Stichting FOM 30 augustus 2011, 2011/36

Water aan oppervlak beweegt verrassend snel

Watermoleculen aan het oppervlak van een watermassa draaien veel sneller dan water binnenin. Dit onverwachte resultaat hebben onderzoekers van het FOM-instituut AMOLF en de Universiteit van Amsterdam laten zien, door de rotatie van watermoleculen aan het oppervlak op unieke wijze te filmen. Dit nieuwe beeld van snel bewegende moleculen completeert het tot nu toe bekende model van de statische structuur van water. Ondanks het feit dat meer dan de helft van het aardoppervlak wordt gevormd door water, is dit de eerste studie naar de beweging van moleculen aan het wateroppervlak. De onderzoekers publiceerden hun resultaten op 29 augustus 2011 online in het gerenommeerde tijdschrift Physical Review Letters. Figuur 1. Twee verschillende typen watermoleculen aan het water-lucht oppervlak
vergroten Figuur 1. Twee verschillende typen watermoleculen aan het water-lucht oppervlak
Het zuurstofatoom is rood; de twee waterstofatomen zijn wit. Watermoleculen zijn onderling verbonden met waterstofbruggen (gestippelde lijnen). Links het type oppervlakte molecuul met één vrije, niet waterstofbrugvormende OH-groep. Rechts een watermolecuul met twee waterstofbruggen. Het linker watermolecuul, met de vrije OH-groep, draait driemaal sneller dan de moleculen eronder.

Water staat niet stil
Water is een unieke vloeistof, die wordt gekenmerkt door de sterke wisselwerking tussen de watermoleculen door zogenaamde waterstofbruggen. De moleculaire structuur van het wateroppervlak is goed bekend, maar niet volledig. Het oppervlak is slechts één moleculaire laag dun en er zijn twee types watermoleculen aan het oppervlak: met één of met twee waterstofbrugvormende OH-groepen (zie figuur 1). Watermoleculen binnenin hebben ook twee waterstofbrugvormende OH-groepen. Bijzonder is de aanwezigheid van watermoleculen aan het oppervlak met slechts één waterstofbrugvormende OH-groep - en met dus een 'vrije' OH-groep. Dit beeld van de statische structuur incompleet omdat de moleculen in werkelijkheid niet stilstaan: de positie en oriëntatie van de watermoleculen verandert op een tijdschaal van picoseconden (0,000000000001 seconde). Om het oppervlak dus helemaal te begrijpen is een aaneenschakeling van beelden nodig: een film van bewegend oppervlaktewater.

Technisch hoogstandje
De onderzoekers hebben precies zo'n film gemaakt. Zij volgden de rotatie van de watermoleculen aan het oppervlak met lasers. Met een hele korte laserpuls zetten ze de trilling van de vrije OH-groep van de buitenste laag watermoleculen aan het oppervlak 'aan'. Met een tweede laserpuls volgden zij de beweging van de moleculen in de tijd. De onderzoekers kunnen met deze techniek specifiek kijken naar de buitenste laag watermoleculen, de monolaag, die aan lucht grenst. Dat is een technisch hoogstandje: er zijn maar weinig andere onderzoeksgroepen in de wereld die dat ook kunnen. Groot voordeel is dat het niet nodig is om het signaal van het oppervlak te scheiden van het signaal uit de watermassa binnenin. Gecombineerd met computersimulaties kregen de onderzoekers een gedetailleerd beeld van de snelheid en het mechanisme van waterrotatie aan het oppervlak.

Snel en soepel
Water aan het oppervlak blijkt meer dan drie keer sneller te draaien, dan water dat omgeven is door ander water. Dit is verrassend, omdat het oplossen van zouten of moleculen in water vrijwel altijd aanleiding geeft tot een vertraging van de draaibeweging van water door de onderbreking van het waterstofbrugnetwerk. Het water-lucht oppervlak is dus een uitzonderlijk grensvlak. Ook blijkt dat de draaibeweging aan dit oppervlak veel soepeler is dan die in de bulk: in de bulk roteren watermoleculen door onregelmatig grote draaistappen te maken, terwijl watermoleculen aan het oppervlak juist soepel en continu draaien.

Het wateroppervlak is dus een stuk dynamischer dan werd verwacht. Dat is voor veel verschillende gebieden van mogelijk belang, bijvoorbeeld voor de biofysica van membranen, elektrochemie en atmosferische chemie. Het dynamische karakter van het water-lucht oppervlak speelt een grote rol in processen die plaatsvinden aan soortgelijke (hydrofobe) wateroppervlakken, zoals het water-eiwitoppervlak, waarbij water van groot belang lijkt te zijn voor de juiste vouwing van het eiwit.

Contact
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met AMOLF-groepsleider prof.dr. Mischa Bonn, (020) 754 71 15.

Referentie
Ultrafast reorientation of dangling OH groups at the air-water interface using femtosecond vibrational spectroscopy Cho-Shuen Hsieh^1, R. Kramer Campen^1, Ana Celia Vila Verde^2, Peter Bolhuis^2, Han-Kwang Nienhuys^1, and Mischa Bonn^1,3, Physical Review Letters, 2011, Vol. 107.
^1 FOM-instituut AMOLF.
^2 Van 't Hoff Institute for Molecular Science, Universiteit van Amsterdam.
^3 Max Planck Institute for Polymer Research, Mainz, Germany.