Maastricht University

Vici-beurs voor Sonic Skills-onderzoek Karin Bijsterveld

Een ander geluid in de wetenschap

"Waarom is het in de wetenschap zo belangrijk om te visualiseren?"

Om de activiteit van een vulkaan te voorspellen, werden traditioneel trillingen van de aarde gemeten. Totdat men vulkanen ging beschouwen als orgelpijpen en luisterde naar de geluiden die de vulkaan voorbracht. Met als resultaat een betere voorspelling van de vulkanische activiteit. "We zijn niet voor niets uitgerust met oren", zegt prof. dr. Karin Bijsterveld. "Maar het kijken is in de wetenschap veel meer ontwikkeld en visuele informatie wordt hoger gewaardeerd dan auditieve. Ook in de technologie en de geneeskunde." Met behulp van een grote onderzoeksubsidie, de Vici van NWO, gaat ze de komende jaren haar oor te luister leggen op precies die gebieden.

Karin Bijsterveld is hoogleraar Wetenschap, Technologie en Moderne Cultuur aan de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen. Haar aandachtsgebied omschrijft ze zelf als: "De geschiedenis van geluid, inclusief het probleem van lawaai en de relaties tussen techniek en muziek. Sinds kort hoort daar ook de geschiedenis bij van het luisteren binnen de wetenschap, technologie en geneeskunde. Dat is het onderwerp van deze Vici-beurs." Ze was al langer gefascineerd door het fenomeen 'sonificatie': het presenteren van complexe datasets in geluid in plaats van tabellen of grafieken. "Als je een bepaalde ontwikkeling wilt schetsen die bestaat uit heel veel componenten, die in een tabel of grafiek niet te presenteren zijn, biedt dit een interessant alternatief. Het is een compositie, zonder dat het muzikaal hoeft te zijn." Zo is er een sonificatie van een EEG van een epileptische aanval. "Je hoort als het ware wat in iemands hersenen wat er gebeurt. Dat is educatief handig en sowieso een hele ervaring. De ruimtelijke dimensie wordt hoorbaar. De aanhangers van sonificatie vormen een kleine, groeiende groep in de wetenschap. Door conventies te doorbreken, maak je mensen bewust van die conventies. Dat doet sonificatie in de wetenschap. Het zet de basiswaarden ter discussie. En het is interessant om te kijken waar dat nu wel kan en waar niet en waarom dit weer in opkomst is." Toen promovenda Alexandra Supper zich meldde bij Bijsterveld om juist dit te onderzoeken en masterstudent Joeri Bruyninckx zijn masterscripte bij haar wilde schrijven over de invoering van de bandrecorder in de ornithologie, begon in haar hersenpan iets te borrelen. Het idee voor een Vici-onderzoek raakte in een stroomversnelling en de vreugde is groot dat dat voorstel bij NWO niet aan dovemansoren bleek gericht. Kunst en vliegwerk
In de ornithologie werd vogelzang aanvankelijk op papier genoteerd, maar dat veranderde met de opkomst van de recorder. Met veel kunst en vliegwerk werden vogels opgenomen: dat vond men betrouwbaarder dan via een westers notatiesysteem ieder vogelgeluid omschrijven. Toch is men op een gegeven moment weer teruggegaan naar het omzetten van auditieve signalen naar visuele. De vraag is waarom. Karin Bijsterveld: "Wij gaan systematisch onderzoeken waar er geluisterd is, wat het opleverde en wanneer het weer werd vervangen door visuele informatie. We kijken naar de fabriek, het ziekenhuis - waar artsen luisteren met stethoscoop, maar ook vertrouwen op apparatuur die met geluid weergeeft hoe het met de patiënt gaat -- het laboratorium, het veld en de conferentiehal waar wetenschappelijke gegevens worden gepresenteerd." Onderzocht worden de jaren twintig tot nu, in onder meer Nederland, Engeland, de Verenigde Staten en Duitsland. De onderzoekers richten zich op vier verschillende manieren van luisteren, zoals 'diagnostisch luisteren', wat vooral beoogt de oorzaak op te sporen van iets wat niet in orde is. Automonteurs maken daar bijvoorbeeld nog steeds gebruik van. "We kijken of deze vier soorten van luisteren voorkomen, welke vaardigheden je ervoor nodig hebt, wat het oplevert aan nieuw kennis en hoe het komt het dat luisteren zo vaak vervangen is door het visuele. Wat is de rol van techniek hierin? De ontwikkeling van de stethoscoop is nauw verbonden met de ontwikkeling van kennis over longziekten. Maar als artsen met hun collega's praten is visuele representatie juist weer belangrijker. Waarom is het in de wetenschap zo belangrijk om te visualiseren?" Visueel = objectief?
Het onderzoek is breed en heel systematisch opgezet. "Dat is het aardige van zo'n Vici-beurs. Normaalgesproken kun je nooit vijf onderzoekers aanstellen die op dezelfde manier en met dezelfde literatuur in het achterhoofd een ander gebiedje van de wetenschap onder handen nemen. Er is ontzettend veel geschreven over visualisering van de wetenschap, wat geassocieerd wordt met wetenschappelijke objectiviteit. Maar diezelfde idealen zijn ook gehanteerd voor het auditieve, alleen is daarover nog niet veel gepubliceerd." Om uit te zoeken welke rol luisteren in verschillende gebieden in verschillende tijden heeft gespeeld, richten de onderzoekers zich bijvoorbeeld op vaktijdschriften van ingenieurs en automonteurs. "Dat zijn er ontzettend veel: geweldig interessant. Daar bespreken ze zelf hoe ze luisteren, ze beschrijven hoe geluiden klinken en wat het kan betekenen. In die tijdschriften vind je ook advertenties, waaruit je kunt opmaken hoe belangrijk geluid überhaupt was. We gaan, voor zover mogelijk, praten met ervaringsdeskundigen uit verschillende gebieden en tijdsegmenten. In het ziekenhuis heb je daarnaast overdrachtsrapporten en we willen er graag meelopen. In laboratoria heb je logboeken en in het veldwerk van bijvoorbeeld ornithologen zijn dagboeken heel gebruikelijk." Mogelijk dat uit het onderzoek blijkt dat artsen vergelijkbaar over geluid praten als automonteurs. Worden er vergelijkingen met muziekinstrumenten gemaakt om geluiden te categoriseren? "Het is altijd lastig om een geluid goed te omschrijven. Ik vind dat fascinerend. Hoe praat je over geluid?" Geluidsdesigners
Met het onderzoek hoopt Karin Bijsterveld nieuwe inzichten te bieden in de geschiedenis van wetenschapsinnovatie. Maar ook in die van alledaagse geluidsinnovatie, waarvoor samengewerkt wordt met geluidsdesigners. "Hard geluid wordt met kracht geassocieerd. Sommige ontwerpers willen daar onderuit, maar krijgen het niet geaccepteerd. 'Als een auto geen geluid maakt, kan hij ook niet hard rijden', is het idee. Als een auto helemaal geen geluid maakt, zoals de elektrische, moeten we daar erg aan wennen. Dat is cultureel bepaald: we hebben het zo geleerd. Die ingesleten manier van omgaan met geluid kun je niet zomaar veranderen. Sommige geluiden hebben een heel stabiele symbolische waarde. Je legt niet automatisch de link met geschiedenis, maar juist nu we ieder geluid aan elk ding kunnen toevoegen, blijkt het wel belangrijk te zijn daar meer inzicht in te hebben."

Het Vici-project is getiteld 'Sonic Skills: Sound and Listening in the Development of Science, Technology and Medicine (1920-now)'. Karin Bijsterveld maakt deel uit van de capaciteitsgroep Maatschappijwetenschap en Techniek van de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen. Contact: k.bijsterveld@maastrichtuniversity.nl