UMC St Radboud
Immunoloog Figdor ontvangt 2 miljoen euro voor kankeronderzoek
17-02-2010
KWO-prijs voor verdere ontwikkeling vaccin tegen huidkanker
Prof. dr. Carl Figdor, hoogleraar immunologie in het UMC St Radboud,
heeft van KWF Kankerbestrijding de KWO-prijs 2009 ontvangen. Figdor
krijgt 2 miljoen euro voor zijn onderzoek naar het `oppeppen' van de
afweer van kankerpatiënten, zodat de tumoren met hernieuwde kracht
worden aangevallen. In experimentele studies reageert 30 tot 40
procent van de melanoompatiënten op deze zogeheten dendritische
celvaccinatie. Met de KWO-prijs wil Figdor via fundamenteel onderzoek
de effectiviteit van de therapie verder vergroten.
Chirurgie, radiotherapie of chemotherapie zijn de gebruikelijke wapens
waarmee kanker wordt bestreden. Een tumor wordt met dergelijke
middelen weggesneden, kapot gestraald of chemisch vergiftigd. Voor een
optimaal resultaat wordt vaak een combinatie van die middelen
gebruikt. Carl Figdor volgt een relatief nieuwe methode, waarbij hij
gebruik maakt van het eigen afweermechanisme van het lichaam.
Opsporingsbericht
Het afweersysteem ruimt van nature al kankercellen op. Ontstaat er
toch een tumor, dan geven wij het afweersysteem een extra duwtje in de
rug. Daarbij spelen dendritische cellen een centrale rol. Figdor:
"Dendritische cellen regisseren in feite de afweer. Ze signaleren wat
er niet thuis hoort in het lichaam, nemen een kenmerkend hapje van die
indringers en geven dat ´opsporingsbericht´ door aan de vechtersbazen
van het afweersysteem: de killer T cellen."
In de reeds jaren bestaande intensieve samenwerking tussen zijn
afdeling Tumorimmunologie en de afdeling Medische Oncologie probeert
Figdor met zijn dendritische celtherapie die natuurlijke afweer te
stimuleren. "Uit het bloed van de patiënt kweken we heel veel
dendritische cellen, die we daarna ´voeren´ met kenmerkende stukjes
van de tumor van de patiënt zelf. Daarna geven we die geactiveerde
dendritische cellen weer terug aan de patiënt in de hoop dat ze een
sterke reactie van de killer T cellen uitlokken. Die op hun beurt de
aanval op de tumor inzetten."
Verbetering van vaccin
In het UMC St Radboud zijn, mede door hulp van de stichting NOTK,
inmiddels ruim driehonderd mensen met een ernstige vorm van huidkanker
(melanoom) met deze experimentele therapie behandeld. Met goede
resultaten. Figdor: "Bij dertig tot veertig procent van de patiënten
reageert het afweersysteem goed op de dendritische celvaccinatie. In
enkele gevallen zagen we zelfs een volledige verdwijning van de tumor.
Zo is een melanoompatiënt met uitgezaaide leverkanker na de therapie
al negen jaar kankervrij. De resultaten geven aan dat het concept in
elk geval werkt."
Tegelijkertijd benadrukt Figdor dat de therapie, in samenwerking met
afdelingen als pathologie, hematologie, dermatologie, nucleaire
geneeskunde en radiologie en het centraal hematologisch laboratorium,
nog verder moet worden verbeterd. Dat kan alleen door het hele
afweerproces nog nauwkeuriger in beeld te brengen. Figdor: "Waarom
werkt de therapie bij sommige patienten wel, bij een groot deel juist
niet en bij een ander deel maar tijdelijk? Die antwoorden liggen in de
details. Dankzij de KWO-subsidie kunnen we daar nu verder op
inzoomen."
Microscopisch gevecht
Een van de zaken die Figdor met zijn team gaat onderzoeken is het
micromilieu van de tumor. De afgelopen jaren is steeds duidelijker
geworden dat elke aanval op een tumor ook een verdedigingsreactie van
die tumor uitlokt. Het gaat om niets minder dan een evolutionaire
wapenwedloop, een gevecht op de kubieke micrometer. Figdor:
"Tumorcellen kunnen zich verdedigen door nieuwe genetische mutaties,
extra aanmaak van beschermende stoffen, de ontwikkeling van nieuwe
wapens, enzovoort. We willen dat hele ingewikkelde strategospel van
aanval en verdediging nog beter in beeld brengen. Niet alleen om te
zien hoe een tumor zich verdedigt, maar ook om te begrijpen waarom de
ene patiënt de tumor alsnog succesvol opruimt en de andere juist niet.
Op die manier proberen we al vooraf te bepalen bij welke patiënten de
dendritische celtherapie de meeste kans van slagen heeft."
Gegevens uit dit onderzoek dragen bij tot een verbetering van de
therapie. "We gaan die therapie sowieso nog beter zichtbaar maken op
het moleculaire niveau", zegt Figdor. "Via nieuwe optische
imaging-technieken willen we de bewegingen van bepaalde afweercellen
in het lichaam van de patiënt nauwgezet volgen. Gaan de dendritische
cellen inderdaad naar de lymfeklier om daar de killer T-cellen te
activeren? En reizen die na de ´briefing´ inderdaad massaal naar de
tumor? Daarnaast onderzoeken we of we de dendritische cellen langer
kunnen activeren, om zo de duur van de aanval op de tumor te
verlengen."
Immuno-chemotherapie
Een nieuw aspect in het onderzoek van Figdor en collega's is de
combinatie van chemotherapie een immuuntherapie. Tot zeer recentelijk
werd gedacht dat die therapiën elkaar niet goed verdragen.
Chemotherapie onderdrukt de celdeling, terwijl die celdeling
belangrijk is voor een goede afweer. Figdor: "Nu we meer inzicht
krijgen in de moleculaire processen, zien we dat chemotherapie soms
een positief effect heeft. Onlangs heeft Joost Lesterhuis van de
afdeling Medische Oncologie aangetoond dat sommige chemotherapeutica
de immuunrespons tegen kankercellen juist lijken te stimuleren!"
Het selectieve gebruik van chemotherapie als ondersteuning voor de
immuuntherapie is dan ook een van de onderdelen waaraan de afdeling de
komende jaren extra aandacht wil besteden. "Verder moet de therapie
ook getest worden bij kankerpatiënten in een minder vergevorderd
stadium van hun ziekte", zegt Figdor. "Mogelijk werkt de therapie dan
nog beter, omdat hun afweersysteem minder is aangetast.