14 januari 2015

De Eerste Kamer heeft dinsdag 13 januari 2015 gedebatteerd met minister Opstelten en staatssecretaris Teeven van Veiligheid en Justitie (V&J) over de Begrotingsstaten Veiligheid en Justitie 2015. In het debat werd meermaals gerefereerd aan het debat over de staat van de rechtsstaat van 11 maart 2014 en de deskundigenbijeenkomst van 24 november 2014. De voorgenomen bezuinigingen op de rechtsbijstand en verhoging van griffierechten kwamen in het debat veelvuldig aan de orde. Ook stonden alle woordvoerders stil bij de tragische gebeurtenissen in Parijs vorige week. Op dinsdag 20 januari 2015 wordt hoofdelijk over het wetsvoorstel en de vier ingediende moties gestemd.

Moties

Senator Franken (CDA) diende een motie in die de regering verzoekt om de voorgenomen bezuinigingen op de gefinancierde rechtsbijstand ten bedrage van 85 miljoen euro achterwege te laten en alternatieve financieringsmogelijkheden te zoeken. Staatssecretaris Teeven gaf aan dat deze motie een gat in de begroting slaat en ontraadde de motie.

Senator Reynaers (PVV) diende een motie in die de regering verzoekt uitreizende jihadstrijders niet tegen te houden en terugkerende jihadstrijders nooit meer toe te laten in Nederland en daartoe de verdragen van Schengen op te zeggen en weer grenscontroles in te voeren. Minister Opstelten ontraadde deze motie.

Senator Scholten (D66) diende een motie in die de regering verzoekt op korte termijn onderzoek te doen naar het oplopen van de kosten van gesubsidieerde rechtsbijstand. Hierbij wordt onder andere meegenomen of bij eerdere bezuinigingen de destijds beoogde besparingen ook daadwerkelijk zijn behaald. Staatssecretaris Teeven stelde dat een update in het onderzoek naar gefinancierde rechtsbijstand weliswaar van belang kan zijn, maar dat hij niet verwacht dat het tot nieuwe inzichten zal leiden. Desalniettemin liet hij het oordeel over de motie aan de Kamer.

Senator Strik (GroenLinks) diende een motie in die de regering verzoekt alle voorgenomen bezuinigingsmaatregelen en wijzigingsvoorstellen op de gesubsidieerde rechtsbijstand in samenhang aan het parlement voor te leggen, voorzien van een onderbouwing ten aanzien van de oorzaken van de kostenstijging en de effecten op de toegang tot de rechter/het recht. Staatssecretaris Teeven gaf aan dat ook deze motie een gat in de begroting slaat en ontraadde de motie.

Toegang tot kwalitatief hoogstaande rechtspraak

Senator Franken (CDA) onderstreepte dat Nederland gelukkig een kwalitatief hoogstaande, onafhankelijke rechterlijke macht heeft die bij de burgers groot vertrouwen geniet. Deze kwaliteit moet echter wel worden onderhouden. Het recht op vrije toegang tot de rechter mag alleen onder strikte voorwaarden worden beperkt. Franken haalde aan dat binnen de rechterlijke macht hard wordt gewerkt aan innovatieve methoden en technieken. Deze worden echter gehinderd door een grote reorganisaties en ingrijpende bezuinigingen op onder andere rechtsbijstand. De gevolgen van die bezuinigingen komen helaas terecht bij de minst draagkrachtigen. Franken betoogde ook dat de aanpak van jihadisme en het waarborgen van cybersecurity extra overheidsinvesteringen vereisen. Tot slot betoogde hij dat maatschappelijke opbrengsten van rechtspraak vele malen hoger zijn dan de kosten ervan. Ook dit zou moeten leiden tot het terugdraaien van bezuinigingen.

Verhoging griffierechten

Senator Duthler (VVD) gaf aan dat haar fractie zorgen heeft over de verdere verhoging van griffierechten. Als de drempel voor hoger beroep en cassatie verder wordt verhoogd, betekent dat een verminderde rechtsbescherming. Dit is volgens Duthler niet in het belang van de rechtsontwikkeling. Zij vroeg wat de effecten van de verhoging van griffierechten zijn, wanneer er als gevolg daarvan minder zaken voor de rechter worden gebracht. Zij vroeg ook of het niet eens tijd is om na te denken over alternatieve financiering van rechtspraak voor de groep tussen vermogenden en onvermogenden. Duthler vroeg verder naar de stand van zaken rondom het actieplan aanpak jihadisme, de herziening van het Wetboek van Strafvordering en de nieuwe ICT-infrastructuur. Tot slot haalde zij aan dat veel jongeren niet weten dat zij een strafblad krijgen bij ZSM-afdoening en dat de eigen bijdragen van gedetineerden gezien kan worden als extra straf. Ook stelde de senator dat in de begroting van V&J het recht op privacybescherming niet voorkomt.

Eenduidig beleid

Senator Schrijver (PvdA) stelde dat Nederland alle zeilen bij moet zetten om - in nauwe samenwerking met de moslimgemeenschap - radicalisering van moslimjongeren te voorkomen. Een louter repressieve aanpak is onvoldoende. Schrijver vroeg of Euro Just en/of de regering op dit punt hiaten in de Nederlandse strafwetgeving hebben ontdekt en welk beleid er is ten aanzien van de teruggekeerde jihadisten. Schrijver onderstreepte dat het eventueel wegnemen van de Nederlandse nationaliteit aan de rechter is en niet aan de regering. De senator hekelde de kwalijke tweets van een V&J-ambtenaar over ISIS en zionisten en van een Rotterdamse politieagent over de Islam en moslims. Schrijver haalde verder het Leeuwarder manifest aan, waarin een groot aantal rechters zorgen uitten over de kwaliteit van de rechtspraak. Hij vroeg de regering om extra financiele middelen vrij te maken voor kwaliteitsbewaking en -verbetering. Schrijver haalde verder aan dat het Europees Sociaal Comite Nederland heeft aanbevolen om bed-, bad- en broodvoorzieningen te treffen voor uitgeprocedeerde asielzoekers. Hij pleitte voor landelijk, eenduidig beleid op dit punt.

Aantasting van de rechtsstaat

Senator Ruers (SP) stelde dat het beleid en de voornemens van de regering een aantasting vormen van de rechtsstaat en daarmee van de democratie. Hij vroeg of de minister de opvatting deelt dat soms de politiek en soms het recht de doorslag geeft, dat mensenrechten de macht van de wetgever beperken en dat de regering gehouden is uitspraken van internationaal rechterlijke organisaties (EHRM, ECSR, Europees Hof van Justitie) na te leven en te implementeren. Ruers haalde aan dat veel deskundigen kritisch zijn over het reilen en zeilen van het ministerie van V&J. De senator vroeg naar de effecten van ingrijpende bezuinigingen op de rechtshulp, onder andere op de sociale advocatuur. Ruers vroeg om een deugdelijke wetenschappelijke onderbouwing van deze bezuiniging. Ruers vroeg ook of de minister bereid is extra financiele middelen te verschaffen om de kwaliteit van rechterlijke uitspraken te blijven garanderen. Hij vroeg de minister om te reageren op de in het veld levende kritiek dat de rechtspraak hard op weg is een technocratische organisatie te worden, waar de angst regeert. Tot slot vroeg de senator waarom er naast alle voorgenomen bezuinigingen ook een forse verhoging is van het budget van Slachtoffer Hulp Nederland.

Hoge verwachtingen

Senator Reynaers (PVV) stelde dat de begrotingsstaten onvoldoende realiteitsgehalte hebben. Er wordt vooruit gelopen op een verhoging van de griffierechten en bezuinigingen op de gesubsidieerde rechtsbijstand, terwijl veel fracties daar kritisch over zijn. De senator vroeg wat er gebeurt als deze voorstellen niet aangenomen worden en de verwachte besparingen geen werkelijkheid worden. Ook wordt er volgens Reynaers veel verwacht van het KEI-programma (digitalisering en innovatie rechterlijke macht), terwijl digitalisering vaak tegenvallende resultaten kent.

Effecten van bezuinigingen

Senator Scholten (D66) vroeg hoe de kosten worden gedekt van de vertraging van de inwerkingtreding van de wetsvoorstellen verhoging griffierechten en gesubsidieerde rechtsbijstand. De senator haalde aan dat diverse deskundigen grote zorgen hebben over deze twee ontwikkelingen. Scholten vroeg of de toenemende vraag naar gesubsidieerde rechtsbijstand het gevolg is van een te gecompliceerd systeem van wetgeving en of toevoegingen (te) lichtvaardig worden verstrekt. De verwachte bezuiniging van 25% van het totale kostenpakket is volgens Scholten arbitrair en onvoldoende onderbouwd. De senator pleitte dan ook voor een grondig, onafhankelijk onderzoek naar de effecten van de bezuinigingen op de rechtshulp. Scholten onderstreepte dat de overheid de verantwoordelijkheid heeft om de burger, ook de minder vermogende, toegang tot het recht te verlenen. Tot slot vroeg zij waarom de bewindspersonen een systeem willen invoeren waarbij het Juridisch Loket een poortwachter is die elk verzoek om rechtsbijstand beoordeelt.

Alarmerende berichten

Senator Strik (GroenLinks) stelde dat alarmerende berichten van het afgelopen jaar uit de rechterlijke macht, de rechtshulpverleners en de politie duiden op een toenemend ongemak in het veld. Strik vroeg waarom het Openbaar Ministerie steeds meer een rechtsprekende functie krijgt en waarom steeds meer strafrechtzaken onder de bestuursrechter vallen. De bezuinigingen op de rechtsbijstand verhogen volgens de senator vooral de drempel voor mensen met lage inkomens. Dit belemmert de toegang tot de rechter en zet de rechtsgelijkheid op het spel. Volgens de senator leidt de bezuiniging tot kwaliteitsvermindering van de rechtspraak en stijging van de budgets voor onder andere jeugdrecht en strafrecht. Ook heeft het desastreuze gevolgen voor de bedrijfsvoering van sociaal advocatenkantoren. De verhoging van griffierechten vormt eveneens een belemmering voor toegang tot de rechter. Senator Strik vroeg met klem aan de staatssecretaris waarom hij de uitspraak van het Europees Comite voor Sociale Rechten (ECSR) over het bieden van bed-, bad- en broodvoorzieningen aan (kinderen van) illegale asielzoekers weigert uit te voeren.

Toegang tot het recht

Senator Holdijk (SGP) sprak in zijn bijdrage mede namens de fractie van de ChristenUnie. Hij stelde dat het rechtstelsel een rechtvaardige en effectieve oplossing van geschillen moet garanderen, tegen de laagst mogelijke kosten. Het gaat dan niet primair om de gang naar de advocaat en de rechter, maar om de toegang tot het recht. De senator haalde aan dat de griffierechten voor civiele zaken sinds 2010 zes keer zijn verhoogd. Volgens Holdijk gaat het bij de verhoging van griffierechten, anders dan bij de bezuinigingen op de rechtsbijstand, wel om de toegang tot de rechter. Holdijk betoogde dat griffierechten niet uit de pas mogen lopen met de kostprijs van kantonzaken. Hij stelde voor om een onderscheid te maken tussen verstekzaken (de meeste incassovorderingen) en zaken op tegenspraak. Ook vroeg de senator of de regering de consequenties onderkent van de uitspraak van de Hoge Raad dat een griffierecht van 112 euro een belemmering inhoudt voor onvermogenden. Over de voorgenomen bezuiniging op rechtsbijstand stelde Holdijk dat dit een politieke afweging vergt, waar en in welke mate op de afzonderlijke terreinen de bezuinigingen zullen neerslaan.

Verzameling van beginselen

Minister Opstelten (Veiligheid en Justitie) stelde dat de rechtstaat niet een ding is, maar een verzameling van beginselen waar altijd over gediscussieerd zal worden. Over de wezenlijke uitgangspunten is men het eens: de onderworpenheid van de Staat aan het recht, de onafhankelijkheid van de rechtspraak en de waarde van vrijheid, rechtszekerheid en democratie. Volgens Opstelten realiseren de bewindspersonen zich dat het instemmen met de begroting niet betekent dat er wordt ingestemd met de concrete maatregelen.

Om toegang tot de rechter te kunnen blijven realiseren is het volgens Opstelten cruciaal dat het systeem betaalbaar blijft. Als bezuinigingen op de rechtshulp en verhoging griffierechten niet ingevoerd worden, zal de begroting worden aangepast. De minister gaf aan dat de griffierechten minder zijn verhoogd dan gepland, naar aanleiding van de kritische opmerkingen van diverse woordvoerders tijdens het debat over de staat van de rechtsstaat. Voor het midden- en kleinbedrijf zijn de griffierechten bijvoorbeeld lager. De griffierechten zijn volgens Opstelten in de afgelopen jaren slechts een keer substantieel verhoogd, in 2010. Andere verhogingen hadden puur te maken met indexering.

De werkdruk binnen de rechterlijke macht is niet stelselmatig te hoog volgens de minister. Er wordt volgens Opstelten niet bezuinigd op de rechtspraak, maar er wordt wel een meer voorzichtige prognose gehanteerd van het aantal zaken dat dit jaar wordt afgedaan. De minister toonde begrip voor aarzelingen ten aanzien van het KEI-programma, maar stelde tegelijkertijd dat dit essentieel is om de productie en bezuinigingsdoelstellingen te halen. Kei wordt gefinancierd binnen de 26 miljoen euro die jaarlijks beschikbaar is voor de rechtspraak. Er wordt geen aparte financiering geregeld. De zal de Eerste Kamer nader informeren over de financiering van KEI via een voortgangsrapportage.

Binnen het Openbaar Ministerie is extra capaciteit vrijgemaakt voor de aanpak van radicalisering en terrorisme. Opstelten: "De jihadistenbeweging is in alles het tegenstelde van waar onze democratie voor staat." Er wordt volgens de minister alles aan gedaan om het hoofd te bieden aan het verhoogde dreigingsniveau nu en in de toekomst. De verruiming van mogelijkheden voor het afnemen van de Nederlandse identiteit ligt nog voor ter consultatie. De minister onderstreepte dat dit ook onder de huidige wetgeving een bevoegdheid van het bestuur (de regering) en niet van de rechter. De nu 35 teruggekeerde jihadstrijders worden gemonitord totdat de vaststelling ontstaat dat dit niet meer nodig is.

Bezuinigingen gefinancierde rechtsbijstand

Staatssecretaris Teeven (Veiligheid en Justitie) gaf aan dat de AMvB voor de bezuinigingen in de rechtsbijstand, conform de motie-Kox, in afwachting van dit debat niet in werking is getreden. De AMvB zal in werking treden per 1 februari 2015. Het betreft onder andere een aantal organisatorische maatregelen voor onmiddellijke beheersing van de kosten, een indexering van de eigen bijdrage en een generieke verlaging van de puntenvergoeding van de advocatuur. De AMvB bespaart naar verwachting jaarlijks 28 miljoen euro.

Het wetsvoorstel over de gefinancierde rechtsbijstand zal niet eerder dan 1 januari 2016 in werking treden. Volgens Teeven nemen steeds meer advocaten deel aan de gefinancierde rechtsbijstand. Het aanbod van rechtzoekenden is ook groter geworden. Reden voor de stelselherziening is de toenemende juridisering en individualisering van de samenleving, waardoor er een groter beroep wordt gedaan op het recht.

'Toegang tot het recht' betekent volgens de staatssecretaris niet uitsluitend 'toegang tot de rechter'. Ook alternatieve methoden van geschillenbeslechting worden gestimuleerd. De poortwachtersfunctie van het Juridisch Loket is nadrukkelijk geen terugkeer naar het systeem van de jaren '70. Er hoeft niet gevreesd te worden dat grote aantallen rechtzoekenden zonder toevoeging komen te zitten. De zelfredzaamheid van burgers wordt volgens Teeven niet overschat. Advocaten zijn gespecialiseerd en kunnen clienten vertegenwoordigen in de rechtszaal. In veel gevallen is dat echter niet nodig en volstaat de hulp van een medewerker van de advocaat. De uitbreiding van de taken van het Juridisch Loket wordt via een apart wetsvoorstel financieel onderbouwd, aldus de staatssecretaris.

Bed, bad en brood

Over de bed-,bad-,broodregeling stelde de staatssecretaris dat hij zich slecht kon vinden in het aanbevelingen van het ECSR. Dit zou ertoe kunnen leiden dat de verplichting om het land te verlaten volledig obsoleet wordt. De afwijzende toelatingsbeslissing moet leidend blijven volgens Teeven. Het ECSR treedt volgens Teeven met deze uitspraak buiten het kader van het Sociaal Handvest. Dat is niet waar lidstaten voor getekend hebben. De staatssecretaris wacht het standpunt van het Europees Comite van ministers af. De staatssecretaris heeft hiertoe ook voorlichting gevraagd aan de Raad van State.