, curator schilderijen bij het Getty Museum.

Meer informatie

`Rembrandt's An Old Man in Military Costume: the underlying image re-examined', Karen Trentelman (Getty Conservation Institute), Koen Janssens (Universiteit Antwerpen), Geert van der Snickt (Universiteit Antwerpen), Yvonne Szafran (J. Paul Getty Museum), Anne T. Woollett (J. Paul Getty Museum), Joris Dik (TU Delft), Appl. Phys. A, published online 01/09/2015, DOI 10.1007/s00339-015-9426-3 Download: http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs00339-015-9426-3

Contact TU Delft: prof.dr. Joris Dik, 015 27 89571, J.Dik@remove-this.tudelft.nl , http://staff.tudelft.nl/J.Dik/ Adviseur wetenschapscommunicatie TU Delft: Roy Meijer, r.e.t.meijer@remove-this.tudelft.nl, 015 27 81751, 06-14015008

Zie ook dit artikel op Kennislink hierover: http://www.kennislink.nl/publicaties/wetenschappers-maken-verborgen-rembrandt-zichtbaar

Zie ook dit eerdere, gerelateerde persbericht: http://www.tudelft.nl/nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/detail/onderzoekers-maken-waarheidsgetrouwe-replica-van-rembrandt/ http://www.kennislink.nl/publicaties/wetenschappers-maken-verborgen-rembrandt-zichtbaar