Rijksoverheid
1
a
11 april 2011
juridisch advies inzake langstudeerdersmaatregel
U heeft mij gevraagd te reageren op het advies dat prof. mr. T. Barkhuysen en
mevrouw mr. A. Collignon van het advocatenkantoor Stibbe voor het ISO hebben
opgesteld en daarbij met name in te gaan op de juridische haalbaarheid van het
wetsvoorstel Verhoging collegegeld langstudeerders.
Ter inleiding merk ik op dat de regering het wetsvoorstel niet zou hebben
ingediend als zij gedacht zou hebben dat het (juridisch) niet haalbaar zou zijn.
De adviseurs geven er regelmatig blijk van het met bepaalde keuzes niet eens te
zijn dan wel hun twijfels te hebben. Zij geven aan dat zij bepaalde afwegingen
anders zouden hebben gemaakt en doen soms concrete suggesties. De Kamer zal
er begrip voor hebben dat ik daar niet op in kan gaan in deze reactie. Daartoe
dienen het parlementaire debat en het recht van amendement van de Kamer.
Om aan uw verzoek tegemoet te komen zal ik het door u ontvangen advies
puntsgewijs bespreken.
De adviseurs geven aan dat zij de motivering van het wetsvoorstel gebrekkig
vinden. In de memorie van toelichting, het nader rapport en de nota naar
aanleiding van het verslag zijn de keuzes die de regering heeft gemaakt
uitgebreid en ondubbelzinnig gemotiveerd. Op elk onderdeel van het advies van
de Afdeling advisering van de Raad van State is uitvoerig ingegaan. Op elke vraag
die in het verslag is gesteld is naar mijn mening eveneens zorgvuldig gereageerd.
Het is uiteindelijk aan het parlement om te beoordelen of de regering het voorstel
overtuigend gemotiveerd heeft.
De motieven om over te gaan tot het wetsvoorstel zijn: (1) de herinvestering in
het onderwijs kan alleen maar mogelijk gemaakt worden door ombuigingen, die
door deze maatregelen worden beoogd en (2) het verhogen van het
studierendement. Studenten en instellingen hebben hierbij een gedeelde
verantwoordelijkheid. Daarbij heeft het kabinet een aantal uitgangspunten
gehanteerd:
1$ de maatregelen dienen in het belang van het hoger onderwijs zelf te zijn;
2$ zowel instellingen als studenten dienen bij te dragen; en
3$ de maatregelen dienen zodanig te worden vormgegeven, dat zij niet
alleen in financiële, maar ook in beleidsmatige zin profijtelijk zijn. Het
terugbrengen van het aantal langstudeerders is hierbij een belangrijk
motief.
De adviseurs zijn van mening dat het recht op en de toegang tot onderwijs zoals
dat vastgelegd is in een aantal verdragen geschonden zal worden. Daartoe halen
zij onder andere de zaak Leyla Sahin -Turkije aan. Deze zaak voor het
Straatsburgse hof betreft een studente die de toegang tot hoger onderwijs in
Turkije is ontzegd vanwege de hoofddoek die zij droeg op religieuze gronden. Ik
ben van mening dat een gedifferentieerd collegegeld niet te vergelijken is met
deze zaak. De adviseurs halen ook aan dat zij een schending van artikel 13,
tweede lid, van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en
Culturele Rechten (IVESCR) mogelijk achten. Deze analyse deel ik niet. De kern
van deze bepaling is het sociale grondrecht op toegankelijkheid van een ieder tot
hoger onderwijs op basis van bekwaamheid. Niet het kosteloos maken van hoger
onderwijs, maar het waarborgen van de toegankelijkheid voor een ieder die de
bekwaamheid bezit om dat onderwijs te volgen, staat op de voorgrond. Die
toegankelijkheid is met dit wetsvoorstel niet in het geding, omdat er voor alle
studenten een leenvoorziening openstaat met gunstige leenvoorwaarden. De
verplichting tot het verstrekken van kosteloos onderwijs vloeit niet zonder meer
voort uit de verdragstekst. Dit wordt bevestigd door de historie van de
totstandkoming van dit verdrag. Het waarborgen van de toegankelijkheid wordt
door de regering onderschreven, maar bij het implementeren van het streven
naar kosteloosheid moeten de financiële mogelijkheden van de staat in
ogenschouw genomen worden. De geleidelijke kosteloosheid is blijkens
jurisprudentie niet rechtens afdwingbaar. De motivering van de verhoging van het
wettelijk gemaximeerde collegegeld voor een groep studenten die langer dan
wenselijk gebruik maakt van publiek gefinancierde voorzieningen, valt bovendien
binnen de vrijstelling die het verdrag biedt.
Met de adviseurs deel ik de opvatting dat het rechtszekerheidsbeginsel bij de
afwegingen moet worden betrokken. Het rechtszekerheidsbeginsel is echter niet
absoluut. Als verwachtingen van burgers nimmer bijgesteld zouden kunnen
worden, zou dat betekenen dat wenselijke wijzigingen van regelingen waaraan
burgers toekomstverwachtingen ontlenen, maar zeer moeizaam tot stand kunnen
komen. Nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen vragen echter om regelmatige
bijstelling van beleid en wetgeving.
De vraag of uit een oogpunt van rechtszekerheid al dan niet moet worden
voorzien in overgangsrecht, is, ook naar de opvatting van de Afdeling advisering
van de Raad van State, een beleidsmatige afweging tussen verschillende
beginselen en andere factoren. Voor wat betreft het beginsel van de
rechtszekerheid is de regering van mening dat die voldoende is gewaarborgd
wanneer studenten alle mogelijkheden blijven houden om hun studie af te maken,
ook al kost dat meer dan zij een aantal jaren geleden mogelijk hadden verwacht.
De adviseurs gaan ervan uit dat een verhoging van het wettelijk gemaximeerd
collegegeld een inbreuk is op het recht van eigendom van studenten. Mijns
inziens is er geen sprake van schending van het eigendomsrecht zoals het Eerste
Protocol van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens (EVRM) dat
definieert. Schending van het eigendomsrecht betekent dat er sprake is van een
duidelijk wettelijk geregelde aanspraak op een vergoeding, die kan worden
aangemerkt als een "legitimate expectation" (EHRM 28 september 2004, nr.
44912/98). De enkele verwachting op een aanspraak is daarvoor niet voldoende
(EHRM 12 juli 2001, nr. 42527/98). De Wet op het hoger onderwijs en
wetenschappelijk onderzoek (WHW) verleent aan studenten geen aanspraak op
een bepaald collegegeld, studenten kunnen aan de huidige WHW ook geen
verwachting ontlenen dat een hoger collegegeld niet verschuldigd zal zijn. Het
moeten betalen van een hoger collegegeld vormt mijns inziens daarom geen
inbreuk op het eigendomsrecht van een student. Bovendien is van strijd met het
Eerste Protocol alleen sprake als de afwegingen die de overheid heeft gemaakt
"devoid of a reasonable foundation" zouden zijn (EHRM 23 oktober 1997, Reports
1997$VII). Dat is in casu zeker niet het geval.
De adviseurs achten het mogelijk de regeling van het verhoogde collegegeld als
een 'criminal charge' in de zin van artikel 6 Europees Verdrag inzake de Rechten
van de Mens (EVRM) te kwalificeren. De maatregel is echter geen boete, noch in
strafrechtelijke, noch in bestuursrechtelijke zin. Het voorgestelde verhoogde tarief
is een wettelijk gemaximeerde eigen bijdrage voor het volgen van een opleiding
in het hoger onderwijs nadat een redelijke studietermijn is verstreken. Van
studenten die langer dan wenselijk studeren wordt slechts een hogere eigen
bijdrage verwacht. Deze categorie studenten wordt niet uitgesloten van het hoger
onderwijs. Er worden evemnin straffen opgelegd. De regering wil uitsluitend
bewerkstelligen dat "langstudeerders" meer dan voorheen nadenken over hun
studieloopbaan en daarbij bewuste keuzes maken. De verhoging van de eigen
bijdrage zal dat - in combinatie met andere maatregelen $ bevorderen.
De adviseurs menen dat het vrij verkeer van studenten binnen de EU in gevaar
kan komen door de voorgestelde maatregel. Binnen de Europese Unie kent elk
land, elke instelling andere tarieven. Er zijn geen aanwijzingen dat differentiatie in
tarieven ertoe leidt dat studenten een grotere barrière zouden hebben om in
Nederland te studeren. Het wetsvoorstel Verhoging collegegeld langstudeerders
heeft geen consequenties, feitelijk noch juridisch, voor het vrije verkeer van
studenten in Europa.
De adviseurs menen dat het gelijkheidsbeginsel, zoals dat verwoord is in artikel 1
van het Twaalfde Protocol, geschonden wordt. Dit artikel betreft een
discriminatieverbod. Van discriminatie is in dit voorstel geen sprake. Van
discriminatie is sprake als onderscheid wordt gemaakt op bepaalde gronden.
Onder deze gronden plegen menselijke eigenschappen van een specifiek,
elementair karakter te worden genoemd, dat wil zeggen: eigenschappen waarvan
in het geheel geen afstand kan worden gedaan, of eigenschappen waarvan geen
afstand kan worden gedaan zonder de eigen persoonlijkheid te beschadigen.1 Het
zijn van langstudeerder is daarmee niet te vergelijken.
Hbo$bachelors hebben een uitloop van 25% en wo$bachelors een uitloop van
33%. In het wetsvoorstel is ervoor gekozen per opleiding maximaal 1 uitloopjaar
tegen basistarief toe te staan. Dit om het voorstel zo eenvoudig mogelijk te
houden. Dat is een goed verdedigbare keuze. Voorts is aangesloten bij het begrip
studielast. Dat is een geobjectiveerd begrip. Het is gerelateerd aan het aantal
studiepunten dat volgens objectieve maatstaven voor een bepaalde opleiding
staat. Met de vraag of een opleiding als «moeilijk» of «gemakkelijk» wordt
ervaren, kan om redenen van rechtsgelijkheid en uitvoerbaarheid in dit
wetsvoorstel geen rekening worden gehouden.
Met betrekking tot deeltijdstudenten is er ook geen sprake van schending van het
gelijkheidsbeginsel. 56% van de hbo$deeltijders haalt binnen vijf jaar het hbo$
bachelordiploma, tegenover 57% van de voltijders. Het studietempo is nagenoeg
gelijk. In het wo doen deeltijdstudenten er wel langer over, maar is deze groep
dus relatief klein. De studieduur van voltijd$ en deeltijdstudenten in het hbo
verschilt niet significant. Daarom is er voor gekozen het wetsvoorstel ook van
toepassing te laten zijn op deeltijdstudenten. Bovendien moet worden voorkomen
dat via de route van de deeltijdstudie de langstudeerdersmaatregel wordt
ontdoken. Een deeltijdstudent kan er ook altijd voor kiezen zich in te schrijven
voor een voltijdopleiding. Een aantal instellingen bereidt hun deeltijdstudenten nu
al voor op de voorgenomen maatregel.
De regering vindt het onwenselijk dat voor een groot aantal specifieke groepen
een uitzondering wordt gemaakt. Ook een hardheidsclausule is uit een oogpunt
van wetgevingskwaliteitsbeleid en uitvoering minder wenselijk. Daarvoor wordt
uitsluitend in zeer uitzonderlijke situaties gekozen. In het wetsvoorstel is een
extra uitloopjaar gegeven; studenten mogen zowel in de bachelor$ als in de
masterfase een jaar uitlopen. De extra uitloopjaren gelden voor alle studenten,
maar zijn vooral een handreiking voor studenten die extra vakken willen volgen of
een bestuursfunctie willen vervullen. Voor studenten met een functiebeperking is
in een extra uitloopjaar voorzien, voor deze groep is bewust een uitzondering
gecreëerd. De regering heeft de mogelijkheid om bij algemene maatregel van
bestuur ook andere categorieën studenten aan te wijzen voor wie een verruiming
moet gelden. Als er desondanks een onwenselijke situatie ontstaat kan het
Profileringsfonds gebruikt worden. De conclusie van de adviseurs dat het niet
opnemen van een hardheidsclausule tot onrechtmatigheid van het wetsvoorstel
leidt, is dan ook onjuist volgens mij.
De Grondwetgever heeft bij de totstandkoming van wijziging van de Grondwet in
1983 expliciet aan de orde gesteld dat wetten in formele zin alleen door de
wetgever kunnen worden getoetst aan de Grondwet en algemene
rechtsbeginselen. Dit betekent dat indien de formele wetgever (Kroon en Staten$
Generaal) wetten maakt, de rechter de keuzes gemaakt door de wetgever in
formele zin, zal respecteren. In het vaak aangehaalde Harmonisatiewetarrest
achtte de Hoge Raad het - in verband met de aard van de wetgevende functie en
de positie van de rechter in het staatsbestel - niet juist om de wet in verband met
de toetsing aan het rechtszekerheidsbeginsel buiten werking te stellen.
In het debat kunnen wij verder ingaan op de inhoud van wetsvoorstel en
argumenten uitwisselen.
de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
Halbe Zijlstra