Radboud Universiteit Nijmegen


Extreemrechts na twintig jaar nog altijd een controversiële buitenstaander in de pers

Pytrik Schafraad, onderzocht op welke manier de dagbladpers in Nederland, Vlaanderen en Duitsland schreef over uiterst rechts tussen 1986 en 2004.

Vanaf de jaren negentig kreeg extreemrechts in Vlaamse en Nederlandse kranten meer aandacht, maar het karakter van de berichtgeving veranderde nauwelijks. Extreemrechts wordt, net zoals in de jaren tachtig, neergezet als controversiële buitenstaander. Dat veranderde vanaf midden jaren negentig: de media schreven meer en genuanceerder over uiterst rechts, al verdween niet de focus op controversiële kenmerken. Deze trend zette na de millenniumwisseling gestaag door. Uiterst rechtse partijen bleven in Nederland, ondanks hun gegroeide electorale aanhang, controversiële buitenstaanders in het nieuws. Pas rond de verkiezingen van 2004 verschoof die aandacht naar meer algemene berichtgeving over de LPF. In de Vlaamse en Duitse media was deze laatste verschuiving niet merkbaar. De Duitse kranten hebben altijd nauwelijks aandacht geschonken aan extreemrechts. Berichtgeving ging en gaat daar over nagenoeg alleen over de controversiële kenmerken van uiterst rechts, niet zelden rondom racistische geweldplegingen.

Schafraad analyseerde ruim vijfduizend berichten in drie verschillende kranten van vergelijkbare signatuur in Nederland, Vlaanderen en Duitsland. Voor Nederland waren dat Volkskrant, NRC en Telegraaf, voor Vlaanderen de Morgen, de Standaard en het Laatste Nieuws en voor Duitsland de Süddeutsche Zeitung, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Bild. Hij promoveert 11 december aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Terwijl in de afgelopen decennia de samenleving is veranderd en extreemrechts niet langer een one issue-partij is, berichten kranten in Nederland en Vlaanderen steeds genuanceerder en diverser over uiterst rechts. Maar controversiële thema's blijven de boventoon voeren. Dat heeft volgens Pytrik Schafraad vooral te maken met de partijen zelf: 'Fortuyn wilde het eerste artikel van de Grondwet afschaffen, Wilders maakte de film Fitna, wilde het land op slot voor migranten en bedacht de kopvoddentaks'. Daarbij zoeken journalisten volgens Schafraad ook kapstokken om het bericht makkelijker bij de lezer of kijker binnen te brengen. Veelgebruikte kapstokken zijn hun xenofobe reacties, racistische uitlatingen of vergelijkingen met Filip Dewinter (Vlaams Belang).

Integratie niet langer thema van rechts
De Nederlandse Volksunie is de oudste extreemrechtse partij in Nederland. In de jaren tachtig komen er enkele nieuwelingen bij, waaronder de Centrum Partij (in 1986 de Centrum Democraten), Centrum Partij 86 en de Nieuwe Nationalistische Partij. Er zijn lokale partijen zoals het Nederlands Blok in Utrecht en begin deze eeuw zien we de LPF en de afsplitsing Conservatieven.nl.

In het verkiezingsjaar 1989, Janmaat komt in de Tweede Kamer, is er niet meer dan één keer per week aandacht voor uiterst rechts: in de drie kranten staan dat jaar 77 berichten over extreemrechtse standpunten. In de loop van de jaren negentig komt hier verandering in. Integratie is niet langer een exclusief thema voor uiterst rechts. Intellectuelen als Bolkestein en Scheffer domineren het debat. Er komt meer aandacht voor de inhoud en de denkbeelden van de partijen en de berichtgeving wordt gevarieerder.

Na de eeuwwisseling zet deze trend zich voort en raakt vanaf 2003 in een stroomversnelling, vanwege de populariteit van Fortuyn. In het verkiezingsjaar 2002 staan er 802 berichten over extreemrechts in de kranten, in 2003 zijn dat er 508. Vanaf 2004 wordt uiterst rechts niet langer beschreven als controversiële buitenstaander, maar halen ze ook de krant met andere thema's. Er zijn nog maar 137 berichten over extreemrechtse standpunten.

Nog meer cijfers
In 1986 publiceren de kranten gemiddeld één artikel per week over uiterst rechts. Dat aantal groeit naar drieënhalf per dag in 2002. In dat jaar heeft de Volkskrant gemiddeld vijf artikelen per dag, de NRC iets minder dan vier en De Telegraaf anderhalf. Gemiddeld publiceert De Telegraaf half zoveel artikelen als de andere twee kranten. De Volkskrant en NRC schrijven langere artikelen dan De Telegraaf. Gemiddeld 11 procent van alle artikelen staat op de voorpagina's.

De drie kranten verschillen ook in focus van berichtgeving: de Volkskrant schrijft minder over de rol van uiterst rechts in de politieke actualiteit (9 procent) dan de NRC (23 procent) en De Telegraaf (20 procent). Volkskrant en NRC schrijven meer over uiterst rechts in juridische conflicten (17 en 16 procent) dan De Telegraaf (11 procent). Gemiddeld 27 procent van de berichten (gemeten over de hele periode) gaat over vreemdelingenangst en exclusionisme: het uitsluiten van etnische minderheden, vluchtelingen en allochtonen (met in 1994 een uitschieter van 51 procent).

Vlaanderen vergelijkbaar, Duitsland totaal anders
In Vlaanderen wordt het Vlaams Blok in de jaren negentig een steeds grotere en belangrijke partij. De presentie van de migrantenstem in de gemeenteraad is jarenlang onderwerp van debat. We zien eenzelfde ontwikkeling als in Nederland. Krantenberichten worden diverser en genuanceerder, maar ook hier domineren controversiële aspecten zoals exclusieve aandacht voor het racisme van de extreemrechtse partij. Beschuldigingen zijn implicieter: media noemen het Vlaams Blok niet langer ondemocratisch, maar 'niet behorend tot de democratische partijen.'

De Duitse berichtgeving is de afgelopen twintig jaar nauwelijks veranderd: extreemrechtse partijen krijgen nauwelijks media-aandacht. Dat heeft volgens Schafraad te maken met het feit dat ze de kiesdrempel niet halen en met de gevoeligheid vanwege het nationaal-socialistische verleden. Partijen die daar associaties mee oproepen krijgen weinig ruimte in de pers.

Berichtgeving ging en gaat over racistische geweldplegingen. Dat komt omdat partijen als de Deutsche Volksunion, National Demokratische Partei Deutschlands en de Republikaner meer extreem gebleven zijn; de eerste twee hebben banden met neonazigroepen.

Pytrik Schafraad (Enschede, 1973) is verbonden aan het Nijmegen Institute for Social & Cultural Research van de Radboud Universiteit Nijmegen en aan de afdeling Media & Communication van de Erasmus Universiteit. Pytrik Schafraad publiceerde in Communications, Publizistik, Migrantenstudies en leverde bijdragen voor boeken over de journalistiek, jeugdcultuur en media-aandacht voor uiterst rechts.

Controversial outsiders. A cross-national study of media attention tot the far-right 1986-2004, Pytrik Schafraad, promotie 11 december 2009 Radboud Universiteit.

Promotores: de heer prof. dr. F.P.J. Wester, de heer prof. dr. P.L.H. Scheepers