Universiteit Leiden

Verlies en winst: de kunst van het literair vertalen

Dinsdag 9 februari kwamen vertalers van het werk van Dame Antonia Byatt in Leiden bijeen om hun werk met de auteur zelf te bediscussiëren. Byatt kreeg op de dies een Leids eredoctoraat. `Kunnen we stellen dat de kunst van het vertalen de kunst van het verlies is?'

Dame Antonia Byatt ontvangt een verlate Sinterklaassurprise, een pak stroopwafels, van Richard Todd. (Foto Judith Laanen)

Deens
`Kunnen we stellen dat de kunst van het vertalen de kunst van het verlies is?' Dat was de prikkelende vraag waarmee Claus Bech, de vertaler van het werk van Dame Antonia Byatt in het Deens, de discussie opende. Integendeel, luidde het unanieme oordeel van de internationale vertalers die bijeen waren om hun gezichtspunten en ervaringen op het gebied van de literaire vertaling uit te wisselen: een vertaling staat op zichzelf, náást het origineel.

Vertalerssymposium

Dinsdag 9 februari kwamen eminente internationale vertalers van het werk van Byatt in Leiden samen om hun werk met de auteur zelf te bediscussiëren. Het symposium was georganiseerd door Richard Todd, hoogleraar Engelse literatuur, als onderdeel van de feestelijkheden rond de uitreiking van het Leidse eredoctoraat aan Byatt de vorige dag op de dies natalis. Het symposium werd financieel ondersteund door het Expertisecentrum Literair Vertalen (ELV).

Omslag van de Nederlandse vertaling van The Children's Book, die in maart verschijnt bij De Bezige Bij.

Nauwe verwantschap
Het werd al snel duidelijk dat Byatt en haar vertalers in de loop der jaren een uitstekende relatie hebben opgebouwd. De Italiaanse Anna Dotti bijvoorbeeld vertaalde in de loop van twintig jaar al Byatts boeken in het Italiaans; Claus Bech en Melanie Walz zijn deze uitdaging in het Deens en Duits aangegaan. Hoe sterk de band kan zijn bleek uit de genegenheid en achting waarmee Byatt sprak over Jean-Louis Chevalier, een emeritus van de Universiteit van Caen, vertaler van al haar in het Frans verschenen werk. Voor de vertaling van Possession kreeg hij de Prix Baudelaire. Helaas is Chevalier intussen overleden. Op verzoek van Byatt werd het symposium aan hem opgedragen.

Will-o-the-wisps
Een van de moeilijkheden bij het vertalen uit het Engels is de rijkdom van de taal, die in de doeltaal niet altijd wordt geëvenaard. Een sprekend voorbeeld op het symposium was het hele scala aan woorden voor het kleine volkje: elves, gnomes, fairies, will-o-the-wisps, goblins, pixies, brownies, nymphs, sprites, sylphs om er maar enkele te noemen. Getuige vertalers als Kersti Juva uit Finland en Tania Samsonova uit Rusland vormen ze een grote uitdaging die vraagt om vindingrijkheid en creativiteit. Als er al een passend woord voorhanden is, wat doe je dan als in het Engels in één alinea hetzelfde sprookjesfiguur met wel tien verschillende benamingen wordt aangeduid, terwijl jij maar één term tot je beschikking hebt? Te veel herhaling van dat ene woord en je bent je lezer kwijt.

Gerda Baardman, die al meer dan dertig jaar actief is als literair vertaler en onlangs samen met Marian Lameris Byatts nieuwste werk, The Children's Book, in het Nederlands heeft vertaald, deelt deze opvatting: `Het Nederlands heeft niet helemaal het rijke vocabulaire van het Engels; net als bij de meeste van mijn collega's vergt het vertalen van romans al mijn tijd, creativiteit en intellectuele vermogens.'

Zwakke meisjes
Marete Alfsen uit Noorwegen bracht het probleem van het woord voor `meisje' in het Noors in: veikj. Het woord past bij de beschreven periode. Prima dus, zou je denken, maar veik betekent in het Noors ook `zwak'. De meeste vrouwen in Byatts werk zijn echter allesbehalve zwak! De vertaler worstelt dus met de vraag of de associatie met `zwak' die dit woord onherroepelijk oproept, het beeld dat de Noorse lezer van het karakter heeft misschien negatief zal beïnvloeden. Een lange discussie met Byatt werd beslecht met haar oordeel dat het helemaal niet onvoorstelbaar was dat benaming van het karakter een connotatie zou hebben met zwakheid; die zou de kracht ervan mogelijk zelfs benadrukken.

Keuzes
Wat wil je als vertaler bereiken? De sfeer van het Engeland uit Byatts werk overbrengen? Of wil je proberen de roman te transponeren naar de cultuur van de lezers? Vertaal je namen? Hoe breng je accenten en dialecten van het Engels over op niet-Engelse lezers? De keuzes van de vertalers variëren van roman tot roman, van land tot land, van uitgever tot uitgever en van vertaler tot vertaler. Dat is wat het tot zo'n uitdagend en fascinerend beroep maakt.

Dame Antonia Byatt ontving op 8 februari het eredoctoraat van de Universiteit Leiden.

Vertalers moeten schrijvers zijn
Het is algemeen bekend dat vertalers het niet voor het geld doen. Literair vertalen is notoir het slechtst betaalde werk op academisch niveau. Toch moeten deze toegewijde solisten even erudiet en academisch, cultureel, literair en taalkundig geschoold zijn als de auteurs die ze vertalen. In feite moeten vertalers zelf schrijvers zijn. Dus waarom doen ze het? Een ding waarover alle vertalers het eens waren, is dat je er als literair vertaler in ieder geval verzekerd bent van een brontekst van onberispelijke kwaliteit - helemaal met een schrijver als Byatt: `Het is een voorrecht zulke mooie woorden die zo vaardig aaneengeregen zijn, te mogen vertalen.'

Over de slechte betaling lichtte Gerda Baardmans de situatie in Nederland toe: `Het is moeilijk om te kunnen leven van vertalen, maar gelukkig zijn er organisaties als het Fonds voor de Letteren die zorgen voor beursen en subsidies die het doenlijk maken.'

`Gained in translation'
De vraagstukken van globalisering en internationalisering die aan zo veel aspecten van de samenleving raken, zijn ook prominent in de wereld van de literatuur. De aanwezigen op het symposium, zowel de vertalers als de auteur - en grotere gezaghebbende vakmensen zijn moeilijk denkbaar - benadrukten het belang van vertaalde literatuur bij het creëren van internationaal begrip en bewustwording. Door hun jarenlange ervaring zijn ze ervan overtuigd dat vertaalde literatuur een ware winst betekent voor de transculturele verrijking. De vertaling en het originele werk bestaan naast elkaar en elk is een waardevol werk voor zich.

Wie zijn werk is het nou?
Hoe belangrijk vertaalde literatuur is maakte de Italiaanse Anna Dotti duidelijk. In Italië worden de bestsellerlijsten gedomineerd door vertalingen; acht van de tien romans uit de top tien zijn vertalingen. De vraag die zich opdringt bij vertaalde literatuur is: wiens werk is het? Blijft het het onbetwiste werk van de auteur? Kersti Juva's reactie was zeer beslist: `Het is absoluut van mij! Ik heb ieder woord ervan gekozen.' Byatt bekende dat ze nooit de vertalingen van haar werk leest. Daaruit blijkt een enorme vertrouwen van haar kant in de vaardigheid en toewijding van de vertalers die verantwoordelijk zijn voor de veilige overdracht van haar werk naar de lezers in de hele wereld.

De Nederlandse vertaling van The Children's Book (Het Boek van de Kinderen) is verkrijgbaar vanaf 4 maart, uitgeverij De Bezige Bij.
Introductieprijs tot 1 april: 29,90 euro, daarna 34,90 euro.

Links
Expertisecentrum Literaire Vertalen (ELV) ELV steunt vertalersbijeenkomst met A.S. Byatt

(16 februari 2010/Marilyn Hedges)

Nieuwsredactie - 16/02/2010