Er is weinig bekend over de Leidse studenten en medewerkers van de universiteit die omkwamen in de Tweede Wereldoorlog. Studenten onder leiding van hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde Yra van Dijk gingen op onderzoek uit en komen met aanbevelingen.

Herdenkingscultuur binnen en buiten de universiteit

Wie was Chaja van Leeuwen? Deze student schreef zich in 1939 in aan de Leidse universiteit en stierf in Sobibor. En hoe verging het Iwan van der Sluis, uit hetzelfde jaar, die omkwam in Auschwitz? We weten niet zoveel over de vermoorde studenten en medewerkers als we zouden willen, stelt Yra van Dijk. Voor haar werkcollege `Cultural Memory, Shoah representation in art, monuments and literature' liet ze studenten de herdenkingscultuur onderzoeken, binnen en buiten de universiteit.

In het gedenkraam van het Academiegebouw zijn de slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog verbeeld, ingeklemd tussen een Japanse en Duitse soldaat.

In het gedenkraam van het Academiegebouw zijn de slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog verbeeld, ingeklemd tussen een Japanse en Duitse soldaat.

Meer aandacht voor slachtoffers

Elk jaar staat de universiteit uitgebreid stil bij het openbare protest van professor Rudolph Cleveringa tegen het ontslag van Joodse collega's. Ook is er aandacht voor de protestredes van de hoogleraren Ton Barge en Lambertus van Holk. Van Dijk pleit ervoor om daarnaast veel aandacht te besteden aan de vele slachtoffers, zij die niet meer de kans kregen om zich te verzetten. `Het zou goed zijn als we meer te weten te komen over deze groep. Dat zegt meer over hoe destructief de oorlog was.'

Meer dan 663 slachtoffers

Universiteitshistoricus Willem Otterspeer attendeerde Van Dijk op een boek in de Universiteitsbibliotheek: het gedenkboek In Memoriam 40-45, dat in 1952 uitkwam in opdracht van het College van Bestuur. Het boekje bevat een namenlijst van 663 studenten, medewerkers en alumni die omkwamen in vernietigingskampen, geexecuteerd werden omdat ze in het verzet zaten, of de oorlog in Azie niet overleefden. In het voorwoord van het gedenkboek benadrukt de toenmalige rector magnificus Julius Boeke: 663 is het aantal slachtoffers dat achterhaald kon worden. `De lijst van 663 personen bevat de namen van alle academieburgers, die door de oorlog het leven lieten. Aan hun nagedachtenis en aan die van die wier namen de Commissie niet bereikten, wordt dit werk eerbiedig opgedragen', aldus Boeke.

Meer onderzoek gewenst

Een menigte verzamelde zich op 26 november 1940 voor het Academiegebouw na de rede van Cleveringa. Hierna brak een staking uit en werd de universiteit gesloten.

Een menigte verzamelde zich op 26 november 1940 voor het Academiegebouw na de rede van Cleveringa. Hierna brak een staking uit en werd de universiteit gesloten.

De lijst toont alleen de naam, het aankomstjaar en de plaats van overlijden. Van Dijk zou graag zien dat er meer bekend wordt en er onderzoek komt naar deze omgebrachte studenten en medewerkers. Een promovendus zou hier onderzoek naar kunnen doen. En er staan nog andere vragen open over de Tweede Wereldoorlog: hoe verging het de andere studenten en medewerkers tijdens de oorlog? In hoeverre bleven de colleges clandestien doorgaan?

Aanbevelingen

Naast onderzoek doet Van Dijk suggesties om de slachtoffers op meerdere wijzen te herdenken. Elk jaar organiseert het Leids Universiteits Fonds overal ter wereld `Cleveringa-lezingen', een eerbetoon aan rechtendecaan Cleveringa. Van Dijk: 'Je kunt in de naam van de lezing ook naar een omgekomen Joodse student verwijzen en het bijvoorbeeld de Cleveringa-Polak-lezing noemen.'

Gedenkraam Academiegebouw

Een van Van Dijks studenten is Nina de Jong. Zij schreef een toelichting op het glas-in-lood-gedenkraam, ontworpen door Louis Boermeester, dat in 1950 in het Academiegebouw werd geplaatst. Het is een eerbetoon aan Cleveringa en de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In het midden van het raam staat de rechtendecaan in toga afgebeeld, boven de woorden `Praesidium Libertatis' (Bolwerk van Vrijheid). Onder Cleveringa wordt een groep slachtoffers, ingeklemd tussen een Japanse en Duitse soldaat, verbeeld.

In het midden van het raam staat Cleveringa afgebeeld, beneden hem de slachtoffers.

In het midden van het raam staat Cleveringa afgebeeld, beneden hem de slachtoffers.

Oorlog is niet iets van het verleden

De lezenaar op de binnenplaats van het Academiegebouw verwijst naar de protestredes van Cleveringa, Van Holk en Barge.

De lezenaar op de binnenplaats van het Academiegebouw verwijst naar de protestredes van Cleveringa, Van Holk en Barge.

De Jong wil onder nieuwe generaties meer bekendheid geven aan dit herdenkingsraam en bood een tekst over de betekenis hiervan aan de universiteit aan: de toelichting wordt opgenomen in het online Cleveringa-webdossier. Dit college zet haar verder aan het denken. `Ik leer niet alleen meer over de geschiedenis. Maar vooral ook over hoe zij verbeeld wordt in kunst en literatuur. En waar wel of niet de nadruk op ligt in het heden en om welke redenen. Helaas is oorlog niet iets van het verleden, overal ter wereld zijn er gewapende conflicten. Dat raakt mij en motiveert me om er iets mee te doen.'

Gedenkboek is gedigitaliseerd

Joske de Vis

Joske de Vis

Bachelorstudent Joske van de Vis wilde ook meer ruchtbaarheid geven aan de slachtoffers. `Het gedenkboek In Memoriam 40-45 is raadpleegbaar in de UB, maar het zou nog mooier zijn als iedereen het online kan inzien.' Daarom klopte Van de Vis samen met een medestudent aan bij de UB met de vraag of het boek gedigitaliseerd kon worden. De UB werkte hier graag aan mee en sinds kort is het digitaal raadpleegbaar.

Sta stil bij Chaja van Leeuwen

Voor de zogenaamde snapshot-serie van de UB, een mailinglist voor abonnees die geattendeerd worden op bijzondere collectiestukken, schreef ze een tekst waarin ze de lezer oproept om op 4 mei het boekje in te zien. Om eens stil te staan bij de docenten en studenten die hun leven verloren. Bij Chaja van Leeuwen bijvoorbeeld. Van de Vis benadrukt het belang van het blijven herdenken van de slachtoffers. `De ooggetuigen van de oorlog sterven uit. Zij kunnen straks hun verhaal niet meer vertellen. Volgende generaties moeten ervoor zorgen dat hun verhaal niet vergeten wordt.'

Monument voor de slachtoffers

Yra van Dijk

Yra van Dijk

Van Dijk en haar studenten pleiten er daarom voor om, naast het gedenkraam, het gedenkboek en de gedenkstenen voor de drie hoogleraren, nog een monument te maken, speciaal voor de slachtoffers. Van Dijk: `Dat kan een symbolisch werk zijn, of een plaquette met namen. Een kunstenaar zou zich er over kunnen buigen, samen met studenten en docenten.'

(30 april 2015 - LvP)

Zie ook

* In Memoriam 1940-1945

* Cleveringa-dossier

* Yra van Dijk

* Cultural Memory, Shoah representation in art, monuments and literature'