Verlies en winst: de kunst van het literair vertalen
Dinsdag 9 februari kwamen vertalers van het werk van Dame
Antonia Byatt in Leiden bijeen om hun werk met de auteur zelf
te bediscussiëren. Byatt kreeg op de dies een Leids
eredoctoraat. `Kunnen we stellen dat de kunst van het vertalen
de kunst van het verlies is?'
Dame Antonia Byatt ontvangt een verlate Sinterklaassurprise,
een pak stroopwafels, van Richard Todd. (Foto Judith Laanen)
Deens
`Kunnen we stellen dat de kunst van het vertalen de kunst van
het verlies is?' Dat was de prikkelende vraag waarmee Claus
Bech, de vertaler van het werk van Dame Antonia Byatt in het
Deens, de discussie opende. Integendeel, luidde het unanieme
oordeel van de internationale vertalers die bijeen waren om hun
gezichtspunten en ervaringen op het gebied van de literaire
vertaling uit te wisselen: een vertaling staat op zichzelf,
náást het origineel.
Vertalerssymposium
Dinsdag 9 februari kwamen eminente internationale vertalers van
het werk van Byatt in Leiden samen om hun werk met de auteur
zelf te bediscussiëren. Het symposium was georganiseerd door
Richard Todd, hoogleraar Engelse literatuur, als onderdeel van
de feestelijkheden rond de uitreiking van het Leidse
eredoctoraat aan Byatt de vorige dag op de dies natalis. Het
symposium werd financieel ondersteund door het Expertisecentrum
Literair Vertalen (ELV).
Omslag van de Nederlandse vertaling van The Children's Book,
die in maart verschijnt bij De Bezige Bij.
Nauwe verwantschap
Het werd al snel duidelijk dat Byatt en haar vertalers in de
loop der jaren een uitstekende relatie hebben opgebouwd. De
Italiaanse Anna Dotti bijvoorbeeld vertaalde in de loop van
twintig jaar al Byatts boeken in het Italiaans; Claus Bech en
Melanie Walz zijn deze uitdaging in het Deens en Duits
aangegaan. Hoe sterk de band kan zijn bleek uit de genegenheid
en achting waarmee Byatt sprak over Jean-Louis Chevalier, een
emeritus van de Universiteit van Caen, vertaler van al haar in
het Frans verschenen werk. Voor de vertaling van Possession
kreeg hij de Prix Baudelaire. Helaas is Chevalier intussen
overleden. Op verzoek van Byatt werd het symposium aan hem
opgedragen.
Will-o-the-wisps
Een van de moeilijkheden bij het vertalen uit het Engels is de
rijkdom van de taal, die in de doeltaal niet altijd wordt
geëvenaard. Een sprekend voorbeeld op het symposium was het
hele scala aan woorden voor het kleine volkje: elves, gnomes,
fairies, will-o-the-wisps, goblins, pixies, brownies, nymphs,
sprites, sylphs om er maar enkele te noemen. Getuige vertalers
als Kersti Juva uit Finland en Tania Samsonova uit Rusland
vormen ze een grote uitdaging die vraagt om vindingrijkheid en
creativiteit. Als er al een passend woord voorhanden is, wat
doe je dan als in het Engels in één alinea hetzelfde
sprookjesfiguur met wel tien verschillende benamingen wordt
aangeduid, terwijl jij maar één term tot je beschikking hebt?
Te veel herhaling van dat ene woord en je bent je lezer kwijt.
Gerda Baardman, die al meer dan dertig jaar actief is als
literair vertaler en onlangs samen met Marian Lameris Byatts
nieuwste werk, The Children's Book, in het Nederlands heeft
vertaald, deelt deze opvatting: `Het Nederlands heeft niet
helemaal het rijke vocabulaire van het Engels; net als bij de
meeste van mijn collega's vergt het vertalen van romans al mijn
tijd, creativiteit en intellectuele vermogens.'
Zwakke meisjes
Marete Alfsen uit Noorwegen bracht het probleem van het woord
voor `meisje' in het Noors in: veikj. Het woord past bij de
beschreven periode. Prima dus, zou je denken, maar veik
betekent in het Noors ook `zwak'. De meeste vrouwen in Byatts
werk zijn echter allesbehalve zwak! De vertaler worstelt dus
met de vraag of de associatie met `zwak' die dit woord
onherroepelijk oproept, het beeld dat de Noorse lezer van het
karakter heeft misschien negatief zal beïnvloeden. Een lange
discussie met Byatt werd beslecht met haar oordeel dat het
helemaal niet onvoorstelbaar was dat benaming van het karakter
een connotatie zou hebben met zwakheid; die zou de kracht ervan
mogelijk zelfs benadrukken.
Keuzes
Wat wil je als vertaler bereiken? De sfeer van het Engeland uit
Byatts werk overbrengen? Of wil je proberen de roman te
transponeren naar de cultuur van de lezers? Vertaal je namen?
Hoe breng je accenten en dialecten van het Engels over op
niet-Engelse lezers? De keuzes van de vertalers variëren van
roman tot roman, van land tot land, van uitgever tot uitgever
en van vertaler tot vertaler. Dat is wat het tot zo'n uitdagend
en fascinerend beroep maakt.
Dame Antonia Byatt ontving op 8 februari het eredoctoraat van
de Universiteit Leiden.
Vertalers moeten schrijvers zijn
Het is algemeen bekend dat vertalers het niet voor het geld
doen. Literair vertalen is notoir het slechtst betaalde werk op
academisch niveau. Toch moeten deze toegewijde solisten even
erudiet en academisch, cultureel, literair en taalkundig
geschoold zijn als de auteurs die ze vertalen. In feite moeten
vertalers zelf schrijvers zijn. Dus waarom doen ze het? Een
ding waarover alle vertalers het eens waren, is dat je er als
literair vertaler in ieder geval verzekerd bent van een
brontekst van onberispelijke kwaliteit - helemaal met een
schrijver als Byatt: `Het is een voorrecht zulke mooie woorden
die zo vaardig aaneengeregen zijn, te mogen vertalen.'
Over de slechte betaling lichtte Gerda Baardmans de situatie in
Nederland toe: `Het is moeilijk om te kunnen leven van
vertalen, maar gelukkig zijn er organisaties als het Fonds voor
de Letteren die zorgen voor beursen en subsidies die het
doenlijk maken.'
`Gained in translation'
De vraagstukken van globalisering en internationalisering die
aan zo veel aspecten van de samenleving raken, zijn ook
prominent in de wereld van de literatuur. De aanwezigen op het
symposium, zowel de vertalers als de auteur - en grotere
gezaghebbende vakmensen zijn moeilijk denkbaar - benadrukten
het belang van vertaalde literatuur bij het creëren van
internationaal begrip en bewustwording. Door hun jarenlange
ervaring zijn ze ervan overtuigd dat vertaalde literatuur een
ware winst betekent voor de transculturele verrijking. De
vertaling en het originele werk bestaan naast elkaar en elk is
een waardevol werk voor zich.
Wie zijn werk is het nou?
Hoe belangrijk vertaalde literatuur is maakte de Italiaanse
Anna Dotti duidelijk. In Italië worden de bestsellerlijsten
gedomineerd door vertalingen; acht van de tien romans uit de
top tien zijn vertalingen. De vraag die zich opdringt bij
vertaalde literatuur is: wiens werk is het? Blijft het het
onbetwiste werk van de auteur? Kersti Juva's reactie was zeer
beslist: `Het is absoluut van mij! Ik heb ieder woord ervan
gekozen.' Byatt bekende dat ze nooit de vertalingen van haar
werk leest. Daaruit blijkt een enorme vertrouwen van haar kant
in de vaardigheid en toewijding van de vertalers die
verantwoordelijk zijn voor de veilige overdracht van haar werk
naar de lezers in de hele wereld.
De Nederlandse vertaling van The Children's Book (Het Boek van
de Kinderen) is verkrijgbaar vanaf 4 maart, uitgeverij De
Bezige Bij.
Introductieprijs tot 1 april: 29,90 euro, daarna 34,90 euro.
Links
Expertisecentrum Literaire Vertalen (ELV)
ELV steunt vertalersbijeenkomst met A.S. Byatt
(16 februari 2010/Marilyn Hedges)
Nieuwsredactie - 16/02/2010
Universiteit Leiden