Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik
ten behoeve van recreatieve voorzieningen
in het landelijk gebied

A. Smit
K. Zwart
D. Brunt

Alterra-rapport 1730, ISSN 1566-7197

Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik ten behoeve van recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied

In opdracht van LNV, BO-Cluster Vitaal Landelijk Gebied, thema Bodem (BO-01-002-201). 2 Alterra-rapport 1730

Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik ten behoeve van recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied

A. Smit
K. Zwart
D. Brunt (Wing)

Alterra-rapport 1730

Alterra, Wageningen, 2008

REFERAAT

Smit, A., K. Zwart & D. Brunt, 2008. Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik ten behoeve van
recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1730. 98 blz.; 6
fig.; 27 ref.

Bodemgebruik omvat alle handelingen die worden uitgevoerd ten behoeve van inrichting,
onderhoud en gebruik van recreatieve voorzieningen. Met recreatieve voorzieningen in het
landelijk gebied wordt o.a. gedacht aan sportvelden, golfterreinen, faciliteiten voor paardensport,
wandel- en fietspaden, recreatieterreinen, attractieparken, evenemententerreinen,
volkstuincomplexen, campings en bungalowparken. Aan de hand van bodemfuncties is voor alle
voorkomende handelingen een analyse gemaakt van de duurzaamheid ervan. We kunnen
concluderen dat er over het algemeen sprake is van duurzaam bodemgebruik in recreatieve
voorzieningen. Hierbij moet wel worden vermeld dat zich toch nog enkele risico´s voordoen.
Het grootste risico doet zich voor bij de aanleg van terreinen wanneer er wordt gegraven. In dat
geval komen archieffunctie, productiefunctie en opslagfunctie voor organische stof onder druk
te staan. Voor een groot deel wordt dit ondervangen in de huidige regelgeving. Behoud van
aardkundige waarden is echter een aspect waarmee nog slechts onvoldoende rekening wordt
gehouden. De verwachting was dat bodemgebruikshandelingen voor het onderhoud van de
recreatieve voorzieningen, zoals bemesten, gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen, en
eventuele verontreinigingen voor het gebruik van de voorzieningen (urine en uitwerpselen,
lekken van brandstoffen) tot negatieve gevolgen zouden kunnen leiden voor de
oppervlaktewaterkwaliteit. We kunnen echter concluderen dat eventuele nadelige gevolgen van
deze handelingen uitblijven, of dat ze op zo'n kleine schaal voorkomen dat ze verwaarloosbaar
zijn. Over de effecten van bodemgebruikshandelingen op de habitatfunctie bestaat in veel
gevallen onduidelijkheid. Recreatieve voorzieningen zijn gebonden aan vele wetten en regels en
vrijwel alle handelingen in het kader van inrichting/aanleg en onderhoud van de voorzieningen
zijn door regelgeving ondervangen. Bovendien zijn er vanuit zowel de branchevereniging Sport
en Recreatie als vanuit de Nederlandse Golffederatie en de AVVN (tuindersvereniging)
initiatieven om de bemesting sterk te verlagen.

Trefwoorden: bodemfuncties, duurzaamheid, recreatieve voorzieningen

ISSN 1566-7197

Dit rapport is gratis te downloaden van www.alterra.wur.nl (ga naar `Alterra-rapporten'). Alterra
verstrekt geen gedrukte exemplaren van rapporten. Gedrukte exemplaren zijn verkrijgbaar via
een externe leverancier. Kijk hiervoor op www.boomblad.nl/rapportenservice.

Postbus 47; 6700 AA Wageningen; Nederland
Tel.: (0317) 474700; fax: (0317) 419000; e-mail: info.alterra@wur.nl

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van Alterra.

Alterra aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van
de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

4 Alterra-rapport 1730

Inhoud

Woord vooraf 7
Samenvatting 9

1 Inleiding 15

1.1 Aanleiding en doelstelling 15

1.2 Context 16

1.3 Definities en afbakening 16

1.4 Leeswijzer 18

2 Opzet van het project 21

2.1 Gebruik van gegevens en expert judgement 21

2.2 Organisatie van het project 21

2.3 Werkwijze 22

3 Recreatie in Nederland, ruimtegebruik en ontwikkelingen 23
3.1 Huidig ruimtegebruik in Nederland 23
3.2 Trends en verwachtingen 24
3.3 Een bijzonder geval: recreatie op voormalige stortplaatsen 26

4 Duurzaamheid 27
4.1 Analysekader voor duurzaam bodemgebruik 27
4.2 Duurzaam bodemgebruik nader gedefinieerd 27

5 Effecten van handelingen op bodemfuncties 29

6 Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik t.b.v. recreatie 31
6.1 Veldsport 31
6.1.1 Sportveld/baan gras 33
6.1.2 Sportveld/baan kunstgras/halfverharding 35
6.1.3 Sportveld/baan gesloten 36
6.2 Sport 36
6.2.1 Overdekte sportaccomodaties 36
6.3 Golf 37
6.3.1 Golfterrein 38
6.4 Paardensport 41
6.4.1 Manege 42
6.4.2 Buitenbak 43
6.4.3 Paarden-/menroutes 44
6.4.4 Paardenveldjes 44
6.5 Wandelen, fietsen, skaten en mountainbiken 45
6.5.1 Halfverharde en verharde paden (wandelen/fietsen) 46
6.5.2 Onverharde paden (wandelen / mountainbike) 47
6.6 Recreatie op en aan het water 48
6.6.1 Jachthavens 48
6.6.2 Steigers en kaden/oevers 49
6.6.3 Zwem-, vis- en vaarplassen 50
6.6.4 Zwembad openlucht/overdekt 51

6.6.5 Ligweiden 52
6.7 Dagrecreatieterreinen 52
6.7.1 Speelbos / natuurspeelterrein 56
6.8 Attractie 57
6.8.1 Pretpark 57
6.8.2 Dierentuin 58
6.9 Evenement 60
6.9.1 Permanent (verharde) evenemententerrein 60
6.9.2 Incidenteel gebruik evenemententerrein (onverhard) 60
6.10 Tuinieren 61
6.10.1 Volkstuincomplex 61
6.11 Verblijfsrecreatie 63
6.11.1 Camping 63
6.11.2 Bungalowpark 65

7 Bodemgebruik: conclusies en aanbevelingen 67
Literatuur en andere bronnen 69

Bijlagen

1 Samenstelling onderzoeksteam, projectgroep en begeleidingscommissie 73

2 Lijst met afkortingen 75

3 Indeling vrijetijdscategorieën CVTO 77

4 Criteria voor duurzaam bodemgebruik per bodemfunctie 79

5 Effecten van bodemgebruikshandelingen op bodemfuncties 83

6 Actueel beleid ten aan zien van bodem en milieu, relevant voor
recreatieve voorzieningen 95

6 Alterra-rapport 1730

Woord vooraf

Het kabinet wil duurzaam bodemgebruik in het landelijk gebied bevorderen (TK,
2003). Wat duurzaam bodemgebruik is en wat de rol van de overheid hierbij moet
zijn, was nog niet concreet ingevuld. Voor de landbouw, als grootste bodemgebruiker
in het landelijk gebied, is als eerste een analyse gemaakt (TK, 2006) en in 2008 is de
analyse van duurzaam bodemgebruik in natuurgebieden voltooid (TK, 2008). In het
voor u liggende rapport staat een analyse over duurzaam bodemgebruik in recreatieve
voorzieningen. Het betreft een breed scala: van volkstuin tot dierentuin en van
sportveld tot fietspad. Dit rapport dient als basis om het begrip duurzaam
bodemgebruik in recreatieve voorzieningen en de rol van de overheid nader te
concretiseren. De doelgroep van dit rapport bestaat daarom, naast ondernemers in de
recreatieve sector, ook uit beleidsmedewerkers van centrale en decentrale overheden.

We zijn blij met de resultaten van dit onderzoek en willen deze graag onder uw
aandacht brengen. De onderzoekers hebben in samenwerking met deskundigen uit
beleid, praktijk en wetenschap een gedegen analyse weten te maken van de gangbare
praktijk en de mogelijkheden voor verbetering omtrent duurzaam bodemgebruik in
recreatieve voorzieningen. In het rapport staat dat in het algemeen op een duurzame
manier met de bodem om wordt gegaan, maar op een aantal punten het risico bestaat
op onherstelbare verstoring van bodemfuncties. Het is goed om te zien dat er vanuit
diverse brancheverenigingen al zo veel wordt gedaan om de belasting van de bodem
te verminderen. Samen met VROM zullen we zorgen dat de overige punten worden
opgepakt.

Graag willen wij Alterra bedanken en iedereen die een bijdrage heeft geleverd aan dit
rapport.

Barto Piersma

Plaatsvervangend Directeur Platteland

van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

Alterra-rapport 1730 7

Samenvatting

Het doel van dit project is om een beoordeling te geven van de duurzaamheid van
het huidige bodemgebruik t.b.v. recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied in
Nederland. Subdoelen zijn:

· Vaststellen van criteria voor het bepalen van duurzaam bodemgebruik;

· Het toetsen van vormen van bodemgebruik (handelingen in de bodem) aan deze
criteria;

· Afwegen van duurzaamheidsaspecten;

· Advies aan de rijksoverheid (LNV en VROM) over een eventuele rol die de
overheid zou moeten spelen bij het bevorderen van een meer duurzaam
bodemgebruik.

De belangrijkste conclusies

Over het algemeen wordt bij recreatieve voorzieningen de bodem op een duurzame
manier gebruikt, maar op een aantal punten bestaat het risico op onherstelbare
verstoring van bodemfuncties. Het grootste risico doet zich voor bij de aanleg van
terreinen wanneer er wordt gegraven, zeker als dat tot op grotere diepte gebeurt,
bijvoorbeeld bij nieuwe jachthavens, sommige sportterreinen en bij golfbanen. In dat
geval komt een deel van de maatschappelijk belangrijke bodemfuncties (conser-
veringsfunctie, buffer- filter en reactorfunctie) onder druk te staan. Echter voor een
groot deel houdt de huidige regelgeving daarmee al rekening. Voor grootschalige
afgravingen is hetzij een provinciale vergunning, hetzij een MER noodzakelijk.
Behoud van aardkundige waarden is echter een aspect waarmee nog onvoldoende
rekening wordt gehouden.

Voor het overige zijn eventuele nadelige gevolgen van ingrepen in of op de bodem
ten behoeve van de recreatie zonder nadelige gevolgen, of zijn die zo kleinschalig dat
ze verwaarloosbaar zijn. Voorbeelden van deze categorie zijn de bemesting van
sportvelden en golfterreinen. Daarvan was van tevoren verondersteld dat die zo hoog
was dat er nutriënten uitspoelen naar grond- en oppervlaktewater. Dat risico is zeker
niet onrealistisch, maar navraag bij diverse waterschappen leert dat die belasting in
het niet valt bij die uit de landbouw. De regelgeving op dat terrein hoeft voorlopig
niet te worden bijgesteld. Bovendien zijn er vanuit zowel de branchevereniging Sport
en Recreatie als vanuit de Nederlandse Golffederatie en de AVVN (tuinders-
vereniging) initiatieven om de bemesting sterk te verlagen.

Alterra-rapport 1730 9

Werkwijze

Voor deze studie is gekozen voor een brede, vooral kwalitatieve inventarisatie van
bodemgebruikshandelingen die horen bij inrichting/aanleg, beheer en gebruik van
recreatieve voorzieningen. Verder zijn criteria ontwikkeld voor duurzaam bodem-
gebruik. Hierbij is de PPP-benadering1 als uitgangspunt genomen om te zorgen voor
een voldoende brede blik op duurzaamheid. De inhoud van dit rapport is voor een
groot deel gebaseerd op expert judgement van een brede groep betrokken experts, en
op interviews met een aantal betrokkenen, telefonische of schriftelijke vragen aan
waterschappen en andere organisaties over specifieke punten, aangevuld met
informatie uit de literatuur.

Het aantal recreatieve voorzieningen is groot en er bestaat een grote diversiteit in de
bodemgebruikshandelingen. Om tot een gestructureerde analyse te komen zijn de
volgende stappen doorlopen:

1. aan de hand van de CVTO-lijst met vormen van recreatie en vrijetijdsbesteding
bepalen welke recreatieve voorzieningen hier voor nodig zijn;

2. bepalen welke voorzieningen tot het landelijk gebied behoren en welke niet;

3. in kaart brengen welke bodemgebruikshandelingen worden uitgevoerd bij
inrichting, gebruik en onderhoud van de voorzieningen;

4. vaststellen van analysekader ( a.h.v. bodemfuncties);

5. bepalen welke bodemfuncties relevant zijn en hoe deze op een duurzame manier
in stand kunnen worden gehouden;

6. in kaart brengen wat de gevolgen of effecten zijn van handelingen op de bodem;

7. de gangbare praktijk (welke handelingen worden uitgevoerd) koppelen aan de
effecten en op basis hiervan de mogelijke risico's voor bodemfuncties benoemen;

8. indien mogelijk aangeven of risico's reëel zijn of dat er voldoende regelgeving is
om nadelige effecten te voorkomen, eventueel alternatieve bodemgebruiks-
handelingen benoemen;

9. conclusies trekken en aanbevelingen formuleren.

Analysekader

In het kader van duurzame ontwikkelingen wordt de PPP-benadering vaak als
uitgangspunt genomen. Een studie naar de duurzaamheid van recreatievoorzieningen
in Nederland zou dan bijvoorbeeld naast Planet-aspecten (bodem, ecologie, water en
lucht) ook moeten ingaan op bijvoorbeeld de gevolgen voor het welzijn en de
gezondheid van de recreanten, de gevolgen voor het behoud van cultuurhistorische
panden, de werkgelegenheid en natuurlijk ook de lokale en nationale economische
gevolgen van het aanleggen, onderhouden en gebruiken van deze voorzieningen. In
deze studie richten we ons echter op duurzaam bodemgebruik, dus op de gevolgen
van handelingen in en op de bodem t.b.v. recreatieve voorzieningen. Dat betekent
dat een analysekader op basis van bodemfuncties, waarbij wel degelijk aandacht is
voor de combinatie van ecologische, economische en sociaal-culturele aspecten, hier
meer geschikt is.

1 PPP: People, Planet, Profit

10 Alterra-rapport 1730

Analoog aan de studie DuBoLa (LNV en VROM, 2006) en DuBoNa (Smit et al.,
2007a) is voor een brede definitie gekozen:`Duurzaam bodemgebruik t.b.v.
recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied betekent dat maatschappelijk
gewenste functies of eigenschappen van de bodem worden behouden of verbeterd,
en dat verlies van die functies en eigenschappen wordt voorkomen'.

Centraal in deze definitie staat dat de bodem, ook op lange termijn, de voor de
maatschappij gewenste functies kan vervullen:

· Conserveringsfunctie: Archieffunctie voor archeologische en aardkundige waarden.

· Draagfunctie: fysieke draagkracht of de bodem als drager van het landschap

· Buffer-, filterfunctie (het tijdelijk of permanent vasthouden van water en daarin
meegevoerde stoffen) en reactorfunctie (het vermogen van de bodem om stoffen om
te zetten)

· Habitatfunctie (bodem als habitat (abiotische standplaatsfactor) voor organismen.

· Opslagfunctie van organische stof (t.b.v. klimaat(beleid) en streven naar een
optimaal organisch stofgehalte voor het gewenste bodemgebruik)

· Bron van grondstoffen (Vooral klei, zand en grind.)

· Productiefunctie (Productie van gewas of biomassa.)

De bodemfuncties hebben maatschappelijke
waarde door diensten die de bodem kan
leveren. In de figuur links wordt getoond dat de
functies soms betekenis hebben in sociaal-
culturele zin, soms een economisch belang
hebben, en in veel gevallen bijdragen aan het
ecologisch functioneren van het systeem.

Het aanleggen of inrichten van recreatieve
voorzieningen, het onderhoud ervan en het
gebruik, gaan gepaard met ingrepen en
handelingen die effect hebben op de
bodemfuncties. Voor de volgende handelingen
is uitgewerkt wat de effecten zijn op de verschillende bodemfuncties:

· Grondverzet: afgraven, afschrapen/afplaggen, ophogen, reliëf aanbrengen,
ploegen.

· Waterhuishouding : grondwaterpeil verlagen of verhogen, draineren, beregenen.

· Bodemverbetering: bemesten, bekalken, bezanden, beluchten.

· Inrichting en onderhoud: aanbrengen van een toplaag en/of afdekken, beplanten,
paaltjes en hekwerken, chemische onkruidbestrijding / ziekte- en plaagbestrijding,
mechanische onkruidbestrijding, maaien en begrazen.

· Gebruik: betreden en berijden, lekken en verliezen, uitwerpselen en urine,
strooizout.

Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik

Voor een groot aantal vormen van recreatie is bepaald welke voorzieningen daarbij
horen en welke bodemgebruikshandelingen worden toegepast bij aanleg, gebruik en
onderhoud ervan.

Alterra-rapport 1730 11

Veldsport en binnensporten

De aanleg en het onderhoud van sportterreinen voor de veldsport zijn zeer goed
gereguleerd, vooral via de branche zelf. De grootste risico's qua duurzaam
bodemgebruik doen zich voor bij de aanleg waarbij veel graafwerkzaamheden
plaatsvinden. Bij alle graafwerkzaamheden, ook bij andere voorzieningen, lopen
aanwezige archeologische en aardkundige waarden een risico. De archeologische
waarden zijn beschermd via de Wet op Archeologische Monumentenzorg. De
bescherming van de aardkundige waarden is veel minder expliciet geregeld.

De hypothese was dat er een reëel risico bestond op uitspoeling van nutriënten en
bestrijdingsmiddelen als gevolg van een hoge bemesting, een betrekkelijk intensieve
onkruidbestrijding en een goed doorlatende grond. Navraag bij de waterschappen
leerde echter dat de uitspoeling uit sportvelden veel minder is dan die uit de
landbouw. Bovendien werkt de branche aan een verlaging van de bemesting. We
werd duidelijk dat door het gebruik van bepaalde grondsoorten de habitatfunctie
voor bodemorganismen onder druk komen te staan.

Voor de overdekte sporten en alle parkeerterreinen van evenementterreinen,
pretparken et cetera, geldt dat er een versnelde afvoer van hemelwater als gevolg van
de afdichting zal optreden doordat de bufferfunctie van de bodem teniet wordt
gedaan. Gebruik van helofytenfilters biedt de mogelijkheid om dit te vertragen en om
dat water deels te zuiveren

Volledige of gedeeltelijke afdichting zorgt er ook voor dat de habitatfunctie voor
bodemorganismen sterk verandert of zelfs verdwijnt. Deels door de verlaagde
wateraanvoer, maar belangrijker nog door het verdwijnen van de aanvoer van
organische stof, voedselbron voor bodemorganismen.

Golf

De grootste risico's qua duurzaam bodemgebruik doen zich voor bij de aanleg
waarbij veel graafwerkzaamheden plaatsvinden. Bovendien ontstaan op sommige
plaatsen volledig antropogene bodemprofielen door de aanvoer van gebiedsvreemd
zand. Daarnaast is er een op golfterreinen een reëel risico van uitspoeling van
nutriënten en bestrijdingsmiddelen als gevolg van een hoge bemesting van greens en
tees, een betrekkelijk intensieve irrigatie en een gemakkelijk doorlatende grond. Maar
net als bij de sportvelden weegt dit volgens de waterschappen niet op tegen de
uitspoeling uit de landbouw. Ook hier wordt vanuit de branche veel aandacht besteed
aan het verminderen van meststoffen- en bestrijdingsmiddelengebruik

Paardensport

Voor maneges gelden grotendeels dezelfde conclusies als voor de binnensporten,
door afdichting verandert de habitat voor bodemorganismen en wordt water
versneld afgevoerd naar riool of oppervlaktewater.

paarden op een klein oppervlak worden gehouden. Verdichting van de bodem,
verlies van bodemstructuur en uitspoeling van nutriënten zijn de mogelijke negatieve
gevolgen.

Wandelen, Fietsen en mountainbiken

Een groot deel van de mogelijke risico's op onduurzaam bodemgebruik van verharde
paden (gebruik van schadelijke materialen) wordt afgedekt door het Besluit
Bodemkwaliteit. Bij onverharde paden gaat de aanleg niet gepaard met een
onherstelbaar verlies van bodemfuncties. Bovendien betreft het hier slechts een vrij
gering bodemoppervlak. De eventuele schade door erosie op bijvoorbeeld mountain
bike paden is daardoor verwaarloosbaar.

Recreatie op en aan het water

Betreden van oevers en onverharde kaden en steigers is zo extensief dat er geen
risico's voor verdichting is. Oeverbeschoeiingen komen voor een deel uit het
buitenland, wat als minder duurzaam kan worden bestempeld.

Het afgraven van zwemplassen leidt wel tot een soms metersdiepe verstoring.
Meestal worden deze plekken eerst gebruikt voor zandwinning (grondstof), waarna
ze worden omgezet in recreatiezwemplaatsen. De risico's bij ligweiden zijn
verwaarloosbaar klein.

Dagrecreatieterreinen

De risico's op onduurzaam bodemgebruik liggen vooral in de aanlegfase van de
recreatieterreinen, maar ze zijn gering doordat die aanleg grotendeels gereguleerd is.
Net als bij andere voorzieningen waar wordt gegraven is het risico voor aardkundige
waarden het grootst, doordat die onvoldoende in de regelgeving zijn meegenomen.

Het dreigende gebrek aan kennis over de bodem en een passende vegetatie kan in de
toekomst leiden tot een toenemend onduurzaam bodemgebruik. Dit geldt overigens
voor alle terreinen waar nieuwe beplanting wordt aangebracht

Attractie

De risico's op onduurzaam bodemgebruik zijn gering. Deels doordat er nauwelijks
nieuwe parken bijkomen en juist bij de aanleg de mogelijke risico's het grootst zijn.
Deels ook doordat duurzaamheid hoog in het vaandel staat bij een deel van de
bestaande voorzieningen.

Alterra-rapport 1730 13

Evenement

Tuinieren

Het belangrijkste potentiële risico voor onduurzaam bodemgebruik bij volkstuinen
ligt op het terrein van bemesting en bestrijdingsmiddelen gebruik. Er zijn veel wetten
en regels op dit gebied waarmee volkstuinen te maken hebben, maar of particuliere
gebruikers die ook toepassen is niet bekend. Waterschappen besteden echter d.m.v.
folders aandacht aan het gebruik van meststoffen en bestrijdingsmiddelen om
uitspoeling daarvan naar het water te voorkomen. Bovendien is de jonge generatie
volkstuingebruikers waarschijnlijk ook sterk gedreven vanuit ecologische motieven.
Door dat alles is het werkelijke risico op onduurzaam bodemgebruik in volkstuinen
gering.

Verblijfsrecreatie

De risico's voor bodemfunctie zijn klein. Alleen daar waar nog flink gegraven wordt
kunnen conserveringsfunctie, reactor , opslag en productiefunctie worden verstoord,
maar dit is ten eerste niet in het belang van de ondernemer (vooral niet daar waar het
de productiefunctie betreft) en ten tweede slechts in weinig nieuwe parken of
campings aan de hand. Vanuit de branche wordt via het greenkey-initiatief op vele
manieren gewerkt aan een meer milieubewuste sector. Hierbij is ook aandacht voor
het gebruik van water, meststoffen en bestrijdingsmiddelen.

14 Alterra-rapport 1730

1 Inleiding

1.1 Aanleiding en doelstelling

In de beleidsbrief Bodem (TK, 2003) is aangegeven dat het Kabinet duurzaam
bodemgebruik wil bevorderen zonder dat nader is beschreven wat onder het begrip
precies wordt verstaan. In het rapport Duurzaam Bodemgebruik in de Landbouw
(Ministeries van LNV en VROM, 2006) is het agrarische bodemgebruik in Nederland
aan een beoordeling onderworpen. Mede naar aanleiding van kamervragen over het
ontbreken van studies naar het bodemgebruik in stedelijk gebied, recreatiegebieden
en in bos- en natuurterreinen heeft Alterra in 2007 in opdracht van LNV het
bodemgebruik in natuurgebieden geïnventariseerd, beschreven en beoordeeld (Smit
et al., 2007a). In dit rapport wordt het bodemgebruik t.b.v. recreatieve voorzieningen
in het landelijk gebied op duurzaamheidcriteria beoordeeld.

Recreatie is minder eenvoudig aan een areaal te koppelen dan landbouw en natuur.
Recreatie vindt plaats in zowel recreatiegebieden, natuurgebieden en in het agrarisch
landschap. In recreatiegebieden is de recreatie de hoofdfunctie, in natuur- en
agrarische gebieden is spraken van medegebruik. Ook zijn er mengvormen,
bijvoorbeeld recreatiegebieden waarvan delen een natuurdoel hebben. In de
genoemde gebieden worden in meer of mindere mate voorzieningen getroffen voor
de recreant. In gebieden waar recreatie het hoofddoel is, worden in het algemeen
meer voorzieningen getroffen dan in gebieden waar recreatie een nevendoel is. Het
gaat om voorzieningen in de openlucht en om overdekte voorzieningen. Voor het
inrichten of aanleggen, het onderhoud of beheer van deze voorzieningen, en soms
ook bij het gebruik door de recreant, worden handelingen uitgevoerd die effect
hebben op de bodem. De vraag kan worden gesteld of deze handelingen als een
duurzame activiteit kunnen worden gekenschetst, of dat er nu of later, of eventueel
elders, toch ook minder duurzame effecten aan verbonden zijn.

Het doel van dit project is om een beoordeling te geven van de duurzaamheid van
het huidige bodemgebruik t.b.v. recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied in
Nederland.

Subdoelen zijn:

· Vaststellen van criteria voor het bepalen van duurzaam bodemgebruik;

· Het toetsen van vormen van bodemgebruik (handelingen in de bodem) aan deze
criteria;

· Afwegen van duurzaamheidsaspecten;

· Advies aan de rijksoverheid (LNV en VROM) over een rol die de overheid zou
moeten spelen bij het bevorderen van een meer duurzaam bodemgebruik.

Alterra-rapport 1730 15

1.2 Context

De belangrijkste conclusie van het rapport over duurzaam bodemgebruik in de
landbouw, dat bekend staat als het DuBoLa rapport (LNV en VROM, 2006) was dat
agrariërs in Nederland de bodem redelijk duurzaam gebruiken, maar dat er nog
verbeterpunten waren en dat er een rol voor de overheid werd geconstateerd om
duurzaam bodemgebruik in de landbouw te bevorderen. Het traject voor het
realiseren een meer duurzaam bodemgebruik in de landbouw is in volle gang via het
SPADE-traject (www.SPADE.nl). Uit het onderzoek naar bodemgebruik in natuur-
gebieden is gebleken dat het niet mogelijk is om voor bodemgebruik in
natuurgebieden in generieke zin te concluderen of dit duurzaam is of niet. Dit komt
doordat de effecten van de handelingen op de bodem bijna altijd zeer locatiespecifiek
zijn, waardoor eenzelfde maatregel duurzaam kan zijn in het ene geval maar in het
andere geval juist als niet duurzaam moet worden bestempeld. Wel kon worden
geconcludeerd dat er op dit moment geen aanleiding is om aan te geven dat
bodemgebruik in natuurgebieden niet duurzaam is. Er is op veel punten wel ruimte
en mogelijkheid voor verbetering. Ook de aanbevelingen uit dit laatste rapport
worden door LNV geïmplementeerd.

In opdracht van het ministerie van LNV (directie Platteland) is de analyse voor
natuurgebieden in grote lijnen volgens dezelfde systematiek uitgevoerd als voor de
beoordeling van bodemgebruik in de landbouw. Dit betekent dat in de beoordeling
van duurzaamheid van bodemgebruik zowel sociaal-cultureel belangen (people),
ecologisch belangen (planet) als economisch belangen (profit) zijn meegewogen. Een
verschil met DuBoLa is dat de afwenteling van de effecten naar andere
milieucompartimenten in het rapport over natuurgebieden beter is beschreven dan in
het landbouwrapport.

De situatie in recreatieve voorzieningen wijkt af van die in de landbouw en
natuurgebieden. Een boer is direct afhankelijk van de bodemkwaliteit en is zich
daarvan ook erg bewust. In natuurgebieden kan de bodem allesbepalend zijn voor
het al dan niet behalen van natuurdoelen, hoewel door natuurbeheerders dit gegeven
soms wordt onderschat doordat de bodem als `maakbaar' wordt beschouwd. Het al
dan niet slagen van de inrichting of beheer van recreatiegebieden of recreatieve
voorzieningen is veel minder afhankelijk van de samenstelling of de kwaliteit van de
bodem dan bij landbouw of natuur. Een ander verschil is het grote aantal actoren.
Daar waar we bij de landbouw te maken hebben met boeren en in natuurbeheer met
een gering aantal grote terreinbeherende organisaties, is bij recreatie een groot aantal
zeer diverse actoren in beeld. Dit kan vooral een rol spelen bij het verspreiden van
kennis en de implementatie van beleid.

1.3 Definities en afbakening

Om te beginnen is dit geen studie naar de duurzaamheid van recreatie als zodanig,
maar naar de duurzaamheid van het bodemgebruik in de recreatie. In deze studie is
een inventarisatie, beschrijving en beoordeling gemaakt van het bodemgebruik ten

16 Alterra-rapport 1730

behoeve van recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied. Dat wil zeggen dat
alleen is gekeken naar de directe en indirecte effecten op de bodem en niet naar
directe gevolgen voor de luchtkwaliteit en het waterbeheer. Wel wordt een eventuele
afwenteling van de gevolgen van bodemgebruik op de lucht- en waterkwaliteit in de
analyse betrokken. Daarnaast beperken we ons tot de recreatievormen die
plaatshebben in het landelijk gebied. Daar waar dezelfde vorm van recreatie ook in
een stedelijke omgeving plaatsvindt, kunnen de directe effecten vergelijkbaar zijn,
maar resultaten uit het landelijk gebied zijn niet altijd te extrapoleren naar het
stedelijk gebied.

Recreatie en recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied
Het woord 're-creatie' duidt op vernieuwing, verfrissing; de bedoeling van recreëren
is het opladen van de persoonlijke actie-radius, het vernieuwen van de energie, het
verzetten van de zinnen en het ontladen van opgelopen spanning. Recreatie omvat
alle activiteiten in de vrije tijd met het hoofdmotief ontspanning. In een overzicht
van het Continu Vrijetijdsonderzoek (CVTO) (zie bijlage 3) worden 113 activiteiten
onderverdeeld in 11 categorieën: Buitenrecreatie, Waterrecreatie, Zelf sporten,
Wedstrijd bezoeken, Wellness, Attractie, Evenement, Funshoppen, Cultuur, Uitgaan
en Overig.

De lijst in bijlage 3 maakt geen onderscheid tussen stedelijk en landelijk gebied. Maar
de categorieën die zich voornamelijk of uitsluitend in stedelijk gebied afspelen
(Wellness, Funshoppen, Cultuur en Overig) worden niet betrokken in deze studie.
De lijst dient als uitgangspunt voor het opstellen van een overzicht van recreatieve
voorzieningen, die vervolgens worden beoordeeld op de effecten op de bodem. Het
spreekt voor zich dat, wanneer het bodemgebruik het aandachtspunt is, een groot
aantal activiteiten onder één noemer kunnen worden geschaard. Het maakt voor de
bodem weinig uit of er op een sportveld gevoetbald of gehockeyd wordt, in beide
gevallen is het een sportveld. Het maakt pas verschil als in het ene geval kunstgras
wordt toegepast en in het andere niet.

Alle vormen van recreatie die plaatsvinden in een hal of gebouw, zoals overdekt
zwemmen, sporten, maar ook indoor golf en de vele vormen van indoor attracties
(van pretparken tot outletcentra) hebben in principe een vergelijkbaar effect op de
bodem en deze is gelijk aan `verstedelijking'. Deze voorzieningen worden kort
besproken.

Bodemgebruik

Op drie manieren is recreatie van invloed op de bodem:

1. bij de aanleg;

2. in het gebruik;

3. bij het beheer of onderhoud van de voorziening.

Omdat voor inrichting, onderhoud/beheer en gebruik vaak andere actoren
betrokken zijn, maken we in de analyse onderscheid tussen deze drie manieren van
bodemgebruik.

Alterra-rapport 1730 17

In deze studie beperken we ons tot de effecten op de functies van terrestrische
bodems. Recreatie in en op het water kan ook invloed hebben op de waterbodem,
maar dat valt buiten het kader van deze studie. De waterbodem kan wel een
archieffunctie vervullen, gelijk aan een terrestrische bodem. Wanneer deze functie in
het geding is, zullen we daar apart melding van maken.

Aanleg en Inrichting

De aanleg van een recreatieterrein of het creëren van recreatieve voorzieningen gaat
regelmatig gepaard met graafwerkzaamheden (ophogen, afgraven, egaliseren of juist
reliëf creëren), met aanpassingen van de hydrologie (draineren, peil veranderen,
plassen graven) en met bouwen (huisjes, hallen en complexen). Deze ingrepen zijn
veelal eenmalig. De aanleg van wandel- en fietspaden kan ingrijpend zijn, maar dit is
weer afhankelijk van de stabiliteit van de ondergrond. De mate van afdichting kan
sterk verschillen van compleet ondoorlaatbaar, zoals bij geasfalteerde terreinen en
wegen en paden tot zeer goed doorlaatbaar zoals bijvoorbeeld bij zandpaden.

Onderhoud en beheer

Beheermaatregelen worden regelmatig, maar soms met grote tussenpozen uitgevoerd.
In natuur-recreatiegebieden is dit bijvoorbeeld maaien en begrazen, maar op meer
intensief gebruikte (sport)terreinen wordt ook bemest, beregend en wordt onkruid
bestreden.

Gebruik

Recreanten gebruiken recreatieve voorzieningen en ook dan kunnen zij effect hebben
op de bodem. Door lopen en fietsen, door paardrijden en mennen kan verdichting of
erosie optreden. Erosie kan eveneens optreden bij fietscrossen en in sterkere mate bij
motorcrossen. Volkstuinen worden bemest en er wordt onkruid bestreden. Bij
grootschalige evenementen die één of enkele dagen duren (zoals popfestivals) zal niet
iedereen netjes van de geplaatste toiletgelegenheden gebruik maken en wordt de
bodem gedurende korte tijd met een hoge dosis nutriënten belast. Vooral wanneer de
omstandigheden erg nat zijn kan aan de bodemstructuur aanzienlijke schade worden
toegebracht tijdens deze intensief bezochte evenementen.

1.4 Leeswijzer

In hoofdstuk 2 vindt u informatie over de opzet van het project en de doorlopen
stappen. In hoofdstuk 3 geven we een globaal overzicht van recreatieve voor-
zieningen, ruimtegebruik en trends in Nederland.

Duurzaam bodemgebruik is een begrip dat op velerlei manieren is in te vullen. Om
tot een eenduidige analyse te komen is het van belang om het analysekader goed te
definiëren. Hoofdstuk 4 beschrijft hoe we tot een analysekader aan de hand van
bodemfuncties zijn gekomen. In de bijbehorende bijlage 4 worden de bodemfuncties
nader gedefinieerd en wordt beschreven hoe deze beïnvloed kan worden en aan
welke criteria bodemgebruik moet voldoen om de betreffende bodemfunctie
duurzaam in stand te houden. Hoofdstuk 5 beschrijft vervolgens hoe de analyse van

18 Alterra-rapport 1730

de effecten van handelingen op bodemfuncties tot stand is gekomen en introduceert
de figuurtjes, die per handeling de effecten illustreren. De uitwerkingen een de
verantwoordingen achter de figuren staan in bijlage 5.

Hoofdstuk 6 bevat de eigenlijke analyse van bodemgebruik in recreatieve voorzie-
ningen. Per recreatievorm en daarvoor bestemde voorziening wordt aangegeven
welke bodemgebruik er plaatsvindt, welke risico's dat kan opleveren en welke beleid
er al bestaat om de risico's te ondervangen of te voorkomen. Dit kan nationaal beleid
zijn, maar ook beleid bij decentrale overheden of de sector zelf. Op basis van de
analyse in hoofdstuk 6 worden er in hoofdstuk 7 conclusies getrokken en
aanbevelingen gedaan naar de nationale overheid.

Alterra-rapport 1730 19

2 Opzet van het project

2.1 Gebruik van gegevens en expert judgement
Voor deze studie is gekozen voor een brede, vooral kwalitatieve inventarisatie van
bodemgebruikshandelingen die horen bij inrichting/aanleg, beheer en gebruik van
recreatieve voorzieningen. Verder zijn criteria ontwikkeld voor duurzaam bodem-
gebruik. Hierbij is de PPP-benadering2 als uitgangspunt genomen om te zorgen voor
een voldoende brede blik op duurzaamheid. In de uitwerking bleken de 7 bodem-
functies in combinatie met enkele toegevoegde criteria voor dit onderzoek het
optimale analysekader te vormen. Aan de hand van deze brede inventarisaties is een
beeld gevormd van het bodemgebruik in recreatiegebieden.

Voor het geven van een onderbouwd beeld van de werkelijke praktijk in de recreatie
zijn ook kwantitatieve gegevens over het bodemgebruik bij inrichting en beheer
onontbeerlijk. Hiervoor zijn gegevens van het CBS en BORIS gebruikt, aangevuld
met informatie uit rapporten

Om goed inzicht te krijgen in het bodemgebruik in de recreatie was de inzet van
mensen met kennis van en ervaring met diverse facetten van recreatie, beleid en
uitvoeringspraktijk, essentieel. De inhoud van dit rapport is voor een groot deel
gebaseerd op expert judgement van een brede groep betrokken experts, en op
interviews met een aantal betrokkenen, telefonische of schriftelijke vragen aan
waterschappen en andere organisaties over specifieke punten, aangevuld met
informatie uit de literatuur.

2.2 Organisatie van het project

De organisatie van het project was in handen van een team onderzoekers van Alterra
en een procesconsultant van WING. Het projectteam van Alterra was verantwoor-
delijk voor de uitvoering van het project en het opleveren van de eindrapportage. Het
projectteam werd bijgestaan door een breed geformeerde projectgroep, bestaande uit
experts uit wetenschap, beleid en praktijk om het beeld van bodemgebruik in
recreatieve voorzieningen en de duurzaamheid ervan zo compleet mogelijk te maken.
Deze groep experts werd vooral inhoudelijk ingezet. Het doel van de groep was:

- het bijeenbrengen van kennis, ervaring en ideeën,

- het inventariseren van de huidige praktijk, en van bestaand en ontbrekend beleid,

- het gezamenlijk komen tot een beeld van wat duurzaam bodemgebruik zou
moeten zijn.

De voortgang van het project werd beoordeeld door een begeleidingscommissie
bestaande uit beleidsmedewerkers van de opdrachtgever LNV en van VROM en de

2 PPP: People, Planet, Profit

Alterra-rapport 1730 21

Technische commissie bodembescherming (TCB). De samenstelling van
projectteam, projectgroep en begeleidingscommissie is weergegeven in bijlage 1.
Gedurende het project zijn de projectgroep en de begeleidingscommissie diverse
malen bijeengekomen met het Alterra projectteam, soms in de vorm van een
workshop en een keer tijdens een excursie naar het Noorderpark en een groot
sportcomplex van de gemeente Utrecht, voor alle drie de groepen. Vooral de
excursie was een goede gelegenheid om de ideeën, die tijdens het project ontstonden
over duurzaam bodemgebruik aan de praktijk te toetsen.

2.3 Werkwijze

Het aantal recreatieve voorzieningen is groot en er bestaat een grote diversiteit in de
bodemgebruikshandelingen. Om tot een gestructureerde analyse te komen zijn de
volgende stappen doorlopen:

1. aan de hand van de CVTO-lijst met vormen van recreatie en vrijetijdsbesteding
bepalen welke recreatieve voorzieningen hier voor nodig zijn;

2. bepalen welke voorzieningen tot het landelijk gebied behoren en welke niet;

3. in kaart brengen welke bodemgebruikshandelingen worden uitgevoerd bij inrich-
ting, gebruik en onderhoud van de voorzieningen;

4. vaststellen van analysekader ( a.h.v.bodemfuncties);

5. bepalen welke bodemfuncties relevant zijn en hoe deze op een duurzame manier
in stand kunnen worden gehouden;

6. in kaart brengen wat de gevolgen of effecten zijn van handelingen op de bodem;

7. de gangbare praktijk (welke handelingen worden uitgevoerd) koppelen aan de
effecten en op basis hiervan de mogelijke risico's voor bodemfuncties benoemen;

8. indien mogelijk aangeven of risico's reëel zijn of dat er voldoende regelgeving is
om nadelige effecten te voorkomen, eventueel alternatieve bodemgebruiks-
handelingen benoemen;

9. conclusies trekken en aanbevelingen formuleren.

22 Alterra-rapport 1730

3 Recreatie in Nederland, ruimtegebruik en ontwikkelingen

3.1 Huidig ruimtegebruik in Nederland

In het landelijk gebied beslaat landbouw verreweg de meest ruimte. Het Nederlandse
landoppervlak wordt voor 69% door landbouw ingenomen, gevolgd door bos en
natuur (14%). Op dit moment neemt recreatie slechts 3% van het landoppervlak in.
Echter, de gebieden met een recreatieve functie zijn vaak gekoppeld aan natuur,
water of landbouwgebieden, waar recreatief medegebruik plaatsvindt.
semi- verkeer recreatie-

bebouwd 3% terrein

1% 3%

bebouwd

10%

bos

14%

landbouw
69%

Figuur 3.1. Links: Landgebruik in Nederland, bron: CBS-Statline, Bodemgebruik in Nederland (2003)
Op nationale schaal zijn volgens CBS-gegevens (Bodemgebruik 2003) sportterreinen
de grootste gebruiker (34%) van het oppervlakte dat in gebruik is door recreatie.
Parken en plantsoenen beslaan 29%, gevolgd door verblijfsrecreatie (21%), dag-
recreatie terrein (11%) en volkstuin (4%).

Om tot een goed beeld te komen van het ruimtegebruik in het landelijk gebied, is het
is van belang om op te merken dat bovenstaande recreatieve voorzieningen deels in
stedelijk gebied liggen. In de CSB- systematiek worden naast sportvelden ook
sporthallen, zwembaden, crossterreinen, golfterreinen en parkeerplaatsen gerekend.
In dit rapport is het relevant om voor deze voorzieningen afzonderlijk te weten
hoeveel ruimte ze gebruiken. Op basis van gegevens van CBS, Ruimtemonitor en van
de verschillende sectoren is een schatting gemaakt van het ruimtegebruik in het
landelijk gebied (Figuur 3.3). Ter vergelijking zijn aan de rechterkant ook de andere
twee grote landgebruikfuncties weergegeven.

Alterra-rapport 1730 23

25 2500 0)

x100
1000)x 20 2000 (a
(a h
h ni
ni ei edi
15 1500 be
eat

cre gkji
el
k ri 10 1000 d
ur nal
be k i
get 5 500 urbe
miur get
mi
0 0 ur
Verblijfsrecreatie Golf tie ort n atie
rea ldsp paden inen rken cre bouw bos
grec Ve Fi
ets lkstu orthallen
embaden aden
iterp pa
Re land
Sp
Da Vo Zw Ru erenn eelbosse
Sp
Di

Figuur 3.2. Ruimtegebruik van recreatieve voorzieningen in landelijk gebied (in ha x1000)

3.2 Trends en verwachtingen
Door de economische en demografische ontwikkelingen vindt een steeds verdere
uitbreiding plaats van de meer stedelijke functies (bebouwd, semi-bebouwd en
verkeer). Ook het oppervlak aan recreatieterreinen groeit nog steeds gestaag. De
groei in het ruimtegebruik voor deze functies gaat vrijwel altijd ten koste van
agrarisch terrein. De groei van bos en open natuurlijk terrein lijkt af te vlakken
(Milieu&Natuurcompendium, bodemgebruik in Nederland 1979-2003, versie 05).

1979 1985 1993 1996 1996 herzien 3 2000 2003
Recreatieterrein (km2) 675 782 809 827 862 889 937

De beschikbaarheid van recreatiegebieden voor inwoners van Nederland is regionaal
sterk verschillend. De ruimtemonitor (www.ruimtemonitor.nl, oktober 2008) laat
zien dat veel recreatiegebieden zich bevinden in de buurt van de steden. Dat wil
echter niet zeggen dat stedelingen veel vierkante meters recreatiegebied tot hun
beschikking hebben, integendeel. De kaart (Figuur 3.3 links). laat zien dat er voor
inwoners van de Randstad en de overige steden juist relatief weinig specifiek
recreatieterrein per persoon beschikbaar is.

3 ) Door het gebruik van een nieuwe classificatie zijn de cijfers 1996-herzien, 2000 en 2003 op een andere wijze
samengesteld dan de jaren daarvoor (zie voor meer informatie CBS, 2003)
24 Alterra-rapport 1730

Figuur 3.3(bron links: ruimtemonitor.nl, bron rechts: van der Aa et al., 2008)
Van der Aa et al. (2008) laten zien dat juist rondom de grote steden het tekort om te
wandelen, (figuur 3.3 rechts: 2004 in percentage niet-geaccommodeerde vraag) en te
fietsen het grootst is. Schatting door van der Aa et al (2008) op basis van bereke-
ningen van Alterra en de ANWB tonen aan dat er in Nederland een tekort bestaat
aan recreatief groen. Om dit tekort weg te werken is 15.000 tot 40.000 hectare extra
bos nodig (MNP 2007). Om dit tekort (deels) weg te werken, heeft het rijk zich ten
doel gesteld om 16.000 hectare grootschalig groen te realiseren rond de grote steden.

Het ligt in de lijn der verwachting dat het areaal voor recreatieve functies ook in de
komende jaren zal toenemen. Bij de MER-commissie worden per jaar ongeveer 15
plannen voor recreatie ingediend (pers. mededeling G. Korf, commissie-MER). Dit
kan gaan om recreatieve voorzieningen binnen een groter geheel (in combinatie met
natuur of woningbouw) of recreatieterreinen groter dan 50 ha (of 20 ha binnen een
gevoelig gebied). In 2007, bijvoorbeeld, werden er 14 richtlijnenadviezen uitgebracht
voor recreatieve projecten, 5 richtlijnenadviezen voor golfbanen, 15 toetsings-
adviezen voor recreatieve projecten en 5 toetsingsadviezen voor golfbanen. Uit deze
cijfers blijkt in ieder geval dat er nog steeds nieuwe recreatieve voorzieningen worden
ontwikkeld.

Groei in het aanbod van recreatieve voorzieningen wordt deels gestuurd door
overheidsbeleid of gemeentelijke doelstellingen, maar ook wel door particuliere
initiatieven. Dit is vooral aan de orde bij de ontwikkeling van golfterreinen. Vaak
neemt een groep particulieren het initiatief voor de ontwikkeling van een golfbaan.
Dergelijke initiatieven worden vanzelfsprekend wel getoetst aan provinciale en
nationale plannen voor een gebied en indien de geplande baan groter is dan 50 ha (of
Alterra-rapport 1730 25

20 ha in een gevoelig gebied) moet er ook een milieueffectrapportage worden
gemaakt.

3.3 Een bijzonder geval: recreatie op voormalige stortplaatsen
In deze studie wordt bekeken op welke manier de aanleg, onderhoud en gebruik van
recreatieve voorzieningen de bodemfuncties beïnvloed. Daar waar bodemfunctie als
gevolg van deze handelingen worden verstoord of beperkt, kan sprake zijn van niet-
duurzaam bodemgebruik. Soms wordt echter de recreatieve voorziening aangelegd
op een locatie waar een (deel van) de bodemfuncties al op voorhand ernstig
verstoord is. Voormalige stortplaatsen zijn vaak afgedekt en mogelijk verontreinigd,
voordat er een recreatiefunctie aan wordt toegekend. Deze recreatieve voorzieningen,
zoals skihellingen, springen nogal eens in het oog en vrijwel iedereen in de werkgroep
wist wel een of twee voorbeeld te noemen. Daardoor leek het alsof dit een groot
areaal beslaat.

Op basis van de Bodemstatistiek (huidig landgebruik) en data over de locatie van
stortplaatsen en wrakkenopslagplaatsen (sinds 1989) kon door Stichting Recreatie
worden geanalyseerd hoeveel dagrecreatief terrein zich op voormalige stortplaatsen
bevond. Het bleek dat er slechts 18 locaties zijn, waarvan 10 kleiner dan 0,1 ha, en de
rest variërend in omvang van 0,23 tot 5,4 ha. Het aantal voormalige stortplaatsen met
huidig landgebruik `park en plantsoen' is groter, maar deze landgebruikcategorie is
grotendeels toegekend aan stedelijk gebied.

26 Alterra-rapport 1730

4 Duurzaamheid

4.1 Analysekader voor duurzaam bodemgebruik

Dit is echter geen studie naar de duurzaamheid van recreatie, maar naar de
duurzaamheid van bodemgebruik, dus op de gevolgen van handelingen in en op de
bodem t.b.v. recreatie. Daarbij past een analysekader dat gebaseerd is op de
bodemfuncties, waarbij wel degelijk aandacht is voor de combinatie van ecologische,
economische en sociaal-culturele aspecten. Dit sluit ook meteen heel goed aan bij de
definities voor duurzaam bodemgebruik die in eerdere rapporten (DuBoLa: VROM
en LNV, 2006; DuBoNa: Smit et al., 2007) zijn gebruikt. Indien kosten(besparing)
een rol speelt bij de afweging van alternatieven, of de gezondheid van beheerders of
recreanten in het geding komt als gevolg van een handeling, zal dit vanzelfsprekend
worden vermeld.

4.2 Duurzaam bodemgebruik nader gedefinieerd

Analoog aan de studie DuBoLa (LNV en VROM, 2006) en DuBoNa (Smit et al.,
2007) is voor een brede definitie gekozen:`Duurzaam bodemgebruik t.b.v. recreatieve
voorzieningen in het landelijk gebied betekent dat maatschappelijk gewenste functies of eigenschappen
van de bodem worden behouden of verbeterd, en dat verlies van die functies en eigenschappen wordt
voorkomen'.

Centraal in deze definitie staat dat de bodem, ook op lange termijn, de voor de
maatschappij gewenste functies kan vervullen. In de EU-bodemstrategie (COM
(2006) 232 final) worden deze functies benoemd. Onderstaande lijst geeft de 7
bodemfuncties met een korte omschrijving:

· Conserveringsfunctie

· Archieffunctie voor archeologische en aardkundige waarden.

· Draagfunctie

· De fysieke draagkracht is in veel gevallen van groot belang. Daarnaast fungeert de
bodem ook figuurlijk als drager van het landschap waar het deel van uitmaakt.
Hiertoe behoren ook cultureel erfgoed, antropogeen beïnvloede bodems zoals
enkeerdgronden, terpen, zandverstuivingen, petgaten etc.

· Buffer-, filter- en reactorfunctie voor water, verontreinigingen en nutriënten (Planet)
Alterra-rapport 1730 27

· De buffer- of filterfunctie is het tijdelijk of permanent vasthouden van water en daarin
meegevoerde stoffen. De reactorfunctie van de bodem slaat op het vermogen van de
bodem om stoffen om te zetten, meestal met behulp van microorganismen maar
ook anorganisch chemische reacties.

· Habitatfunctie

· De bodem is de habitat (abiotische standplaatsfactor) voor organismen. De
habitat bepaalt in sterke mate de soortensamenstelling in en op de bodem
(biodiversiteit).

· Opslagfunctie van organische stof

· Behoud van organische stof in de bodem t.b.v. klimaat(beleid) en streven naar
een optimaal organisch stofgehalte voor het gewenste bodemgebruik

· Bron van grondstoffen

· Vooral klei, zand en grind.

· Productiefunctie

· Productie van gewas of biomassa.

De bodemfuncties hebben maatschappelijke
waarde door de economische, ecologische en
sociaal-culturele diensten die de bodem kan
leveren. In de figuur links wordt getoond dat
de functies soms betekenis hebben in sociaal-
culturele zin, soms een economisch belang
hebben, en in veel gevallen bijdragen aan het
ecologisch functioneren van het systeem.

In bijlage 4 wordt voor alle bodemfuncties een
omschrijving gegeven, aangevuld met een
criterium voor duurzaam gebruik van die
bodemfunctie en informatie over hoe de bodemfunctie beïnvloed wordt of kan
worden. Als aan alle criteria wordt voldaan, of als alle doelen worden behaald, is er
sprake van duurzaam bodemgebruik. Echter, de bodemfuncties vullen elkaar niet
altijd aan; soms levert het verbeteren van de ene functie een verstoring op van de
andere! Denk bijvoorbeeld aan het tegenstrijdige effect van veenontwatering, dit
geeft een verhoging van de draagkracht maar tegelijkertijd een verstoring van de
koolstofopslagfunctie. Duurzaam bodemgebruik op alle functies zal daarom nooit
volledig het geval zijn. In de praktijk zal het echter ook niet vaak gebeuren dat een
maatregel op alle punten slecht scoort volgens deze criteria. Vaker zal op sommige
onderdelen goed worden gescoord en op andere onderdelen minder goed of zelfs
slecht. In al die gevallen is het eigenlijk niet mogelijk om een objectief oordeel te
geven over de duurzaamheid van een maatregel. Waar de grens tussen wel en niet
duurzaam ligt, is afhankelijk van het gewicht dat aan de diverse criteria wordt
toegekend. En dat is vaak een politieke afweging.

28 Alterra-rapport 1730

5 Effecten van handelingen op bodemfuncties

Het aanleggen of inrichten van recreatieve voorzieningen, het onderhoud ervan en
het gebruik, gaan gepaard met ingrepen en handelingen die effect hebben op de
bodemfuncties. Voor elke bodemgebruikshandeling afzonderlijk is in beeld gebracht
wat het effect is op de verschillende bodemfuncties. De effecten zijn beschreven en
grafisch weergegeven. U vindt deze beschrijvingen in bijlage 5.

De grafieken van bijlage 5 worden vervolgens in hoofdstuk 6 gebruikt om weer te
geven welke bodemgebruikshandelingen voor aanleg, onderhoud en gebruik van
recreatieve voorzieningen worden uitgevoerd. Door de duidelijk herkenbare kleuren
is snel inzicht te krijgen in het overalleffect van de combinaties van handelingen.

De taartpunten binnen de grafiek zijn groen, blauw of rood gekleurd of er is een
combinatie van kleuren gebruikt. Rood betekent dat de betreffende handeling een
negatief effect heeft op de bodemfunctie, of meer precies, dat het negatief scoort op
de criteria die zijn benoemd in bijlage 4. Blauw geeft een neutraal effect weer, de
bodemfunctie wordt niet verstoord, maar
ook niet verbeterd of versterkt. Groen
staat voor een positief effect op de
bodemfunctie. Wanneer twee kleuren in
elkaar overlopen betekent dit dat het effect
afhankelijk is van de situatie of grondsoort.
Wanneer twee kleuren naast elkaar worden
gebruikt (groen/rood streep-effect), dan
betekent dit dat op korte afstand het effect
sterk kan verschillen. Ter illustratie is links
de grafiek gegeven voor de handeling
`reliëf aanpassen'. Voor een omschrijving
van het effect van reliëf aanpassen zie
Bijlage 5.

De in bijlage 5 uitgewerkte bodemgebruikshandelingen zijn onder te verdelen in een
aantal categorieën:

· Grondverzet: afgraven, afschrapen/afplaggen, ophogen, reliëf aanbrengen,
ploegen.

· Waterhuishouding : grondwaterpeil verlagen of verhogen, draineren, beregenen.

· Bodemverbetering: bemesten, bekalken, bezanden, beluchten.

Gebruik: betreden en berijden, lekken en verliezen, uitwerpselen en urine, strooizout.

Alterra-rapport 1730 29

6 Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik t.b.v. recreatie

In het voorgaande hoofdstuk zijn de effecten van handelingen op de bodemfuncties
beschreven. De vraag is nu in welke situaties, waar en hoe vaak deze handelingen ook
daadwerkelijk worden uitgevoerd. Voor welke voorzieningen, wel of niet op
specifieke locaties, grootschalig of slechts zeer lokaal. Daarnaast is het van belang te
weten of er vanuit de overheid (centraal of decentraal) of de sector beleid is om de
gevolgen van handelingen tegen te gaan. Dit hoofdstuk geeft antwoord op deze
vragen. Per recreatievorm wordt aangegeven hoe `belangrijk' deze is in Nederland, of
er duidelijke trends zijn of beleid is om uit te breiden en welke voorzieningen ervoor
nodig zijn. Vervolgens wordt per voorziening beschreven welke bodemgebruiks-
handelingen nodig zijn. Zo kan een beeld ontstaan van de risico's voor de bodem en
wordt duidelijk waarop beleid zou moeten inspelen.

Door de werkgroep werd een aantal recreatieve voorzieningen aangemerkt als
potentieel minder duurzaam. Dit was gebaseerd op rapportages uit een meer of
minder recent verleden of op basis van ervaringen uit de dagelijkse praktijk werden
vanwege de grote oppervlakken, de schijnbaar ingrijpende handelingen bij de aanleg
van de voorzieningen en de in potentie grote kans op uitspoeling van meststoffen.
Hieronder vielen sportvelden, golfterreinen en voorzieningen voor de paardensport.
Deze vormen van recreatie staan aan om die reden het begin van dit hoofdstuk. Ze
zijn op punten wat uitvoeriger onderzocht (extra literatuur en/of aanvullende
interviews) en omschreven dan de overige vormen van recreatie. Een uitzondering
vormt het paragraaf dierentuinen (6.8.2.). Hierover was vooraf niet het idee dat hier
op een minder duurzame manier met de bodem om wordt gesprongen. Toch hebben
we hierover een interview gehouden, met als resultaat een zeer positief beeld over
hoe duurzaamheid op vele manieren kan worden ingevuld. Die paragraaf dient
daarom vooral ter inspiratie.

6.1 Veldsport

Het areaal aan ruimte voor veldsporten bedraagt bijna 10.000 ha (cijfers 2005).
Daarvan wordt het grootste gedeelte (70%) ingenomen door voetbalvelden, op zeer
ruime afstand gevolgd door base- en softbal (11%), tennis (7%) en hockey (5%)
(NOC*NSF, 2005).

Het aantal accommodaties bedraagt al jaren ongeveer 4000 en is sinds 1988
behoorlijk stabiel (CBS Statline). Het totaal aantal velden daarentegen neemt gestadig
toe (tabel 6.1.2). Het aantal wedstrijdvelden voor andere veldsporten dan voetbal,
hockey, korfbal of handbal nam tussen 1988 en 2000 continu toe, en deze trend is
nog niet ten einde; tussen 2000 en 2003 nam hun aantal met nog eens 10% toe tot
910. De grote toename van de categorie `velden en banen voor overige sporten' was
in de periode 1988-2000 de meest opmerkelijke trend. Hun aantal verdubbelde in die
periode. En ook na 2000 zette de groei zich voort. Tussen 2000 en 2003 steeg hun
Alterra-rapport 1730 31

aantal met nog eens 14% naar 4200. Dit betreft een zeer diverse categorie. Niet alleen
schaats- en atletiekbanen behoren ertoe, maar ook bijvoorbeeld boogschietbanen,
fietscrosscircuits, kartbanen, jeu-de-boulesbanen, midgetgolfbanen en drafbanen,
evenals de holes op golfbanen. Van de 4200 `velden en banen voor overige sporten'
in 2003 was de helft een hole op een golfcourse (Breedveld en Tiessen-Raaphorst,
2006)

Tabel 6.1.2 Ontwikkeling in het totale aantal wedstrijdvelden en banen (Bron: CBS Statline)
1988 1991 1994 1997 2000 2003
Totaal 19 100 19 810 21 030 20 300 20 300 20 410

Veel van de veldsportterreinen zijn gekoppeld aan stedelijk gebied, hoewel ze in veel
gevallen aan de rand van de stad zijn gelokaliseerd. De bodemgebruikshandelingen
voor diverse categorieën veldsporten varieert nogal, afhankelijk van de
bodembedekking. Daarom worden ze hieronder voor drie categorieën beschreven:
sportveld/baan met gras, sportveld/baan met kunstgras of half verhard en gesloten
banen of velden.

Conclusies veldsport en overdekte sportaccommodaties
De aanleg en het onderhoud van sportterreinen voor de veldsport zijn zeer goed gereguleerd,
vooral via de branche zelf. De grootste risico's qua duurzaam bodemgebruik doen zich voor
bij de aanleg waarbij veel graafwerkzaamheden plaatsvinden.
Bij alle graafwerkzaamheden, ook bij andere voorzieningen, lopen aanwezige archeologische
en aardkundige waarden een risico. De archeologische waarden zijn beschermd via de Wet
op de Archeologische Monumentenzorg (WAMz). De bescherming van de aardkundige
waarden is via de wet Bodembescherming veel minder expliciet geregeld.

Daarnaast is er een reëel risico van uitspoeling van nutriënten en bestrijdingsmiddelen als
gevolg van een hoge bemesting, een betrekkelijk intensieve bemesting en een gemakkelijk
doorlatende grond. Navraag bij de waterschappen leerde dat de uitspoeling uit sportvelden
veel minder is dan die uit de landbouw. Bovendien werkt de branche aan een verlaging van
de bemesting. Tot slot kan door het gebruik van bepaalde grondsoorten de habitatfunctie
voor bodemorganismen onder druk komen te staan.

Voor de overdekte sporten en alle parkeerterreinen van evenementterreinen, pretparken et
cetera, geldt dat er een versnelde afvoer van hemelwater als gevolg van de afdichting zal
optreden doordat de bufferfunctie van de bodem teniet wordt gedaan. Gebruik van
helofytenfilters biedt de mogelijkheid om dit te vertragen en om dat water deels te zuiveren.

Volledige of gedeeltelijke afdichting zorgt er ook voor dat de habitatfunctie voor
bodemorganismen sterk verandert of zelfs verdwijnt. Deels door de verlaagde wateraanvoer,
maar belangrijker nog door het verdwijnen van de aanvoer van organische stof, voedselbron
voor bodemorganismen.

32 Alterra-rapport 1730

6.1.1 Sportveld/baan gras

Bodemgebruikshandelingen.

Mogelijke risico's

Voor veel sportaccommodaties bestaan voorschriften voor de aanleg. De bodem-
opbouw, structuur, afwatering en het bodemonderhoud moeten aan eisen voldoen
die door de nationale sportbonden worden opgelegd. De aanleg van nieuwe terreinen
gaat dan ook vaak gepaard met het afgraven van de bestaande bodem, egaliseren en
het weer ophogen met zand en andere grond welke aan bepaalde specifieke eisen
moeten voldoen. De aanleg gebeurt door gespecialiseerde bedrijven.

Intensief betrede grasvelden kunnen behoorlijk te lijden hebben en om ze in een
goede conditie te houden is ook vrij intensief onderhoud nodig. Het belangrijkste
onderhoud bestaat uit maaien en bemesten, gevolgd door beregenen. Het gemaaide
gras wordt vaak afgevoerd. Daardoor komen de nutriënten in het gras niet weer op
het veld terecht en moeten ze weer worden aangevuld via bemesting.

Er zijn vrij uitgebreide en gedetailleerde bemestingsadviezen voor sportgrasvelden
(de Wit, 2007). Of en in hoeverre die worden opgevolgd is onduidelijk en ook niet te
achterhalen. De algemene indruk bestaat dat er meer stikstof wordt gegeven dan
volgens het advies noodzakelijk is, maar kwantitatieve gegevens ontbreken nog.
Onderzoeken van Postma en Bussink (2008) en Bussink en van de Draai (2008)
laten zien dat een nieuwe richtlijn voor N- en P-bemesting kan leiden tot een lager
gebruik van beide voedingsstoffen, terwijl een goede grasmat en goede N-gehalten in
het gras nog steeds kunnen worden gerealiseerd. Vooral daar waar het maaisel
achterblijft, kan de bemesting omlaag, teneinde de kans op uitspoeling te
verminderen. Door de bodemopbouw van grassportvelden is het risico van
uitspoeling van nutriënten vrij groot. In aanwezigheid van drainage komen deze snel
in het oppervlaktewater terecht. Hetzelfde geldt voor bestrijdingsmiddelen.
Alterra-rapport 1730 33

Bij het maaien wordt niet altijd alle gras afgevoerd. Als gevolg daarvan, en als gevolg
van een slechte afbraak van het gras, kan verdichting en versmering van de bovenlaag
plaatsvinden. Dit duidt dan op een lage activiteit (of aanwezigheid) van wormen en
ander bodemleven. De bodem voldoet in die gevallen niet als habitat voor een goed
bodemleven. Vaak ligt de oorzaak van dit gebrek aan bodemleven al in de aanleg van
de sportterreinen. De voorschriften voor aanleg leggen sterk de nadruk op het
vermogen om snel water af te voeren (voorkomen van plasvorming).

Een beregening kan de volgende doelstellingen hebben:

- het behouden van een gesloten grasmat;

- het bevorderen van de kieming van het graszaad en van de groei van jonge
kiemplantjes op de in- of doorgezaaide gedeelten van het veld;

- het behouden of verbeteren van de stabiliteit van de toplaag;

- het voorkomen van een te harde toplaag.

Aangezien voor de beregening van sportvelden veel water nodig is (bv. 20 mm op
een voetbalveld betekent ca. 140 m3) wordt gebruik gemaakt van grond- en
oppervlaktewater, hier moet in veel gevallen een vergunning voor zijn.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Sportvelden vallen onder het inrichtingenbegrip uit de Wet milieubeheer. De AMvB's
ex art. 8.40 Wet milieubeheer zijn hiervoor als uitputtende regelingen te beschouwen.
Alleen in grondwaterbeschermingsgebieden zouden op grond van art. 1.2 Wet
milieubeheer aanvullende regels ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater
met het oog op de waterwinning kunnen worden opgenomen in de provinciale
milieuverordening.

Sportvelden hebben niet te maken met de regelgeving omtrent het gebruik van
meststoffen (mestwetgeving), maar wel met het lozingenbesluit. Voor golfterreinen
geldt dat zij sinds 2008 wel het meststoffengebruik moeten registreren. Het is niet
duidelijk of dit ook voor sportvelden geldt. Wel is er een milieukeur (Barometer
Duurzaam Terreinbeheer). Terreinbeheerders die aan deze milieukeur (willen)
voldoen hebben wel een registratieplicht.

Provincies vormen het bevoegd gezag voor de onttrekking van grondwater, en
waterschappen zijn bevoegd gezag voor het onttrekken van oppervlaktewater. Regels
voor de onttrekking van grondwater verschillen per provincie en zijn te vinden in
provinciale verordeningen. Regels voor onttrekking van oppervlaktewater verschillen
ook tussen waterschappen en deze regels zijn te vinden in de keur van het water-
schap. De toekomstige wet- en regelgeving is echter minder duidelijk. Dit omdat een
nieuwe Waterwet ontworpen wordt en het bevoegd gezag over het grondwater van
de provincies naar de waterschappen gaat vanwege integraal waterbeheer (de Wit,
2007).

Kennisbehoefte.

Stimulering van de activiteit van bodemorganismen zou kunnen betekenen dat
bemesting minder intensief hoeft te zijn. Voor de wijze waarop de stimulering kan
plaatsvinden zie Postma (2006).

34 Alterra-rapport 1730

6.1.2 Sportveld/baan kunstgras/halfverharding

Bodemgebruikshandelingen:

Voor kunstgras en halfverharde sportvelden gelden wellicht nog strengere
aanlegeisen dan voor grasvelden. Er zal zeer waarschijnlijk in alle gevallen eerst
worden afgegraven en geëgaliseerd, waarna de bodem weer wordt aangevuld met
zand of andere materialen die aan bepaalde specificaties moeten voldoen en tenslotte
wordt kunstgras of een andere semiverharding als toplaag aangebracht. Door het
plaatsen van kunstgras of een halfverharde laag wordt de aanvoer van organische stof
naar de bodem geminimaliseerd. Hiermee stopt ook de aanvoer van voedsel voor
bodemleven. De bodem onder deze lagen is daarmee nog maar zeer beperkt een
geschikte habitat voor bodemleven. De andere nadelen van afdekken (invloed op
buffer- en filterwerking) zijn bij halfverhardingen minder van toepassing.

Kunstgrasvelden moeten regelmatig met zand worden aangevuld, en daarnaast
worden ze nat gehouden door middel van beregening. Doordat er echter geen
bemesting plaatsvindt, is de uitspoeling verwaarloosbaar.

Met de kunstgrasmat of halfverharding wordt er `vreemd' materiaal op de bodem
gebracht. In kunstgrasmatten worden vermalen autobanden verwerkt. Dit levert
potentieel gevaar op voor uitspoeling van zware metalen. Een RIVM-studie noemt:
"Laboratoriumproeven en metingen aan rubbergranulaatmonsters uit het veld geven
aan dat de hoeveelheid zink die uit het materiaal lekt toeneemt in de tijd" (Hofstra,
2007). Dit komt door chemische en fysische veranderingen in het rubber
(=veroudering). Het meenemen van de gevolgen van veroudering van rubber op de
uitloging van stoffen is cruciaal voor de risicobeoordeling van rubbergranulaat. Op
grond van berekeningen is de geschatte zinkuitloging uit rubbergranulaat ongeveer
800 mg/m2/jaar. Dit betekent dat een kunstgrasveld dat is ingestrooid met
rubbergranulaat uit oude autobanden al na ongeveer drie jaar de emmissie-eis uit het
Besluit Bodemkwaliteit overschrijdt. Het betekent ook dat de emissie van zink uit
rubbergranulaat lokaal ongeveer tot twintig keer zo hoog is als de emissie van zink uit
mest en bestrijdingsmiddelen in de landbouw."

Echter, informatie over moderne kunstgrasproducten benadrukt de procedés
(vermaling via cryogenic process', www.tno.nl) of het gebruik van milieuvriendelijke
Alterra-rapport 1730 35

grondstoffen (www.kunstgras.nl), waardoor de uitspoeling tegenwoordig minimaal
zou zijn.

Na verloop van tijd moet de oude kunstgrasmat worden vervangen door een nieuwe.
Tegenwoordig vindt er recycling van het oude materiaal plaats.

Mogelijke risico's

Het risico op uitspoeling van metalen uit de kunstgrasmatten lijkt relevant. Het is niet
duidelijk in hoeverre het besluit bodemkwaliteit hierop van toepassing is.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Het Besluit bodemkwaliteit speelt een rol bij de toepassing van materialen die
worden gebruikt bij de aanleg van sportvelden en banen.

6.1.3 Sportveld/baan gesloten

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

De risico's wijken in grote lijnen nauwelijks af van de halfverharde banen of
kunstgrasvelden, met uitzondering van effecten op de waterdoorlatendheid. Wanneer
de bodem volledig is afgedekt kan deze ook geen water opnemen en wordt de
bufferfunctie teniet gedaan.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Het besluit bodemkwaliteit zorgt ervoor dat er geen materialen meer worden
gebruikt die uitlogen en daarmee de grondwaterkwaliteit negatief beïnvloeden.
Wanneer deze materialen in het verleden zijn toegepast hoeven ze niet te worden
verwijderd. In het verleden zijn er bij de aanleg van atletiek- en tennisbanen
regelmatig sintels gebruikt. Deze vormen een potentieel risico, maar ze hoeven onder
het huidige beleid dus niet te worden verwijderd, ook niet bij de aanleg van nieuwe
terreinen.

6.2 Sport

6.2.1 Overdekte sportaccomodaties

Overdekte sportaccommodaties komen grotendeels voor binnen het stedelijk gebied.
Er wordt bij het CBS geen onderscheid gemaakt tussen stedelijk gebied en landelijk
gebied, waardoor het aantal hallen en zalen in het landelijk gebied onbekend is.
36 Alterra-rapport 1730

Er bestaan ook indoor golfaccommodaties. Op de website van de Nederlandse
Indoor Golfvereniging (www.nigv.nl) worden 9 indoorbanen genoemd. Het gaat om
hallen die in het stedelijk gebied op bedrijventerreinen staan.

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Sporthallen worden beschouwd als bebouwing. Voor de aanleg is graven de meest
risicovolle bodemgebruikshandeling. Zodra de hal er staat is de bodem onder de hal
afgedekt. Dit geldt vaak ook voor het terrein er omheen (parkeerterrein, aanvoer-
route, entree). Door het afdekken kan de bodem geen water meer opnemen, de
bufferfunctie wordt niet benut. Hemelwater komt dus (versneld) in het riool terecht.
Een ander effect van afdekken is dat bodemleven geen aanvoer meer krijgt van
organische stof en de habitatfunctie verslechtert.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Er zijn wel mogelijkheden om de nadelige effecten van afdichten op de hemel-
waterafvoer (deels) te ondervangen. Oplossingen zijn om het water op de locatie vast
te houden in waterpartijen of, zoals op de parkeerplaats van het Noorder Dierenpark,
het water via een helofytenfilter af te voeren naar het oppervlaktewater. Deze
oplossingen zijn niet verplicht, maar vanuit verschillende kanten (waterschappen,
gemeenten en architecten) wordt `duurzaam waterbeheer' wel steeds meer benadrukt.
Ook moet worden opgemerkt dat deze maatregelen niet het nadelige effect van
afdichten op de bodem ter plaatse wegnemen.

6.3 Golf4

Golf is een groeiende sport. Het aantal beoefenaars is sinds 1998 gestegen van
127.500 naar 325.000 en daarmee groeit ook de behoefte aan golfbanen. De golfclubs
zijn lid van de Nederlandse Golf Federatie (NGF), maar blijven verder autonoom.
Deze federatie stuurt niet aan, maar geeft adviezen over onder andere de aanleg en
het onderhoud van banen.

Het totale oppervlak bedraagt nu ongeveer 12.500 ha (150-200 banen) en per jaar
komen daar ongeveer 5 18-hole-equivalenten bij. Het initiatief voor de aanleg of
uitbreiding van terreinen komt over het algemeen van een groep (lokale)
initiatiefnemers, waarna de plannen verder worden getoetst aan gemeentelijke of
provinciale (streek)plannen.

4 De tekst over golfterreinen is, tenzij anders gerefereerd, gebaseerd op een gesprek met de heer A.
Touber van de NGF.

Alterra-rapport 1730 37

Conclusies golf

De grootste risico's qua duurzaam bodemgebruik doen zich voor bij de aanleg waarbij veel
graafwerkzaamheden plaatsvinden. Bovendien ontstaan op sommige plaatsen volledig
antropogene bodemprofielen door de aanvoer van gebiedsvreemd zand. Daarnaast is er een
op golfterreinen een reëel risico van uitspoeling van nutriënten en bestrijdingsmiddelen als
gevolg van een hoge bemesting van greens en tees, een betrekkelijk intensieve irrigatie en een
gemakkelijk doorlatende grond. Maar net als bij de sportvelden weegt dit volgens de
waterschappen niet op tegen de uitspoeling uit de landbouw. Bovendien wordt er vanuit de
branche veel gedaan aan kennisontwikkeling en kennisoverdracht.

6.3.1 Golfterrein

Het golfterrein is het gehele gebied waarvoor de golfclub of de beheerder verant-
woordelijk is, en omvat de golfbaan en het natuurlijke buitengebied. Een golfbaan
bestaat ten minste uit negen holes. Elke hole is opgebouwd een aantal onderdelen,
waarvan slechts een deel (ca. 3 %) intensief gebruikt en onderhouden wordt:

· Tee (afslag) :een begrensd, kort gemaaid en meestal licht verhoogd gebied aan het
begin van de hole. De tee is een van de meest intensief bespeelde onderdelen van
de baan en het is daarom voor de bodem- en grascondities belangrijk dat de tees
veel licht en lucht krijgen (opp. van alle afslagen samen gemiddeld 1 ha per
achttien-holesbaan).

· Green (rondom de hole): het oppervlak van de green is meestal min of meer
geonduleerd. Het greengras wordt in de zomer op een hoogte van 4-6 mm
gemaaid. Greens dienen stevig, veerkrachtig, egaal en voldoende snel te zijn (500
m2 per hole, dus voor een achttien-holesbaan totaal 1 ha).

Bodemgebruikshandelingen

Inrichting

38 Alterra-rapport 1730

Onderhoud/gebruik

Mogelijke risico's

Voor de aanleg van een golfterrein vindt altijd grondverzet plaats. In verband met de
kosten van transport en aan te voeren grond wordt zo veel mogelijk geprobeerd de
grondbalans gesloten te houden. Op klei- en veengronden zal echter altijd zand
moeten worden aangevoerd om de gewenste structuur in de bovengrond te creëren.
Dit zand moet voldoen aan zeer specifieke korrelgrootte verdelingen (NGF,
Handboek greenonderhoud). Hoewel de bodemfuncties hierdoor nauwelijks worden
aangetast, leeft bij velen de zorg dat de bodemprofielen (bijv. zand op veen) volledig
kunstmatig (antropogeen) worden.

Het risico bij grondverzet is vooral gelegen in aantasting van de archieffunctie en een
tijdelijk versnelde afbraak van organische stof.

Bij het onderhoud van de banen (greenkeeping) speelt het gebruik van meststoffen,
bestrijdingsmiddelen en beregeningswater vooral op de tees en de greens een grote
rol. Hier moet het gras zeer kort zijn, maar de bodem moet wel begroeid zijn. Door
de speciaal opgebouwde bodemstructuur van greens en tees, is het waterdoorlatend
vermogen daar zeer groot. Daardoor spoelen meststoffen en bestrijdingsmiddelen
ook gemakkelijk uit. Dat geldt in iets mindere mate ook voor de overige delen van
het golfterrein. Maar het areaal aan greens en tees is relatief zeer klein en de
bemesting op de overige plaatsen is extensief. Daardoor lijkt de totale uitspoeling niet
erg groot te zijn.

Sommige delen van het golfterrein worden zeer intensief gemaaid en daardoor
bereden. Echter, omdat het maaien als doel heeft een zo glad mogelijk oppervlak te
creëren, gebeurt dat met licht materieel zodat maaien niet leidt tot verdichting en het
vormen van sporen.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Een nieuw aan te leggen golfterrein moet passen binnen een bestemmingsplan en
streekplan. Wanneer het beoogde golfterrein groter is dan 50 ha (of 20 ha in een
gevoelig gebied), moet er een MER worden gemaakt. Hierin wordt altijd gevraagd de
locatiekeuze (en de alternatieven) te onderbouwen, maar omdat initiatiefnemers voor
Alterra-rapport 1730 39

golfterreinen de grond vaak al in bezit hebben is een andere locatie vaak niet aan de
orde. De MER-commissie geeft het advies om vooraf de gevolgen (op onder andere
bodem, water en archeologie) van de ingrepen goed in kaart te brengen en de
verschillende alternatieven ook vanuit dat oogpunt te kunnen vergelijken.
Landschappelijke inpassing, conservering en eventueel accentueren van aardkundige
waarden zijn afhankelijk van de architect en worden niet door beleid of regelgeving
gestuurd.

Bijna elk golfterrein valt onder de Wet milieubeheer. Een milieuvergunning moet
worden aangevraagd bij de gemeente waarin het golfterrein is gevestigd. Bij de
vergunning in het kader van de Wet milieubeheer voor de golfbaan wordt in ieder
geval aandacht geschonken aan bodembescherming, maar ook aan afval en
afvalverwerking, opslag en bewaren van brandstoffen en chemicaliën waaronder
kunstmest, opslag en gebruik van gewasbeschermingsmiddelen.

Het besluit bodemkwaliteit regelt het toepassen van (elders) afgegraven grond
(microverontreinigingen). Aanvragen op de grondbank (www.grondbank.nl) bij
golfterreinen lijken op het eerste gezicht ook licht verontreinigde grond te omvatten,
maar bij nadere bestudering blijkt de toepassing van categorie 1 grond altijd voor de
aanleg van (geluids)wallen om het golfterrein heen bestemd te zijn.

Sinds 2008 vallen golfterreinen ook onder de mestwetgeving. Hiervoor moeten
beheer-ders het gebruik van (kunst)meststoffen registreren. Er is geen norm, alleen
een registratieplicht. Postma en Bussink (2008) hebben voor sportvelden en fairways
van golfterreinen onderzocht in hoeverre de bemesting kan worden verlaagd, met als
doel de uitspoeling te minimaliseren. Het is niet bekend hoe bemestingsadviezen
worden nageleefd, maar vanuit de NGF wordt geadviseerd zuinig om te gaan met
stikstofbemesting (een sterke verlaging van 150 tot ca 30 kg/ha op de greens).

Vanuit de branche, de NGF, wordt veel aandacht besteed aan het verlagen van de
milieubelasting. Belangrijk aandachtspunt bij de NGF is dat alle clubs autonoom zijn.
Adviezen van de NGF over aanleg en greenkeeping hoeven dus niet te worden
opgevolgd.

De NGF ondersteunt onderzoek naar mogelijkheden om het gebruik van water, mest
en bestrijdingsmiddelen te verminderen. Bijvoorbeeld door het zoeken naar andere
verhoudingen van de gebruikte grassoorten of het inzetten van mycorrhiza om
schadelijke schimmels (dollar spot) te onderdrukken.
Het waterverbruik op sommige golfterreinen is hoog, vooral in droge periodes. Ook
dat heeft te maken met het geringe vochtvasthoudend vermogen van de bodem op
golfterreinen. Voor beregening wordt zowel grondwater als oppervlaktewater
gebruikt, in enkele gevallen kraanwater.

Samen met waterschappen wordt gekeken naar de gevolgen van de KRW voor golf-
banen. Onderzocht wordt hoe groot het watergebruik is, en of er grond- of opper-
vlaktewater wordt gebruikt.

Er is een internationaal programma `committed to green' opgesteld, waarin
natuurbeheer op de golfterreinen wordt geregeld. Golfclubs kunnen zich hiervoor
laten certificeren. Dat is nu bij 15 banen het geval en de verwachting is dat dit de
40 Alterra-rapport 1730

komende jaren bij nog eens 15-20 banen gebeurt. Daarmee is dan 25% van de banen
gecertificeerd.

Kennisbehoefte

In Nederland ontbreekt een structurele kennisdoorstroming. Het oprichten van een
kennisinstituut voor de golf zou aantrekkelijk zijn, waarbij de kennis vooral op
greenkeeping zou moeten komen te liggen. Nu liggen er contacten in het buitenland
(STRI Sports Turf Research Institute in de UK, en in mindere mate met de USGA
en Scandinavian Research Foundation). Bij greenkeepers bestaat vooral behoefte aan
kennis over hoe een goede green moet worden opgebouwd, welke grassoorten
optimaal zijn en hoe het beste water kan worden vastgehouden. Veel van deze kennis
bestaat al wel, maar is gepubliceerd in Amerikaanse en Engelse (grijze) literatuur. Om
deze kennis te ontsluiten en te vertalen naar de eigen situatie zijn soms academische
vaardigheden nodig, die bij de greenkeeper niet aanwezig zijn. Betere en vooral meer
specifieke kennis omtrent preferente stroming, waterretentie, voorkomen van
engerlingen en de effecten van klimaatveranderingen op het beheer van golfterreinen
wordt gemist.

Volgens het NGF VADEMECUM 2001, DEEL 3 draagt de Commissie
Greenkeeping (CG) van de NGF bij aan kennisoverdracht door:

- het verzamelen en documenteren van kennis over aanleg, beheer en onderhoud
van golfbanen;

- het bevorderen van de aanwezigheid van die kennis bij belangstellenden;

- het organiseren van informatie- en praktijkdagen voor de baancommissarissen en
hoofdgreenkeepers;

- het adviseren van uitgevers over de kwaliteit van publicaties in vakliteratuur

- het adviseren van opleidingsinstituten over inhoud van les- en cursusmateriaal
betreffende de opleiding van baancommissarissen en baanpersoneel;

- organisatie van symposia, studiedagen en workshops voor baanbeheerders en
hoofdgreenkeepers;

- uitgave van De Greenkeeper (i.s.m. de Nederlandse Greenkeepers Associatie en
uitgeverij Nijhoff & Van Iersel);

- ondersteunen van de cursussen voor greenkeeper, hoofdgreenkeeper bij de HAS
Kennistransfer Den Bosch.

6.4 Paardensport

Het beoefenen van paardensport is in populariteit gestegen. In 2006 zijn er bijna
1500 maneges en paardrijscholen met 234.000 klanten/cursisten, terwijl er in 2000
nog 1160 maneges waren en in 2003 1190. Het aantal bedrijven is sinds 2000 dus met
26 procent toegenomen (Statline, NOC*NSF (2005)). De Vereniging Eigen Paard
meldt bij de oprichting in januari 2008 dat 170.000 huishoudens een of meerdere
paarden hebben (bron: persbericht Vereniging Eigen Paard op Agriholland 28-01-
08), dit is aanmerkelijk hoger dan het aantal van 90.000 dat door het KNHS-
onderzoek wordt gegeven (ZKA Consultants en Planners, 2006).

Alterra-rapport 1730 41

De manege is voor de paardensporter veruit de belangrijkste plaats om de sport te
beoefenen. Van alle paardensporters maakt 72% ritten in de manege, het aantal ritten
in de `vrije natuur' is een belangrijke tweede met 56% van de sporters. Op eigen
terrein rijden komt minder vaak voor (24%), waarmee duidelijk wordt dat de
paardensport sterk afhankelijk is van de openbare ruimte (NOC*NSF, 2005). In die
rapportage wordt ook aangegeven dat het ruimtegebruik voor paardensport 290 ha
bedraagt. Dat lijkt alleen ruiterpaden en maneges te omvatten en niet de vele
(particulieren paardenveldjes of weides). KIC-recreatie geeft aan dat het ruimte-
gebruik door paarden voor recreatief gebruik niet te schatten is, omdat er in de
statistieken geen onderscheid wordt gemaakt met paarden voor agra-
risch/consumptief gebruik. CBS-Statline gegevens voor `graasdieren op agrarische
bedrijven' melden dat er in 2007 in heel Nederland 133.500 paarden en pony's waren.

Conclusies paardensport

Voor maneges gelden grotendeels dezelfde conclusies als voor de binnensporten, door
afdichting verandert de habitat voor bodemorganismen en wordt water versneld afgevoerd
naar riool of oppervlaktewater.

Bij ruiterpaden treedt op zeer beperkte lokale schaal vertrapping van paden en een verrijking
van nutriënten op. De grootste risico's voor wat betreft duurzaam bodemgebruik doen zich
voor op zogenaamde paardenveldjes, waar relatief veel paarden op een klein oppervlak
worden gehouden. Verdichting van de bodem, verlies van bodemstructuur en uitspoeling
van nutriënten zijn de mogelijke negatieve gevolgen.
De algemene conclusie is dat bodemgebruik in de paardensport duurzaam van karakter is.

6.4.1 Manege

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

De aanleg van een overdekte paardenbak en de bijgehorende gebouwen gaat, net als
bij sporthallen, gepaard met graafwerkzaamheden. Die leiden tot een verminderde
opslag van C, een achteruitgang van de productiefunctie en brengen het risico op
verstoren van de archieffunctie met zich mee. Wanneer de afgegraven grond elders
kan worden gebruikt, wordt de bodem als bron van grondstoffen benut.
Zodra de bebouwing staat en het omliggende terrein is bestraat is de bodem op die
plek afgedekt. Dat betekent dat de bodem geen regenwater meer kan opnemen
(bufferfunctie) of een bijdrage levert aan het filteren van doorsijpelend water. Door
het afdekken komt er geen organische stof meer in de bodem terecht, waarmee de
voedselbron voor bodemleven verdwijnt. De bodem wordt daarmee minder geschikt
als habitat.

42 Alterra-rapport 1730

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Paardenhouderij valt onder het lozingenbesluit. Hierin staan algemene regels om
vervuiling van oppervlaktewater te voorkomen. Dit gaat over directe afspoeling uit
mestopslag en van het erf, en niet over uitspoeling vanuit de bodem.

Paardenbedrijven vallen onder de mestwetgeving. Indien deze jaarlijks minder dan
350 kg N produceren in de mest (dit komt ongeveer overeen met 7 paarden of 17
shetlanders) zijn zij vrijgesteld van administratieve verplichtingen. Hobbymatige
paardenhouders vallen niet onder de mestwetgeving, tenzij zij meer dan 350 kg N
produceren. In dat geval moeten zij aantonen dat het geen paardenbedrijven zijn.

De mogelijkheden voor uitbreiding van bestaande paardenbedrijven en vestiging van
nieuwe bedrijven worden geregeld via Ruimtelijk Ordeningsbeleid. Gemeenten
kunnen via bestemmingsplannen al dan niet ruimte geven voor uitbreiding,
provincies hebben de mogelijkheid om in gebiedsvisies aan te geven of, en zo ja
waar, zij ruimte willen geven aan de paardenhouderij. Deze overwegingen zijn vooral
gericht op landschappelijke inpassing, niet op de geschiktheid van de bodem

De paardenhouderij is op verschillende manieren georganiseerd. Op websites van
o.a. ZLTO, LLTB, LTO Noord, Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfederatie
(KNHS) en Vereniging Eigen Paard wordt uitleg gegeven over bestaand beleid
(milieu, mest en RO) en regelgeving, maar er lijkt geen aanvullend beleid door de
sector zelf te worden ontwikkeld.

Wie is aan te spreken op bodemgebruik?

De beheerder van de manege.

6.4.2 Buitenbak

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

De grootste risico's lijken te bestaan voor de filter-, buffer- en reactorfuncties als
gevolg van betreding en bemesting.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Zie §6.4.1

Wie is aan te spreken op bodemgebruik?

De beheerder van het terrein.

Alterra-rapport 1730 43

6.4.3 Paarden-/menroutes

In Nederland ligt ruim 4000 km ruiterpad, waarvan ruwweg bijna de helft in terreinen
van Staatsbosbeheer (Bergsma et al., 2008)

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Ruiterpaden worden vertrapt en kunnen uitslijten. De buffer-, filter- en reactor-
functies worden hierdoor negatief beïnvloed. De uitwerpselen en urine verhogen zeer
lokaal de nutriëntenvoorziening. De uitwerpselen en urine en eventuele verduur-
zamingmiddelen in de houten routemarkering kunnen zeer lokaal tot uitspoeling
leiden.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Er is geen aanvullend beleid om op ruiter- en menpaden bodemfuncties te bescher-
men. In het handboek Ruiter- en Menpaden (KNHS) wordt wel nauwkeurig
aangegeven welke eigenschappen aan de verschillende bodemtypes moeten zijn
verbonden en welke aanpassingen er vervolgens nodig zijn om blessures bij het paard
te voorkomen.

6.4.4 Paardenveldjes

Behalve in maneges worden paarden ook gestald bij agrarische bedrijven en
particulieren. Iets meer dan 17000 agrarische bedrijven hebben 10 of meer paarden.
Over het aantal paarden bij particulieren kan geen schatting worden gemaakt
(Bergsma et al., 2008), er wordt geschat dat 48-65.000 particulieren een of meerdere
paarden aan huis stalt. Het areaal dat in gebruik is door paarden kon niet worden
geschat.

Bodemgebruikshandelingen:

44 Alterra-rapport 1730

Mogelijke risico's

Rond maneges, maar ook elders worden veel percelen gebruikt als `paardenveldje'.
Daar waar de ruimte en het aantal beschikbare percelen beperkt is, kan de
veedichtheid behoorlijk hoog worden. Dit leidt enerzijds tot intensieve betreding en
daarmee tot verdichting van de bovengrond, en anderzijds tot een hoge bemes-
tingsdruk door de grazende paarden. Vooral op (vaste) plaatsen waar 's winters wordt
bijgevoerd kan dit optreden; beide kunnen leiden tot negatieve gevolgen voor
meerdere bodemfuncties. Het vermogen om water en stoffen vast te houden en om
te zetten neemt af en de gevolgen zullen vooral in grond- en oppervlakte merkbaar
zijn.

In veel gevallen wordt door paardenbezitters de mest van de paardenveldjes
verwijderd, maar niet altijd. Met mest en urine kunnen ook resten van medicijnen en
hormoonontregelende stoffen op de bodem terecht komen. De effecten van deze
zogenaamde `nieuwe verontreinigingen' zijn in een aantal studies geagendeerd (Lahr,
2007, Tamis et al., 2008), maar beide studies richten zich vooral op runderen en
schapen en geven geen inzicht in de effecten van de verontreinigingen in
paardenmest. In 2008 is het SKB-project Antibiotica in de bodem gestart naar
dierlijke antibiotica in grond en grondwater. De focus hierbij ligt op de intensieve
veehouderij in waterwingebieden. Het consortium bestaat uit o.a. de Universiteit
Utrecht en Geofox-Lexmond.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Zie §6.4.1

Kennisbehoefte?

Er is geen zicht op het areaal dat in gebruik is voor recreatieve paarden. Deze
percelen (of paardenhouders) vallen in veel gevallen niet onder de mestwetgeving en
daarmee buiten de statistieken. Om werkelijke effecten van vertrapping door paarden
of de effecten van nieuwe verontreinigingen in beeld te kunnen brengen is deze
informatie relevant.

6.5 Wandelen, fietsen, skaten en mountainbiken
Het totaal aantal kilometers fietspaden in Nederland is onduidelijk. Volgens het CBS
was er in 1996 19.000 km fietspad, recentere CBS gegevens ontbreken. Volgens de
officiële site van Recreatie en Toerisme Nederland is er 15.000 km aan fietspad in
Nederland. De Fietsersbond Nederland spreekt over meer dan 22.000 kilometer
fietspad. In de nieuwe GPS fietskaart van Nederland is 156.000 km aan wegen en
fietspaden opgenomen, waarvan 41.000 bestaat uit `mooie' fietspaden
(http://fietsen.web-log.nl/). De onduidelijkheid ontstaat vooral doordat een fiets-
route ook over de weg kan lopen en dan niet als fietspad geldt, maar wel als
fietsroute. Bovendien loopt een groot deel van de routes ook door stedelijk gebied.
Wanneer wordt uitgegaan van paden van 2 meter breed, beslaat iedere km fietspad
0,2 ha; 20.000 km fietspad komt daarmee op 4000 ha.
Voor wandelpaden is nog minder bekend.

Alterra-rapport 1730 45

Conclusies wandelen, fietsen, skaten en mountainbiken
Een groot deel van de mogelijke risico's op onduurzaam bodemgebruik van verharde paden
(gebruik van schadelijke materialen) wordt afgedekt door het Besluit Bodemkwaliteit. Bij
onverharde paden gaat de aanleg niet gepaard met een onherstelbaar verlies van
bodemfuncties. Bovendien betreft het hier slechts een vrij gering bodemoppervlak. De
eventuele schade door erosie op bijvoorbeeld mountain bike paden is daardoor
verwaarloosbaar.

6.5.1 Halfverharde en verharde paden (wandelen/fietsen)
Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Voor verharde en halfverharde paden moet vaak eerst een ondergrond van
cunetzand worden aangelegd. Hiervoor wordt de grond 15-50 cm uitgegraven en
vervolgens gevuld met zand. Gezien de geringe diepte van de graafwerkzaamheden is
het risico op verstoring van het bodemarchief, hoewel aanwezig, naar verwachting
gering.

Afdekken leidt tot een verstoring van een aantal ecologische bodemfuncties. Omdat
de paden in de regel slechts een tot enkele meters breed zijn, zullen de gevolgen voor
de waterbergende capaciteit en de uitspoeling van stoffen naar het grondwater gering
zijn.

Het aanbrengen van een schelpentoplaag bij halfverharde paden kan op kalkarme
gronden lokaal leiden tot een verandering in het milieu, waardoor de natuurlijke
vegetatie mogelijk verandert.

Wandelpaden worden ook gebruikt door hondenbezitters. In de buurt van parkeer-
plaatsen kan langs de wandelpaden een relatief grote hoeveelheid hondenpoep en
urine terecht komen. Dit zou zeer lokaal tot hoge nutriëntenconcentraties kunnen
leiden en daardoor tot een verandering van de vegetatie.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Alle stappen bij de aanleg van paden zijn vastgelegd in Handboeken met protocollen
(bijvoorbeeld Handboek wandelvoorzieningen, van Diepen en Bakker (2002)). Bij de
aanleg is het besluit bodemkwaliteit bepalend t.a.v. de te gebruiken materialen

46 Alterra-rapport 1730

Hoewel voor de aanleg van (half)verharde paden wel beleid is, geldt dit niet voor het
`opruimen' van paden die in onbruik zijn geraakt. In de praktijk wordt er wel over
gesproken, maar het verwijderen van paden vraagt een grote inspanning en hoge
kosten.

De provincie Zuid-Holland heeft als beleid dat er voor hekwerken, bruggen en
bewegwijzering alleen gecertificeerd (FSC) hout mag worden gebruikt. Dan speelt het
risico op uitloging van verontreinigende stoffen dus niet.

Wie is aan te spreken op bodemgebruik?

Paden worden aangelegd door provincies en gemeenten. Als het om schouwpaden
gaat legt het waterschap of hoogheemraadschap de paden aan.

6.5.2 Onverharde paden (wandelen / mountainbike)

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Onverharde paden zijn, ondanks het ontbreken van verharding, toch vaak goed
herkenbaar in het terrein. De vegetatie wordt te sterk betreden om optimaal te
kunnen groeien en in enkele gevallen wordt de bodem lokaal verdicht, waardoor
groei niet goed mogelijk is. Daar waar de paden aanwezig zijn, kan oppervlakkige
afstroming van water zich concentreren tot stroompjes, wat tot erosie kan leiden
(Smit et al., 2007b). Het gebruik van paden kan dus compactie en erosie bevorderen.
Volgens Jansen (2004) maakt het daarbij niet uit of de paden door wandelaars of
door fietsers worden gebruikt, het effect is alleen minder groot dan bij gebruik door
ruiters.

De effecten van het gebruik van onverharde paden op de buffer-, filter- en
reactorfunctie zijn klein en geconcentreerd op een klein oppervlak (onverharde
paden zijn vaak nauwelijks een meter breed). De effecten van het gebruik worden
herstelbaar geacht en daarmee niet onomkeerbaar.

Alterra-rapport 1730 47

6.6 Recreatie op en aan het water

Conclusies

Het risico voor schade aan archeologische en aardkundige waarden bij het graven van nieuwe
havens is gering doordat er bijna altijd een vergunning voor moet worden aangevraagd. Door
onwetendheid kan er echter nog onopzettelijk schade worden aangebracht. De Kaderrichtlijn
Water regelt indirect ook de bodemkwaliteit en voor voorzieningen rond de waterkant is een
kwaliteitscertificaat vereist, waardoor de risico's zijn afgedekt. In gebieden dicht langs de kust
kan door de afgraving een versterking van verzilting optreden.
Betreden van oevers en onverharde kaden en steigers is zo extensief dat er geen risico's voor
verdichting is.

Oeverbeschoeiingen komen voor een deel uit het buitenland, wat als minder duurzaam kan
worden bestempeld.

Het afgraven van zwemplassen leidt wel tot een soms metersdiepe verstoring. Meestal
worden deze plekken eerst gebruikt voor zandwinning (grondstof), waarna ze worden
omgezet in recreatiezwemplaatsen. De risico's bij ligweiden zijn verwaarloosbaar klein.

6.6.1 Jachthavens

Nederland telde in 2003 815 jacht-
havens waarvan 205 met een
capaciteit tot 100 ligplaatsen en 45
met meer dan 500 ligplaatsen. In
2000 werden er 820 jachthavens
geteld, in 1997 810. (Bron: CBS
2007) De jachthavens variëren sterk
in grootte wat betreft het aantal
ligplaatsen. De gemeente Loos-
drecht heeft de meeste jachthavens
(34), gevolgd door Sneek (30),
Amsterdam (29) en Aalsmeer (25).
Jachthavens liggen vooral bij de
Friese en Zuid-Hollandse meren, de
Randmeren en in Zeeland. De kleine
jachthavens (

48 Alterra-rapport 1730

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Bij de aanleg van jachthaven wordt veel grond verwijderd. Indien er archeologische
of aardkundige waarden aanwezig zijn dan bestaat het risico dat deze worden
verstoord. Ook valt niet geheel uit te sluiten dat door het afgraven de verzilting
toeneemt, bij nieuwe havens dicht langs de kust.

Wanneer beschoeiingen en steigers van geïmpregneerd materiaal zijn gemaakt dan
leidt dit tot verontreiniging van de (onderwater)bodem. Tijdens het gebruik van de
jachthaven kan lekkage van brandstoffen optreden.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Bij de aanleg van een nieuwe jachthaven of de uitbreiding van een bestaande haven
zal bij de provincie een (ontgrondings)vergunning moeten worden aangevraagd.
Wanneer het gebied meer dan 50 ha omvat, of wanneer het verwachte aantal
bezoekers hoger is dan 500.000 per jaar, dan moet er een MER worden gemaakt. De
MER-commissie zal dan altijd adviseren om vooraf de gevolgen van de ingreep op
o.a. bodem, (grond)water en archeologie in kaart te brengen. Archeologisch
onderzoek is vaak duur , dus de mate van detail zal afhangen van de situatie.
Aardkundige waarden worden vrijwel nooit in een MER opgenomen.

In de Wet Bodembescherming en de Grondwaterwet wordt het risico op lekken van
brandstoffen afgedekt. De regels voor waterkwaliteit zijn zeer streng. Wanneer
hieraan wordt voldaan, wordt ook de bodem beschermd.

6.6.2 Steigers en kaden/oevers

De bevaarbare kanalen en rivieren in Nederland hebben een lengte van ca 6200 km.
Het merendeel daarvan is ook geschikt voor de recreatievaart, maar ca 1500 km is
alleen geschikt voor kleine vaartuigen. Het totaaloppervlak aan binnenwater bedraagt
bijna 360.000 ha, waarvan een kleine fractie recreatief binnenwater is. Het
grondoppervlak dat wordt gebruikt voor oeverrecreatie is niet bekend. Daartoe
moeten gerekend worden het grondoppervlak in en bij jachthavens en de oevers
waaraan kan worden aangelegd. Dit betreft niet alleen de oevers langs de vaarwegen,
maar ook die van de eilanden in de meren. De voor recreatie geschikte oevers langs
vaarwegen worden vaak beperkt door de aanwezige beschoeiing. Veel van de oevers
van kanalen en rivieren zijn afgedekt met keien om verdere beschadiging door de
recreatievaart te voorkomen. Daar is aanleggen en oeverrecreatie zo goed als
onmogelijk geworden.

Alterra-rapport 1730 49

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

De risico's liggen bij aanleg van de recreatieve oevers vooral in het gebruik van even-
tueel verontreinigende materialen voor de bouw van beschoeiing, steigers, borden en
picknickvoorzieningen.

Materialen als keien en rotsblokken, die worden gebruikt om het aanmeren te
ontmoedigen, leveren op de locatie van toepassing niet tot verontreiniging. Echter,
deze materialen komen meestal van ver en moeten over grote afstanden
getransporteerd worden. In het kader van duurzaamheid wordt dit over het algemeen
als minder gewenst bestempeld.

Wanneer plassen (deels) worden ingericht als zwemwater worden deze vaak
voorzien van zandoevers (strandjes). Zand kan kalkarm zijn of kalkrijk en, afhankelijk
van de herkomst, ook verzilt. Dit heeft effect op de bodem (filter-, reactor- en
habitatfunctie) en vooral op de ontwikkeling van de vegetatie. Het is daarom goed
om hier vooraf bij stil te staan.

Betreden heeft effect op de buffer-, filter- en reactorfuncties, maar gezien de lage
intensiteit van betreden lijkt dit minder relevant.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

De toepassing van materialen valt onder het Besluit Bodemkwaliteit. Hiermee
worden echter niet alle bovenstaande potentiële risico's voorkomen. Op provinciaal
niveau kunnen meer specifieke richtlijnen voor de toe te passen materialen worden
opgesteld. De provincie Zuid-Holland, bijvoorbeeld, heeft hiervoor protocollen
opgesteld.

6.6.3 Zwem-, vis- en vaarplassen

Nederland kent ongeveer 600 zwemwaterlocaties, zowel aan de kust als bij
binnenwater. Water valt eigenlijk buiten de kaders van dit project, maar wanneer er
sprake is van nieuwe ontwikkeling van recreatieve voorzieningen en de aanleg van
zwem-, vis- of vaarplassen, moet daarvoor worden gegraven. Daarmee is het wel
bodemgebruik. De aanleg van plassen gebeurt vaak in combinatie met grondstoffen-
winning.

50 Alterra-rapport 1730

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Wanneer er zwemplassen worden gegraven, betekent dat meteen een verstoring tot
enkele of zelfs vele meters diepte. Hiermee ontstaat voor aardkundige en
archeologische waarden ook op grotere diepte risico op verstoring. Het graven
gebeurt meestal in het kader van grondstofwinning (zand of grind).

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Zwem- en viswater zijn vaak onderdeel van een groter recreatiegebied. Omdat het
hier om een relatief groot areaal gaat, zal hiervoor een MER worden gemaakt en in
het kader van deze studie zijn meer MER-aspecten van belang: bodem, water, kwel,
grondbalans. Aardkundige waarden zouden in het kader van de Wet op de
Archeologische Monumentenzorg (Wamz) moeten worden onderzocht.

6.6.4 Zwembad openlucht/overdekt

Eind 2006 telde Nederland 725 openbaar toegankelijke zwembaden, waarvan bijna
de helft overdekt. De andere helft bestond uit openlucht- en combibaden. Deze
laatste twee categorieën vertoonden sinds1988 een duidelijk dalende trend. De baden
bevinden zich meestal in stedelijk gebied, maar ook wel daarbuiten.

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Voor de aanleg van een zwembad wordt gegraven en vervolgens wordt de bodem
van het zwembad afgedekt. Bij overdekte zwembaden wordt een groter areaal
afgedekt, omdat dit een hele hal betreft.

Alterra-rapport 1730 51

6.6.5 Ligweiden

Ligweiden komen voor bij zwemwater, in recreatiegebieden, en bij picknickplaatsen.
Indien het grondwater erg ondiep zit, kan er voor ophogen met goed doorlatend
materiaal en/of drainage worden gekozen, om het veld beter begaanbaar te houden.

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Er zijn nauwelijks risico's te verwachten bij ligweiden. Het gebruik kan gedurende
korte perioden zeer intensief zijn, maar dit leidt naar verwachting niet tot verdichting
en aantasting van de bufferfunctie.

De aard van het opgebrachte materiaal t.b.v. het ophogen van het terrein kan
afwijken van de lokaal aanwezige bodem, bijvoorbeeld in het geval van het
aanbrengen van een zandlaag op klei of veen. In dat geval zullen de filter-, reactor- en
habitatfuncties worden beïnvloed.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Het besluit bodemkwaliteit regelt het toepassen van (elders) afgegraven grond
(microverontreinigingen), maar houdt geen rekening met bodemtype, zoals zorgen
om het toepassen van zand op zand of op klei of veen.

6.7 Dagrecreatieterreinen

Conclusies

De risico's op onduurzaam bodemgebruik liggen vooral in de aanlegfase van de
recreatieterreinen, maar ze zijn gering doordat die aanleg grotendeels gereguleerd is. Net als
bij andere voorzieningen waar wordt gegraven is het risico voor aardkundige waarden het
grootst, doordat die onvoldoende in de regelgeving zijn meegenomen.

Het dreigende gebrek aan kennis over de bodem en een passende vegetatie kan in de
toekomst leiden tot een toenemend onduurzaam bodemgebruik. Dit geldt overigens voor
alle terreinen waar nieuwe beplanting wordt aangebracht

Het Overlegorgaan Samenwerkingsverbanden in de Openluchtrecreatie (OSO) kent
26 leden (o.a. recreatieschappen), die elk meerdere recreatiegebieden beheren.
Gegevens van enkele leden staan op de OSO-website (www.oso.nl), maar dit
overzicht is niet compleet. Het is daardoor niet mogelijk om in te schatten hoeveel ha
er in Nederland in beheer is bij recreatieschappen. Op basis van CBS en
Bodemstatistiek heeft KIC-recreatie aan kunnen geven dat het ruimtegebruik voor
52 Alterra-rapport 1730

dagrecreatief terrein in 2003 10.607 ha besloeg (figuur 6.7.1). De definitie van de
bodemstatistiek voor dagrecreatief terrein5 omvat een aantal recreatieve
voorzieningen, die we elders in dit rapport beschrijven.

Door het KIC-recreatie is het tekort aan recreatieve mogelijkheden in kaart gebracht.
Vooral in de Randstad, maar ook bij andere (grote) steden is er duidelijk een tekort
aan mogelijkheden voor het maken van wandel- en fietsdagtochten (Figuur 6.7.2).
Het LNV-beleid is er op gericht om dit tekort op te heffen. Daarvoor zal er naar
verwachting in de Randstad een flink areaal aan recreatieterrein worden aangelegd.

Figuur 6.7.1. Dagrecreatief terrein in de Randstad

5 Terrein in gebruik voor dagrecreatie. Tot dagrecreatief terrein wordt gerekend: dagcamping;
dierentuin en safaripark; sprookjestuin; pretpark; openluchtmuseum; jachthavens excl. het water,
maar inclusief terrein voor aanverwante bedrijvigheid, met een minimale oppervlakte van 0,1 ha;
bijbehorende parkeerterreinen en bos of heesterstroken. De volgende terreinen worden eveneens
tot deze categorie gerekend als ze geen deel uitmaken van park en plantsoen: speeltuinen;
picknickplaatsen; hertenkampen; kinderboerderijen; midgetgolfterreinen; speelweiden. Onder-
grens: 1 ha, 0,1 ha voor het landgedeelte van jachthavens.
Alterra-rapport 1730 53

Figuur 6.7.1a. Ruimtelijke verdeling van tekorten aan mogelijkheden voor het maken van fiets- en
wandeldagtochten per jaar. Berekeningsmethodiiek volgens Recreatie in de MKBA, Stichting Recreatie 2006

54 Alterra-rapport 1730

Figuur 6.7.1b. Ruimtelijke verdeling van tekorten aan mogelijkheden voor het maken van fiets- en
wandeldagtochten per jaar. Berekeningsmethodiiek volgens Recreatie in de MKBA, Stichting Recreatie 2006
Binnen deze studie is er voor gekozen om een dagrecreatieterrein te omschrijven als
een combinatie van natuur, lig- en speelweiden, fiets- en wandelpaden en zwem- en
viswater. Deze onderdelen zijn al in voorgaande paragrafen beschreven. Een
onderdeel echter, opgaande begroeiing, is nog niet eerder tot recreatieve
voorzieningen gerekend. Aangezien dit wel effect op de bodem kan hebben, en
tevens een belangrijk onderdeel vormt van recreatieterreinen, wordt dit onderdeel
hier beschreven.

Alterra-rapport 1730 55

De keuze voor beplanting vraagt om kennis van de bodem

Een knelpunt dat tijdens een excursie naar het Noorderpark in Utrecht naar voren
kwam is de relatie tussen beplanting en ondergrond. In recreatiegebieden wordt vaak
gekozen voor soorten die het park een groene aanblik geven. Singels met bomen en
struiken zorgen ervoor dat het gebied `gevuld' wordt. Helaas is er in Utrecht bij de
keuze voor soorten geen rekening gehouden met de grote verschillen in de
ondergrond. Doordat het park op de grens van de Utrechtse heuvelrug en het
laagliggende veen ligt, vormt de bodem een bont patroon van zandige en venige
plekken, die verschillen in voedselrijkdom en vochtbeschikbaarheid. De geplante
soorten zijn vooral geschikt voor de venige bodem, en daar waar het zand aan het
oppervlak komt groeien de bomen slecht.

Het probleem is op te lossen door de slecht groeiende bomen te verwijderen, maar
dit brengt hoge kosten met zich mee. Verkeerde beplanting valt daarmee dus onder
niet-duurzaam bodemgebruik. Daarnaast is het kappen van relatief jonge bomen
moeilijk uit te leggen aan het publiek.

Beplanting kan ook effect hebben op de bodem. Zolang landbouwgrond bekalkt
wordt zullen eventueel aanwezige zware metalen geen probleem vormen. Zodra er
op grotere oppervlakken bomen worden aangeplant en de bekalking wordt gestaakt,
kan de bodem verzuren en deze metalen worden mobiel (Groenenberg, 2007).

Bestaand beleid

Dagrecreatieve terreinen vormen vaak een onderdeel van grotere complexen. In
combinatie met jachthavens, golfterreinen of dagkampeerterrein overschrijdt dit al
snel de grens van 50 ha waarboven een MER-studie moet worden uitgevoerd. Hierin
wordt voor de (graaf)werkzaamheden, die nodig zijn voor de aanleg van
recreatieterreinen, in kaart gebracht wat de te verwachten milieueffecten zijn. MER
geeft in veel gevallen het advies om archeologisch onderzoek te doen. Aardkundige
waarden vormen geen onderdeel van het advies.

6.7.1 Speelbos / natuurspeelterrein

In Nederland zijn ruim veertig speelbossen gerealiseerd. De meeste daarvan heeft
Staatsbosbeheer aangelegd, soms samen met gemeenten. Ook andere natuur-
organisaties, gemeenten en recreatieschappen leggen speelbossen aan. In bijna elke
provincie zijn wel een of meerdere speelbossen te vinden (Stichting Recreatie, 2007).

56 Alterra-rapport 1730

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Bij de aanleg van de speelbossen wordt gegraven om het reliëf aan te passen, tunnels
te graven en heuvels aan te leggen. Indien het terrein erg nat is zal drainage worden
aangelegd. Tijdens het gebruik is vooral het betreden van belang. Het is echter niet
de verwachting dat dit zal leiden tot verdichting (compactie) of het verlies van de
bufferfunctie van de bodem.

6.8 Attractie

Conclusies

De risico's op onduurzaam bodemgebruik zijn gering. Deels doordat er nauwelijks nieuwe
parken bijkomen en juist bij de aanleg de mogelijke risico's het grootst zijn. Deels ook
doordat duurzaamheid hoog in het vaandel staat bij een deel van de bestaande
voorzieningen.

6.8.1 Pretpark

Attractiepunten ((pret)parken, dierentuinen, musea enz. enz.) vormen een belangrijk
segment van het vrijetijdsaanbod. Zo zijn er in Nederland 10 attractieparken met
jaarlijks meer dan een miljoen bezoekers. Het areaal van dierentuinen wordt geschat
op enkele honderden ha, het areaal van pretparken zal naar verwachting niet meer
dan 1000 ha beslaan.

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

De meeste risico's voor bodemfunctie zijn het gevolg van handelingen die te maken
hebben met de aanleg van het park. De groei van de parken is echter minimaal,
waardoor deze risico's ook als klein kunnen worden bestempeld.

Alterra-rapport 1730 57

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Zodra er in een pretpark gebouwd wordt, zijn milieu- en bouwvergunningen van
toepassing.

6.8.2 Dierentuin

Er zijn 7 grotere dierenparken in Nederland. In totaal nemen deze ongeveer een paar
honderd ha in beslag. Hoewel enkele dierenparken in de stedelijke omgeving liggen,
worden die in deze studie wel meegenomen. Het bodemgebruik is immers nagenoeg
in alle gevallen gelijk.

De informatie in deze paragraaf is voornamelijk bijeengebracht tijdens een gesprek
met de heer Diederik Visscher, Milieu- & Arbocoördinator van Dierenpark Emmen.
De informatie heeft dan ook vooral betrekking op deze dierentuin, maar er is
onderling veel overleg en innovaties en ervaringen worden zoveel mogelijk
uitgewisseld. Het Dierenpark Emmen heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan.
Dat uit zich vooral in doelstellingen en concrete innovaties rond het verminderen
van waterverbruik, afvalproductie en energieverbruik. De doelstellingen zijn hoog; op
termijn (5-10 jaar) moet het huidige waterverbruik met 95% worden teruggebracht en
het gehele park (op de nieuwe locatie) energie en CO2- neutraal zijn. In tegenstelling
tot wat de omvang van deze paragraaf wellicht doet vermoeden, zijn er nauwelijks
punten van zorg om duurzaam bodemgebruik gevonden. Deze paragraaf kan voor
andere recreatieve voorzieningen wel als inspiratiebron dienen.

De huidige locatie ligt grotendeels in het centrum van Emmen. Het bodemgebruik
heeft daar vooral te maken met de dierenverblijven, binnen en buiten, de groen-
voorzieningen, de verhardingen en de ondergrondse gebouwen. Een deel van de tuin
ligt sinds enkele jaren op de Noord-Barger es, ten westen van het centrum van
Emmen. Op termijn moet het gehele park daarheen verhuizen. Voor de nieuwbouw
moet worden gegraven op een historisch waardevolle plek. Archeologisch onder-
zoek vormt een belangrijk element in de nieuwbouwplannen.

Bodemgebruikshandelingen:

58 Alterra-rapport 1730

Mogelijke risico's

Bij de aanleg van nieuwe delen van een park vindt veel grondverzet plaats, ondanks
dat op de nieuwe locatie een groot deel van de gebouwen gelijkvloers komt te liggen.
Ook waterpartijen nemen een grote plaats in. Gezien de hoge kosten die aan
transport zijn verbonden en vooral ook omdat de MER dit vereist, wordt zoveel
mogelijk gewerkt met een gesloten grondbalans. Voor een klein deel zijn de archeo-
logische waarden gedetailleerd in kaart gebracht en voor een groot deel op een
redelijk grove schaal, maar dit zal nader worden onderzocht als de plannen voor de
nieuwbouw verder zijn uitgewerkt. Tot nu toe wordt er niet veel rekening gehouden
met het oorspronkelijke reliëf en de bodemopbouw op de es.

Op grote delen van het park wordt de bodem afgedekt, ook de bodem van water-
partijen is afgedicht. De reden hiervoor is dat iedere uitspoeling van meststoffen en
bestrijdingsmiddelen moet worden voorkomen omdat het gebied een waterwingebied
is. De Waterleiding Maatschappij Drenthe (WMD) is zeer nauw betrokken bij de
huidige locatie op de es en de nieuwbouw. Afdekken verstoort de bufferfunctie en
het waterbergend vermogen van de bodem wordt niet benut. Hier tegenover staat dat
al het water (uit vijvers, hemelwater en grijswater) door het park zelf wordt gezuiverd
in de waterfabriek en opnieuw wordt benut als bedrijfswater, waardoor het gebruik
van kraanwater rigoureus kan worden beperkt. In Emmen zijn zelfs de parkeer-
terreinen ingericht met aandacht voor de omgeving. De parkeerplaats helt licht en
het hemelwater stroomt via helofytenfilters naar het oppervlaktewater.

Het gebruik van bestrijdingsmiddelen is in het park niet aan de orde, omdat gif en
dieren slecht samen gaan. Daarmee zijn de risico's van bestrijdingsmiddelen afwezig.
Hoewel het bij het grote aantal dieren voor de hand ligt dat er ook mest achterblijft
op de bodem, blijkt dat juist alle mest wordt verzameld. Mest in de buitenverblijven
ziet er niet netjes uit en in de nachtverblijven moeten de dieren een schone plek
hebben. Alle mest wordt afgevoerd en gebruikt om compost op te waarderen.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Dierentuinen hebben vooral te maken met de Wet Milieubeheer, het Dieren-
tuinenbesluit (vooral over dierenwelzijn) en geluidnormen. Indien het dierenpark in
een drinkwaterwingebied ligt, wordt bijvoorbeeld de mogelijkheid voor het toepassen
van warmte-koudeopslag (wko) beperkt en zijn de regels voor het beperken van
uitspoeling van meststoffen en bestrijdingsmiddelen zeer strikt.

Dierentuinen vallen niet onder de mestwetgeving. Gezien het feit dat i.v.m. met
dierenwelzijn en een `schoon uiterlijk van de dierenverblijven' alle mest wordt
opgeruimd en afgevoerd, lijkt dit ook niet relevant.

Kennisbehoefte?

In Dierenpark Emmen leeft een aantal vragen die nauw gerelateerd zijn aan het
bevorderen van duurzaam gebruik van water, energie en de bodem, en op het
inpassen van de nieuwe locatie in het landschap:

Alterra-rapport 1730 59

· De mest wordt nu allemaal afgevoerd naar de gemeente en gebruikt om compost
op te waarderen. Zou dat met toevoegingen van horeca-afval, takken en slib
kunnen worden vergist?

· Is de energiebalans verder sluitend te krijgen? Kan de bodem daar een rol bij
spelen (benutten van de bodem als bron of opslagmedium van grondstoffen en
energie)? Door de waterwinning is warmteopslag direct onder het terrein niet
mogelijk, maar wellicht op enige afstand wel.

· De afdichting van waterpartijen is nu met beton gepland. Echter de bodem op de
es bestaat (onder de bouwvoor) vooral uit keileem en het zou aantrekkelijk zijn
om die ook te gebruiken voor de afdichting. De kennis daarvoor ontbreekt.

· Hoe kan beter worden ingespeeld op de bodem en het landschap van de nieuwe
locatie?

6.9 Evenement

Conclusies

De risico's op onduurzaam bodemgebruik zijn gering doordat er bijna alleen sprake is van
korte intensieve bezoeken. De regelgeving voor deze evenementen is weliswaar niet direct op
bodem gericht, maar de organisatie van een deel van de evenementen houdt de zorg voor het
voorkomen van milieuschade goed in de hand. Deels omdat het noodzakelijk is zijn vanuit
eisen voor drinkwaterwinning, deels om het volgend jaar weer te mogen terugkeren op het
zelfde, vaak particuliere, terrein.

6.9.1 Permanent (verharde) evenemententerrein

Permanente evenemententerreinen komen vrijwel alleen maar voor in stedelijk
gebied. Ze vallen daarmee buiten de kaders van deze studie.

6.9.2 Incidenteel gebruik evenemententerrein (onverhard)
Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

De risico's voor de bodem zijn geheel afhankelijk van het type evenement. Een
concert in de openlucht, al dan niet met kampeerfaciliteiten met grote bezoekers-
aantallen, zal leiden tot intensieve, maar kortstondige betreding. Het perceel kan er
na afloop van een evenement volledig verwoest uitzien, maar dit betekent niet
automatisch dat er sprake is van een langdurige verstoring van de buffer-, filter- en
60 Alterra-rapport 1730

reactorfuncties. Dit zal afhangen van het bodemtype en de weersomstandigheden.
Indien landbouwgrond tijdelijk wordt verhuurd en na afloop blijkt dat er gedurende
een aantal jaren een slechte productie wordt gehaald, dan zou de bereidwilligheid van
boeren om hun land beschikbaar te stellen niet groot zijn. Echter, gezien het feit dat
een groot aantal evenementen jaarlijks terugkeert, zal de landbouwkundige functie
van het terrein niet onder druk komen te staan.

Evenementen met motorvoertuigen, zoals crosswedstrijden of tractorpulling, leveren
een risico op verliezen van brandstof. Ditzelfde risico bestaat ook op de veelal
tijdelijke parkeerterreinen, die niet zijn ingericht op dit gebruik.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Beleidsnota's voor evenementen van meerdere gemeenten (zie www.vng.nl) vermel-
den onder Milieuzorg alleen geluidshinder en afvalzorg. Eventuele effecten op de
bodem lijken hier geen prioriteit te hebben.

Daar waar het evenement plaatsvindt binnen een drinkwaterbeschermingsgebied
worden vanuit de provincie ook eisen gesteld aan de voorzorgsmaatregelen omtrent
lekken en verliezen.

De organisaties van evenementen met (een groot aantal) motorvoertuigen zoals
zwarte cross of tractorpulling houden de zorg voor het voorkómen van
verontreinigingen in eigen hand. Matten onder geparkeerde auto's (bezoekers) en
voortuigen van deelnemers, aparte sleutelplekken voorzien van grondzeil en snel
afgraven zodra er tijdens de `run' brandstof op de bodem terecht komt (pers.
mededeling H. Lovink, De FeestFabriek). Omdat een groot deel van de organisaties
niet bereikbaar was, of niet reageerde op e-mails, is niet duidelijk of het
bovengeschetste beeld voor het grootste deel van de evenementen geldt of slechts
voor een zorgvuldig opererende groep.

6.10 Tuinieren

Conclusies

Het belangrijkste potentiële risico voor onduurzaam bodemgebruik bij volkstuinen ligt op
het terrein van bemesting en bestrijdingsmiddelen gebruik. Er zijn veel wetten en regels op
dit gebied waarmee volkstuinen te maken hebben, maar of particuliere gebruikers die ook
toepassen is niet bekend. Waterschappen besteden echter aandacht aan het gebruik van
meststoffen en bestrijdingsmiddelen om uitspoeling daarvan naar het water te voorkomen.
Bovendien is de jonge generatie volkstuingebruikers waarschijnlijk ook sterk gedreven vanuit
ecologische motieven. Door dat alles wordt het werkelijke risico op onduurzaam
bodemgebruik in volkstuinen als gering ingeschat.

6.10.1 Volkstuincomplex

De definitie van een volkstuin is: een perceel grond dat zich niet in de onmiddellijke
nabijheid van de woning van de gebruiker bevindt, waarop de gebruiker gewassen
Alterra-rapport 1730 61

teelt voor eigen gebruik. De grond is vaak in eigendom van de gemeente, maar kan
ook van een particuliere eigenaar, een stichting of een bedrijf zijn. In Nederland zijn
er ongeveer 250.000 volkstuinen, met een zwaartepunt in Noord- en Zuid-Holland.

De algemene trend laat zien dat het areaal volkstuinen de laatste jaren is afgenomen.
In 1993 was de oppervlakte aan volkstuinen in Nederland nog bijna 4650 ha, in 2003
nog maar circa 3900 ha. Volkstuinen zijn vaak aan de rand van de stad gelegen en
moeten het in veel gevallen ontgelden bij uitbreiding van de stad (zie
www.minvrom.nl).

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Bij de aanleg van nieuwe volkstuincomplexen brengt het afgraven of egaliseren van
de toplaag in potentie de meeste risico's met zich mee. Echter, wanneer op de plek
van het nieuw te ontwikkelen complex sprake is van een vruchtbare grond, zal deze
naar verwachting niet worden verwijderd. Indien de toplaag verontreinigingen bevat
zal deze wel (moeten) worden verwijderd. De filter- en reactorfunctie worden in dat
geval positief beïnvloed. Daar waar tuinhuisjes worden geplaatst is sprake van
afdekking. De omvang van de tuinhuisjes blijft, al dan niet op voorschrift van de
parkbeheerder, meestal relatief klein en de negatieve gevolgen voor waterberging
(bufferfunctie) en reactorfunctie en habitat blijven daardoor beperkt.

Het gebruik van volkstuinen brengt bemesten en (chemische of mechanische)
onkruidbestrijding met zich mee. Hierdoor kunnen de filter- en reactorfunctie
negatief worden beïnvloed en het habitat voor bodemleven verslechteren. Ongetwij-
feld zijn er tuinders die met behulp van veel (kunst)mest en chemische gewas-
bescherming een zo hoog mogelijke opbrengst willen halen. Echter, er ontwikkelt
zich een duidelijke trend richting natuurvriendelijk tuinieren. Volgens het Algemeen
Verbond van Volkstuinders (AVVN, www.AVVN.nl) zijn nieuwe leden vooral jonge,
milieubewuste gezinnen, die graag weten wat ze op hun bord hebben liggen: het
biologisch tuinieren is onder deze nieuwe groep erg populair. Bestrijdingsmiddelen
zijn bij hen echt uit den boze.

62 Alterra-rapport 1730

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Op volkstuinen zijn de volgende (nationale) wetten en regels van toepassing, die
relevant (kunnen) zijn voor het bodemgebruik: Bestrijdingsmiddelenwet; Bouw-
besluit; Flora- en Faunawet; Grondwaterwet; Lozingenbesluit; Meststoffenwet;
Waterleidingbesluit; Wet Bodembescherming; WRO. Hoewel deze wetten van
toepassing zijn, is ook duidelijk dat het vrijwel ondoenlijk is om alle particuliere
tuinders hier ook aan te houden. Via informatievoorziening kan wellicht meer bereikt
worden.

Wanneer een volkstuincomplex beheerd wordt door een vereniging worden zaken
geregeld in formele documenten, zoals statuten en reglementen. Het AVVN heeft
een Nationaal Keurmerk Natuurvriendelijk Tuinieren ontwikkeld.

Het is duidelijk dat waterschappen en drinkwaterbedrijven een direct belang hebben
bij een beperking van het gebruik van (kunst)mest en chemische gewasbescherming.
Zij besteden aandacht aan het informeren en adviseren van tuinders(verenigingen).

Kennisbehoefte?

Er lijkt geen behoefte te zijn aan nieuwe kennis op het gebied van duurzaam bodem-
gebruik. De individuele tuinders en de tuinverenigingen kunnen wel behoefte hebben
aan kennis en advies over bemesting en natuurvriendelijk tuinieren. Zowel de AVVN
als verschillende waterschappen (bijv. Zuiderzeeland en Vallei & Eem) voorzien in
deze behoefte.

Ondanks goede adviezen en kennisoverdracht naar tuinders kan het gebruik van
(kunst)mest en bestrijdingsmiddelen te hoog zijn. Het is duidelijk geworden dat er
geen beeld is van het werkelijke gebruik van (kunst)mest en bestrijdingsmiddelen.

6.11 Verblijfsrecreatie

Conclusies

6.11.1 Camping

In 2006 waren er 1232 kampeerterreinen met 41 standplaatsen of meer en 1299 met
40 standplaatsen of minder, totaal dus 2531. De meeste terreinen bevinden zich in
Gelderland (36%), Zeeland (32%) en Overijssel (25%). Trends voor de
kampeersector (Rabobank Cijfers & Trends 2006-2007). Er bestaat enerzijds een
Alterra-rapport 1730 63

groeiende belangstelling voor kleinschalige natuurkampeerterreinen, maar anderzijds
ook een hang naar meer luxe, ruimte en comfort op de camping.

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Risico's bij de aanleg van kampeerterreinen zitten vooral in het afgraven. Dit zal
alleen bij grote en luxe terreinen gebeuren en nauwelijks bij de kleinschalige
natuurkampeerterreinen.

In het gebruik en onderhoud zijn er potentieel een aantal risico's maar het is niet
mogelijk om de omvang van het gebruik van meststoffen en chemische
onkruidbestrijdingsmiddelen in beeld te brengen.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

Navraag bij de RECRON over beleid vanuit de sector leert dat dit bij de stichting
keurmerk milieu, veiligheid en kwaliteit (kmvk) ligt. Het keurmerk verwijst verder
naar de Greenkey. Dit is een relatief jong internationaal initiatief maar heeft
inmiddels meer dan 350 deelnemers in Europa. De Stichting KMVK is een zéér
actieve speler en ontwikkelt steeds weer nieuwe keurmerken. In Nederland vinden
we de Green Key voor hotels, (mini)campings, groepsaccommodaties, bungalow-
parken, dagrecreatie bedrijven (bron: www.greenkey.nl). Binnen dit initiatief wordt
naast aandacht voor water, energie en afval ook aandacht besteed aan groen en
ruimte. De handleiding Greenkey voor camping meldt:
Norm: Het onderhoud aan de groenvoorziening gebeurd minder milieu belastend.
Toelichting: Het betreft hier het onderhoud aan de groenvoorzieningen op het terrein
en rond de gebouwen. Chemische bestrijding en bemesting mag maximaal
één keer per jaar. Sproei en watergeefinstallaties worden alléén ingezet vóór
zonsopgang of na zonsondergang.

Controle: Controle op locatie.

64 Alterra-rapport 1730

6.11.2 Bungalowpark

Uit cijfers van het CBS blijkt dat het aantal huisjesterreinen in Nederland tussen 2000
en 2006 met ruim 13% is gegroeid. In 2006 telde ons land 806 verblijfsrecreatieve
huisjesterreinen. De meeste terreinen bevinden zich in Gelderland en Noord-
Holland, terwijl Flevoland en Groningen de minste hebben.

De verblijfsrecreatieve sector is een van de sectoren die meer ruimte vragen in
Nederland, doordat de recreant hogere kwaliteitseisen heeft, de bezetting per stand-
plaats is gedaald, en doordat schaalvergroting nodig is om de financiële lasten te
kunnen dragen. Terwijl verblijfsrecreatiebedrijven enerzijds meer ruimte vragen voor
ontwikkeling, gaat er anderzijds ruimte voor de verblijfsrecreatiesector verloren door
toenemende permanente bewoning van recreatiewoningen (Stichting Recreatie,
2002).

Bodemgebruikshandelingen:

Mogelijke risico's

Risico's bij de aanleg van bungalowparken zitten vooral in het afgraven. Dit zal
vooral bij grote en luxe parken gebeuren. Indien de bebouwingsdichtheid hoog is,
betekent dit ook wat voor de afdichting. Vaak is de dichtheid echter zo laag, dat
negatieve gevolgen voor de bufferfunctie weinig problemen zullen opleveren.

In het gebruik en onderhoud zijn er potentieel een aantal risico's maar het is niet
mogelijk om de omvang van het gebruik van meststoffen en chemische
onkruidbestrijdingsmiddelen in beeld te brengen.

Bestaand beleid (vanuit sector of overheid)

parken, dagrecreatie bedrijven (bron: www.greenkey.nl). Binnen dit initiatief wordt
naast aandacht voor water, energie en afval ook aandacht besteed aan groen en
ruimte. De handleiding Greenkey voor bungalowparken meldt:
Norm: Het onderhoud aan de groenvoorziening gebeurd minder milieu belastend.
Toelichting: Het betreft hier het onderhoud aan de groenvoorzieningen op het terrein
en rond de gebouwen. Chemische bestrijding en bemesting mag maximaal
één keer per jaar. Sproei en watergeefinstallaties worden alléén ingezet vóór
zonsopgang of na zonsondergang.

Controle: Controle op locatie.

Bovendien geeft de handleiding aan dat het aantal huisjes maximaal 25 per ha mag
zijn.

66 Alterra-rapport 1730

7 Bodemgebruik: conclusies en aanbevelingen

In deze studie is voor een groot aantal recreatieve voorzieningen gekeken welke
risico's voor bodemfuncties optreden bij de aanleg/inrichting, onderhoud en gebruik
van deze voorzieningen. We kunnen concluderen dat er over het algemeen sprake is
van duurzaam bodemgebruik in recreatieve voorzieningen. Hierbij moet wel worden
vermeld dat zich toch nog enkele risico´s voordoen.

Risico's voor bodemfuncties en afwenteling

Het grootste risico doet zich voor bij de aanleg van terreinen wanneer er wordt
gegraven, zeker als dat tot op grotere diepte gebeurt, bijvoorbeeld bij nieuwe
jachthavens, zwem-, vis, en vaarwater, sommige sportterreinen en bij golfbanen. In
dat geval komt een deel van de maatschappelijk belangrijke bodemfuncties (zoals
archieffunctie, productiefunctie en opslagfunctie voor organische stof) onder druk te
staan. Echter, voor een groot deel houdt de huidige regelgeving daar al rekening mee.
Voor grootschalige afgravingen is hetzij een provinciale vergunning, hetzij een MER
noodzakelijk. Behoud van aardkundige waarden is echter een aspect waarmee nog
slechts onvoldoende rekening wordt gehouden.

Een belangrijk aspect aan duurzaam bodemgebruik is het voorkómen van afwente-
ling naar water en atmosfeer. De verwachting was dat bodemgebruikshandelingen
voor het onderhoud van de recreatieve voorzieningen, zoals bemesten, gebruik van
chemische bestrijdingsmiddelen, en eventuele verontreinigingen voor het gebruik van
de voorzieningen (urine en uitwerpselen, lekken van brandstoffen) tot negatieve
gevolgen zouden kunnen leiden voor de oppervlaktewaterkwaliteit. Na inventarisatie
van de omvang en de intensiteit van deze bodemgebruikshandelingen kunnen we
concluderen dat eventuele nadelige gevolgen van deze handelingen uitblijven, of dat
ze op zo'n kleine schaal voorkomen dat ze verwaarloosbaar zijn. Bovendien geven
diverse waterschappen aan dat de eventuele belasting van bijvoorbeeld sportterreinen
en golfterreinen te verwaarlozen valt t.o.v. die uit de landbouw.

Over de effecten van bodemgebruikshandelingen op de habitatfunctie bestaat in veel
gevallen onduidelijkheid. Vooral daar waar het reliëf wordt aangepast, zoals bij
golfterreinen, dagrecreatieterreinen, en waar (al dan niet doorlatende) toplagen
worden aangebracht (sportvelden, golfterreinen) is niet eenduidig te zeggen wat de
effecten voor bodemleven zijn. Bij nieuwe havens langs de kust kan verzilting
toenemen

Beleid

Recreatieve voorzieningen zijn gebonden aan vele wetten en regels en vrijwel alle
handelingen in het kader van inrichting/aanleg en onderhoud van de voorzieningen
zijn door regelgeving ondervangen. Bovendien zijn er vanuit zowel de
branchevereniging Sport en Recreatie als vanuit de Nederlandse Golffederatie en de
AVVN (tuindersvereniging) initiatieven om de bemesting sterk te verlagen.

Alterra-rapport 1730 67

Een aantal zaken viel op of was juist onduidelijk:

· Gezien de grote druk op waterschappen om aan de KRW kwaliteitsnormen te
voldoen, lijkt het dat waterschappen groot belang hebben bij een minimale uit- en
afspoeling van meststoffen en bestrijdingsmiddelen vanuit recreatieve
voorzieningen. Echter in stroomgebiedplannen wordt geen aandacht besteed aan
belasting van het oppervlaktewater vanuit recreatieve voorzieningen (pers. comm.
D. Leenders, Alterra). Dit heeft zeer waarschijnlijk te maken met het feit dat
waterschappen de emissies vanuit recreatieve voorzieningen als zeer laag
inschatten. Hier tegenover staat dat veel waterschappen wel folders uitgeven over
waterkwaliteit in relatie tot (volks)tuinen en paardenhouderij.

· Golfterreinen moeten sinds 2008 registreren hoeveel meststoffen zij toepassen,
maar er is geen sprake van regulering. Voor sportvelden is niet duidelijk of deze
zelfde regels gelden en zo ja, vanuit welke regelgeving dat wordt ingegeven.

· Aardkundige waarden lijken onvoldoende in beeld te zijn via regelgeving. Ook als
de bescherming van aardkundige waarden wettelijk wel is ondervangen via de Wet
bodembescherming, dan ontbreekt het volgens de werkgroepleden en
geïnterviewden aan informatie hierover. Geen van deze mensen wist ons te
vertellen hoe aardkundige waarden worden `beschermd' in de aanlegfase van
recreatieve voorzieningen.

· Er is beleid en regelgeving op het gebied van meststoffen. De vraag is echter hoe
de grote groep particulieren (tuinders, paardenhouders) hiermee omgaat. Het lijkt
ondoenlijk om deze grote groep te controleren.

Aanbevelingen

De zorg om aardkundige waarden wordt door de betrokkenen bij dit project breed
gedeeld. Het lijkt relevant om voor dit onderdeel de bestaande regelgeving, voor
zover die er is, breder onder de aandacht te brengen.

De grote groep particuliere recreanten, die gebruik maken van meststoffen en
bestrijdingsmiddelen kunnen mogelijk door middel van gerichte voorlichting worden
overtuigd/verleid tot een meer duurzaam bodemgebruik

Bodemleven kan een grote rol spelen in het verminderen van de emissies en het
verbeteren van de productiefunctie in bijvoorbeeld sportvelden en golfterreinen. Hoe
dit bodemleven kan worden bevorderd en benut is voor veel beheerders niet
duidelijk en de kennis daarover is voor veel situaties mogelijk ook nog niet
beschikbaar.

68 Alterra-rapport 1730

Literatuur en andere bronnen

Bergsma, M., E. Bruls, C. de Jonge (2008). De paarden op, de lanen in. Recreatief
paardrijden in het buitengebied. Stichting Recreatie, Kennis Informatie Centrum.
Den Haag.

Breedveld, K. & A. Tiessen-Raaphorst (red)., 2006. Rapportage Sport 2006. Sociaal
Cultureel planbureau, Den Haag.

Brinkmann, F.J.J., F. Fortezza & W.H. Willemsen, 1997. Consequenties van
ijzercyanidecomplexen in strooizout. RIVM Rapport 609021011.

Bussink, D.W. & H. van de Draai, 2008. Naar een richtlijn voor de N- en P-
bemesting van sportvelden met minimale uitspoeling. Deel 2: Praktijkonderzoek.
Branchevereniging Sport en Cultuurtechniek, Rijen.

CBS, 2003. Bodemgebruik in Nederland geharmoniseerd met TOP10Vector. CBS,
Voorburg/Heerlen.

Diepen van, M.B.S. & Bakker, J.G., 2002. Handboek wandelvoorzieningen.WIRO-
rapport 14. WUR,Werkgroep Inrichting Recreatievoorzieningen in de Openlucht-
WIRO, Stichting WandelplatformLAW.

EU, COM. 2006. 232 final. 2006/0086 (COD). Proposal for a DIRECTIVE OF
THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL establishing a
framework for the protection of soil and amending Directive 2004/35/EC. 22-9-
2006.

Groenenberg, J.E., L. Bouwman, S. Kools, J. Bloem & W. Hendriks, 2007. Vervolg-
onderzoek Ecologische risico's Noorderbos, rapportage fase 1. Alterra rapport 1413.

Hofstra U., 2007. Milieu- en gezondheidsaspecten van instrooirubber. gemalen
rubber van autobanden als instrooimateriaal op kunstgrasvelden, Final draft of
January 10th 2007, Intron nr. A833860/R20060318/UHo/UHo.

Jansen, P., 2004. Schade en overlast door mountainbikers; Perceptie of realiteit?
Stichting Probos, Wageningen

Kolk, J.W.H. van der, W. van Eck & J.H.J. Spiertz, 2004. Duurzame landbouw in
beeld. Alterra-rapport 1024, Alterra, Wageningen.

LNV en VROM, 2006. Duurzaam bodemgebruik in de landbouw. Een beoordeling
van agrarisch bodemgebruik in Nederland. VROM, LNV, Senternovem Bodem+ in
opdracht van StuBo, rapportnummer DP-36517.

MNP, 2007. Natuurbalans 2007 Bilthoven: Milieu- en Natuurplanbureau.

NGF, Handboek Greenonderhoud. www.ngf.nl banen nieuws handboek
greenonderhoud.

NOC*NSF, 2005. Ruimte voor sport in Nederland tot 2020. Cijfers en kansen.

Postma, R. & D.W. Bussink, 2008. Naar een richtlijn voor de N- en P-bemesting van
sportvelden met minimale uitspoeling. Deel 1: literatuurstudie. Branchevereniging
Sport en Cultuurtechniek, Rijen.

Postma, J., 2006. Belang van bodemleven bij de aanleg van sportterreinen, Nota 338,
Plant Research International)

Smit, A., I. Lubbers, K. Zwart & D. Brunt, 2007a. Duurzaamheidsanalyse van
bodemgebruik in natuurgebieden. Alterra-rapport 1626, Wageningen.

Smit, A.., K. Zwart, C. van Beek & D. Brunt, 2007b.. Diabolo: inventarisatie en
analyse. Alterra-rapport 1544.1, Wageningen. 88 blz.

Staatsblad, 2004. Besluit met arseenverbindingen behandeld hout WMS. Staatsblad
2004-238, 17 mei 2004.

Stichting Recreatie, 2002. Verkenning van `Verblijfsrecreatie in de EHS'
Probleemanalyse en oplossingsrichtingen. Stichting Recreatie, Kennis Informatie
Centrum, Den Haag.

Stichting Recreatie, Kennis- en Innovatiecentrum (2007) Vrij spel voor het speelbos.

Tamis, W.L.M., P.G.L. Klinkhamer, E. van der Meijden, G.R. de Snoo & J.A. van
Veen, 2008. Potentiële effecten van diergeneesmiddelen op het terrestrische milieu in
Nederland. CML rapport 178, Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden

Tweede Kamer (2003), Beleidsbrief Bodem. Brief aan TK met kenmerk BWL/2003
096 250.

Verschoor, A.J., 2007. Leaching of zinc from rubber infill on artificial turf (football
pitches). RIVM report 601774001/2007.

De Wit, 2007. BSenC rapportage: Regelgeving en richtlijnen betreffende het gebruik
van meststoffen en water op sport- en recreatieterreinen. Branchevereniging Sport en
Cultuurtechniek, Rijen.

ZKA Consultants and Planners, 2006.. Paardensportonderzoek 2006, profiel, gedrag
en behoeften Nederlandse paardensporters. Ermelo: KNHS.

70 Alterra-rapport 1730

Geraadpleegde websites

www.commissiemer.nl : commissie voor de milieueffectrapportage
www.oso.nl : De Vereniging van Samenwerkingsverbanden in de Recreatiesector.
www.vrom.nl o.a. regelgeving bodem en milieu, dossier volkstuinen
www.minlnv.nl

www.ruimtemonitor.nl

www.milieuennatuurcompendium.nl/

www.zuiderzeeland.nl

digitaal loket documenten folders en brochures volkstuinen
digitaal loket documenten nieuwsbrieven agrarische nieuwsbrief
november 2006

www.valleieneem.nl (Waterschap organiseert informatie avonden voor volkstuinders)
http://www.rijnland.net/e-loket/e-loket_voor_burgers/meldingen het
lozingenbesluit en de paardenhouderij.pdf

www.paardensport.nl

www.agriholland.nl (bericht 28/01/2008: Vereniging eigen paard opgericht)
www.greenkey.nl

www.kmvk.nl

Bijlage 1 Samenstelling onderzoeksteam, projectgroep en
begeleidingscommissie

Onderzoekersteam

A. Smit (Alterra, projectleider)

K. Zwart (Alterra)

D. Brunt (WING Procesconsultancy)

Projectgroep

De projectgroep was als volgt samengesteld:

B. van der Aa (KIC Recreatie),

E. Bals (Branchevereniging Sport- en Cultuurtechniek)
T. de Boer (Alterra, Centrum Landschap)

J. van Esch (DLG)

K. Huijsmans (Grontmij),

R. Jongmans (Branchevereniging Sport- en Cultuurtechniek)
G. Korf (Commissie MER)

S. Harkema (Commissie MER)

Begeleidingscommissie:

In de begeleidingscommissie waren vertegenwoordigd:
LNV-directie kennis: J. Huinink

LNV-directie platteland (opdrachtgever): M. Hopman
VROM: M. Nelemans en R. Brinkman

Technische commissie bodembescherming: M. ten Hove

Interviews met:

Dhr. A. Touber, Nederlandse Golffederatie, Afdeling Banen
Dhr. D. Visscher, Milieu- en arbocoördinator Dierenpark Emmen

Informatie over waterkwaliteit en recreatieve voorzieningen per e-mail van:
VEWIN

Wetterskip Frylân

Waterschap Hunze en Aa's

Waterschap Veluwe

Rijnland

Bijlage 2 Lijst met afkortingen

BORIS BeleidsOndersteunend Ruimtelijk Informatie Systeem
BSenC Branchevereniging voor Sport- en Cultuurtechniek
DLG Dienst Landelijk Gebied

EC Europese Commissie

EU Europese Unie

KRW (Europese) Kaderrichtlijn Water

LNV (Ministerie van) Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
MER Milieueffectrapportage

MNP Milieu- en Natuurplanbureau

OSO Overlegorgaan van samenwerkingsverbanden in de
openluchtrecreatie

PPP People, Planet, Profit

StuBo Stuurgroep Bodem

TCB Technische commissie bodembescherming
VROM (Ministerie van) Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en
Milieubeheer

Bijlage 3 Indeling vrijetijdscategorieën CVTO

Buitenrecreatie Aquajoggen
Recreëren aan water Biljarten, snooker, poolen
Wandelen voor plezier Darten
Fietsen voor plezier Duiken
Toertochtjes met de auto Jeu de boules
Toertochtjes met de motor Tafeltennis
Tocht met rondvaartboot Waterpolo
Naar de volkstuin Schietsport of handboog

Waterrecreatie Wedstrijd bezoeken
Kanoën Betaalde voetbalwedstrijd
Roeien Amateur voetbalwedstrijd
Surfen Prof. wedstrijd andere sport
Varen met motorboot of jacht Amateurwedstrijd andere sport
Vissen

Zeilen Wellness
Zwemmen in binnenbad Schoonheids- en Beautybehandeling
Zwemmen in buitenbad Kuurbaden
Sauna bezoek
Zelf sporten Yoga, Tai Chi, Meditatie e.d.
Atletiek Zonnebank
Badminton

Basketbal Attractie
Denksport(bridge,schaken, etc.) Attractiepark of pretpark
Fitness, aerobic, steps, spinning, etc Ballonvaart ondernemen
Golf Dierentuin, vogelpark, zeeaquarium
Gymnastiek of turnen Kermis
Handbal Rommel-, vlooien- of zwarte markt
Hockey Speeltuin
Honkbal of softbal Sier- of heemtuin
Joggen, hardlopen of trimmen Kinderboerderij
Korfbal Boerderij (agro-toerisme)
Mountainbiken

Paardensport Evenement
Schaatsen Beurs, tentoonstelling of show
Skaten of skeeleren Cultureel evenement of festival
Skiën, langlaufen of snowboarden Jaar- of kerstmarkt, braderie, corso
Squash Muziekevenement of festival
Tennis

Vecht- of verdedigingssport Funshoppen
Voetbal Factory Outlet Center
Volleybal Gewinkeld in binnenstad
Wandelsport Markt bezocht
Wielrennen Meubelboulevard, woonmallbezoek
77

Tuincentrum Dance- of houseparty
Winkelen voor plezier in stadsdeel- Discobezoek
of wijkcentrum Op terras zitten
Uit eten in restaurant of eetcafé
Cultuur Uit eten (fastfood of snackbar)
Ballet of dansvoorstelling bezocht

Bezoek aan oudheidkundige of Overig
archeologische objecten (opgra- Bespelen van muziekinstrument
vingen, grafheuvels, hunebedden) Fotografie, film, video
Bioscoop of filmhuis bezocht Jeugdver., clubhuis, padvinderij
Cabaretvoorstelling bezocht Maatschappelijke vereniging (actie-
Concert (pop, jazz, blues of rock) groep, buurtvereniging of zorg)
Galerie of atelier bezocht Natuur/milieu act. of vereniging
Klassiek concert, opera of operette Onderwijs of schoolvereniging
Monument of bezienswaardigheid Politieke partij of vereniging
bezoek (zoals kastelen, kerken, Religieuze of kerkelijke vereniging
dorpen of stadsdelen) Sportvereniging (bijv. kantinedienst
Museum bezocht of vergadering)
Musical bezocht Talen
Toneelvoorstelling bezocht Tekenen, schilderen, beeldhouwen,
sieraden maken, weven, etc.
Uitgaan Wijnproeven, kookcursus, e.d.
Bar of café bezoek Zang, toneel, dans, (jazz) ballet
Bowlen of Kegelen

Casino, speelhal e.d.

78 Alterra-rapport 1730

Bijlage 4 Criteria voor duurzaam bodemgebruik per
bodemfunctie

Voor alle bodemfuncties geldt dat ze een positieve bijdrage leveren aan de maat-
schappij en daarom goed benut moeten worden, maar niet uitgeput of onherstelbaar
verstoord mogen worden. Per bodemfunctie wordt hieronder aangegeven wat de
functie inhoudt, hoe deze (negatief) beïnvloed kan worden, m.a.w. hoe deze wordt
bedreigd, en aan welke criteria een bodemgebruikshandeling moet voldoen om de
bodemfunctie in stand te houden. In hoofdstuk 5 wordt uitgebreid ingegaan op het
effect van verschillende ingrepen in de diverse bodemfuncties.

· Conserveringsfunctie:

Omschrijving: De bodem kan cultuurhistorische informatie (in de vorm van
grondsporen of artefacten) bevatten, of natuurhistorische (aardkundige) ele-
menten die een bijdragen kunnen leveren aan kennisopbouw over de ont-
staansgeschiedenis van het landschap.

Invloed: De archieffunctie wordt het meest duidelijk bedreigd door graaf-
werkzaamheden. Landbouwkundig gebruik, zoals egalisatie van percelen, of
het langzaam vervlakken van terpen kan een bedreiging van aardkundige en
archeologische waarden zijn. Door grondwaterstandverlaging kan de orga-
nische component van archeologische waarden6 aan zuurstof blootgesteld
worden en gaan rotten. De bodem verliest daarmee de conserveringsfunctie.
Criterium voor duurzaamheid: De ingreep leidt niet tot verslechtering van de
conserveringfunctie, er vindt geen verstoring van archeologische en aard-
kundige waarden plaats.

· Draagfunctie

Omschrijving: De fysieke draagkracht is in veel gevallen van groot belang.
Daarnaast fungeert de bodem ook figuurlijk als drager van het landschap
waarvan het deel uitmaakt. Hiertoe behoren ook cultureel erfgoed, antropo-
geen beïnvloede bodems zoals enkeerdgronden, terpen, zandverstuivingen,
petgaten etc.

Invloed: Vernatting kan leiden tot een minder draagkrachtige bodem. De bodem
verliest haar functie als drager van het landschap, wanneer door grootschalige
graafwerkzaamheden natuurlijke gradiënten of cultuurhistorische elementen
in het landschap worden verwijderd.

Criterium voor duurzaamheid: Door de ingreep wordt de draagfunctie versterkt,
en in elk geval niet verzwakt

· Buffer-, filter- en reactorfunctie voor water, verontreinigingen en nutriënten (Planet)
Omschrijving: De buffer- of filterfunctie is het tijdelijk of permanent vasthouden van
water en daarin meegevoerde stoffen. Bij verzadiging van de buffercapaciteit
treedt ongewenste uitspoeling van nuttige en schadelijke verbindingen op. De
reactorfunctie van de bodem slaat op het vermogen van de bodem om stoffen

6 Hiermee wordt bedoeld: artefacten van hout, bot, gewei, leer, plantaardige of dierlijke vezels etc.;
vrijwel alleen artefacten van steen en aardewerk blijven over.
79

om te zetten, meestal met behulp van micro-organismen maar ook via
anorganisch chemische reacties als bijvoorbeeld ijzeroxidatie. Verstoring van
de reactorfunctie kan leiden tot afwenteling elders (methaanvorming bij
vernatting), of tot verlaging van de productiefunctie.
Invloed: De buffer- en filterfunctie wordt negatief beïnvloed door het opzetten
van grondwaterpeil, afgraven van een bovenlaag die rijk is aan organische stof
en/of bijvoorbeeld leem, verdichting en afdichting, waardoor de buffer- of
filterfunctie niet meer wordt benut. Afdichten leidt bovendien tot een
zwaardere belasting met water en stoffen elders. Het doorbreken van slecht
doorlatende lagen (hoewel daar ook nadelen aan kleven) kan deze functie
verbeteren. De reactorfunctie wordt beïnvloed (in positieve dan wel negatieve
zin) door alle handelingen waardoor bodemorganismen worden beïnvloed.
Handelingen die de pH beïnvloeden (bekalken, bemesten met bepaalde
stikstofvormen, maar ook bepaalde beplantingen) kunnen van invloed zijn op
de chemische reactie.

Criterium voor duurzaamheid: De buffer- en filterfunctie en de reactorfunctie
blijven behouden of worden verbeterd; eventuele veranderingen in deze
functies van de bodem leiden niet tot negatieve gevolgen elders (er vindt geen
afwenteling plaats).

· Habitatfunctie

Omschrijving: De bodem is de habitat (abiotische standplaatsfactor) voor
organismen. De habitat bepaalt in sterke mate de soortensamenstelling in en
op de bodem (biodiversiteit).

Invloed: Strikt genomen, beïnvloeden alle bodemhandelingen de bodem als
habitat. Gemakkelijk valt in te zien dat verontreiniging met toxische verbin-
dingen ongewenst is. Maar ook (over)bemesting, verandering in zuurstof-
gehalte en vernatting hebben een groot effect. Vergroting van de diversiteit in
habitattypen door aanbrengen/behouden van microreliëf in de bodem,
opleggen van nutriënten beperkingen leidt bijna automatisch tot een grotere
biodiversiteit.

Doel: De bodemfuncties en eigenschappen worden verbeterd teneinde de abio-
tische randvoorwaarden te creëren voor een gewenste diversiteit in soorten-
samenstelling (biodiversiteit)

· Opslagfunctie van organische stof

Omschrijving: Behoud van organische stof in de bodem t.b.v. klimaat(beleid) en
streven naar een optimaal organisch stofgehalte voor het gewenste bodem-
gebruik. NB: Dit geldt ook voor de organische component van archeolo-
gische resten!

Invloed: Alle handelingen waarbij de bodem in beweging wordt gebracht
(graven, ploegen, frezen, etc.) leiden tot een verhoogde mineralisatie van
organische stof. Ook (ver)drogen van de grond leidt tot een versnelde afbraak
van organische stof. Wanneer veengronden worden ontwaterd kunnen zij
oxideren en inklinken. De draagfunctie van de bodem neemt hierdoor
tijdelijk toe, maar het effect op het verdwijnen van organische stof is
onomkeerbaar. Het beperken van bovenstaande handelingen is dus positief
80 Alterra-rapport 1730

voor deze functie. Nat houden of vernatten kan echter het ontstaan van
methaan en lachgas vergroten. Methaan is 21 keer krachtiger als broeikasgas
dan CO2 en lachgas is zelfs 310 keer krachtiger. Een goede afweging van de
gevolgen van het handelen is dan dus vereist. Ook het achterlaten van
biomassa (gewasresten, snoeihout, etc.) is positief voor de opslag van
organische stof in de bodem.

Opslag van warmte in de bodem is nauwelijks of niet te beïnvloeden met
bodemhandelingen.

Criterium voor duurzaamheid: de C-opslagfunctie en daarmee de voorraad C in
de bodem blijft op zijn minst behouden.

· Bron van grondstoffen

Omschrijving: De bodem levert grondstoffen, zoals klei, zand en grind,
drinkwater en geothermische energie. Klei, zand en grind zijn niet onuit-
puttelijk, elk gebruik van deze bronnen is daarmee bijna inherent aan niet
duurzaam bodemgebruik. Water is de enige hernieuwbare bron en aard-
warmte is nagenoeg onuitputtelijk. Voor de waterkwaliteit zie buffer- en
filterfunctie. Geothermische energie wordt niet tot nauwelijks beïnvloed door
bodemhandelingen

Criterium voor duurzaamheid: Men zou kunnen stellen dat in principe elke
grondstofwinning uit de bodem onomkeerbaar is en uiteindelijk zal de bron
ook uitgeput raken. Daarmee is grondstofwinning dus altijd een onduurzame
vorm van bodemgebruik. Maar het op een nuttige manier inzetten van deze
grondstoffen, waarbij hergebruik ook voorop moet staan, maakt dat grond-
stofwinning toch als relatief duurzaam kan worden aangemerkt. Voor
recreatie is de grondstofwinning overigens niet of nauwelijks van belang,
tenzij juist op een grind- of zandwinningslocatie een recreatieplas wordt
gerealiseerd.

· Productiefunctie

Omschrijving: Bij deze functie denkt men vooral aan landbouw, waar productie
van gewassen voorop staat. Maar ook bij de aanleg en gebruik van recreatie-
terreinen is plantengroei van groot belang. Dat geldt niet alleen voor
recreatiebossen maar ook voor de grasvelden van intensief bezochte
(sport)terreinen die een goed herstellend vermogen moeten hebben.
Invloed: Bemesten, bekalken, ploegen en het aanbrengen van een toplaag zijn
allemaal ingrepen die de productiefunctie in positieve zin beïnvloeden. Nega-
tieve gevolgen kunnen veroorzaakt worden door intensief berijden of betre-
den. In een aantal gevallen is afwenteling een mogelijk risico, bijvoorbeeld bij
een onzorgvuldige bemesting, waarbij uitspoeling van nutriënten naar het
grondwater kan optreden

Criterium voor duurzaamheid: De ingreep heeft een positief effect op de produc-
tiefunctie en zorgt op zijn minst niet voor een verslechtering. De ingreep mag
niet leiden tot afwenteling naar grond- en oppervlaktewater of naar de
atmosfeer.

Voor alle functies geldt dat er ook sprake is van duurzaamheid wanneer het negatieve
effect van maatregelen herstelbaar en omkeerbaar is (binnen een termijn van
ongeveer 2 generaties).

82 Alterra-rapport 1730

Bijlage 5 Effecten van bodemgebruikshandelingen op
bodemfuncties

b.5.1 Grondverzet

Voor de aanleg van recreatieterreinen en recreatieve voorzieningen wordt vaak
afgegraven, opgehoogd, geëgaliseerd of juist reliëf aangebracht. Hoewel alle
handelingen onder het kopje grondverzet kunnen worden samengevat, zijn er wel
verschillen in de effecten op de bodem. Daarom worden de verschillende ingrepen
toch als afzonderlijke bodemgebruikshandeling beschreven.

b.5.1.1 Afgraven

Afgraven ten behoeve van recreatieve voorzieningen heeft meestal als doel een
minder draagkrachtige ondergrond deels te verwijderen, voordat er paden,
sportvelden of andere bedekking worden aangelegd. Daarnaast wordt er ook
afgegraven bij de aanleg van (zwem)plassen en jachthavens en steigers en oevers. In
het eerste geval zal de ingreep een positief effect hebben op de draagfunctie, in het
tweede geval is de draagfunctie niet meer relevant. Bij afgraven bestaat, ongeacht het
doel, altijd het risico op het verstoren van het bodemarchief. In sommige gebieden
ligt de `archeologische laag' vlak onder het maaiveld en zal zelfs bij ondiepe
grondbewerking de archieffunctie verstoord worden. Het negatieve effect van
afgraven geldt ook voor de opslag van koolstof, de reactor- en de productiefunctie.
Door het verwijderen van de bovenste laag worden organische stof, nutriënten en
bodemleven verwijderd. De buffer- en filterfunctie zijn afhankelijk van de
hoeveelheid fijne bodemdeeltjes (klei, leem) en organische stof. Wanneer een
zandbodem wordt afgegraven, worden juist de water- en stoffenbindende
bodemeigenschappen veranderd en de filter- en bufferfunctie worden negatief
beïnvloed. In klei- en veenbodems geldt dit in veel mindere mate en kan het effect
neutraal woorden genoemd.

Bij afgraven verandert de habitat, maar of dit in positieve dan wel negatieve zin is
hangt af van de situatie. Duidelijk is wel dat het aanwezig bodemleven door afgraven
wordt verwijderd. Wanneer het afgegraven materiaal elders wordt gebruikt, en dat is
bijna altijd het geval, wordt de bodem benut als bron van grondstoffen. Een deel van
de organische stof komt dan op een andere plaats terecht waardoor deze niet geheel
verloren gaat. Hetzelfde geldt voor nagenoeg alle nutriënten en het bodemleven krijgt
(heel langzaam) de kans om zich te herstellen. Het is dus niet zo dat door afgraven
alle organische stof, nutriënten en het bodemleven verloren gaat.
83

b.5.1.2 Afschrapen/afplaggen

Deze bodemgebruikshandeling lijkt veel op afgraven, maar het verschil is dat het veel
minder diep en daardoor minder ingrijpend is. Het gebeurt vooral bij de aanleg van
sportvelden en golfterreinen op bodems die al voldoende draagkracht hebben. De
effecten op de ecologische (of milieukundige) bodemfuncties zijn vergelijkbaar met
de effecten van afgraven, maar ze zijn minder ingrijpend. De buffer- en filterfunctie
worden vooral op zandgronden negatief beïnvloed, de reactorfunctie wordt negatief
beïnvloed door het verwijderen van het aanwezige bodemleven en de opslag van
koolstof wordt minder, omdat juist de meest organische stofrijke laag wordt
verwijderd. De effecten op de conserverings- en productiefuncties zijn hier, i.t.t.
afgraven, neutraal, omdat het om een zeer oppervlakkige ingreep gaat. Omdat deze
beheersmaatregel veel wordt toegepast in gebieden waar archeologische waarden vlak
onder het oppervlak liggen (in de omgeving van oude woonkernen), kan dit vergelijk-
bare schade aanbrengen aan het bodemarchief als afgraven.

b.5.1.3 Ophogen

Ook ophogen heeft vaak als doel de draagkracht te verhogen, of de vochttoestand
aan maaiveld te verbeteren. Omdat er bij ophogen geen bodemmateriaal wordt
verwijderd lopen de buffer-, filter- en reactorfuncties geen gevaar, tenminste wanneer
de aangebrachte bodemlaag van goede kwaliteit is. In dat geval blijft ook de aeratie
op peil. Het besluit Bodemkwaliteit voorkomt dat er materialen worden toegepast
waaruit verontreinigende stoffen uitspoelen. Echter, soms mogen potentieel vervui-
lende materialen blijven liggen, zoals sintels bij de aanleg van nieuwe tennis- en
atletiekbanen. Door het aanbrengen van een extra laag op de bovengrond verandert
de habitat, maar het is niet duidelijk of deze daardoor verslechtert of verbetert. De
opslag van C in de bodem zal niet positief of negatief worden beïnvloed. Wanneer er
wordt opgehoogd t.b.v. volkstuinen, sportvelden op natuurgras of golfterreinen,
heeft dit vaak als doel de gewas- of grasproductie te verhogen. In dat geval leidt
ophogen tot een verbetering van de productiefunctie. Er vindt geen benutting van
grondstoffen plaats, maar de mogelijkheden om dat later te doen worden door
ophogen niet verkleind. Wanneer er wordt opgehoogd op een slappe bodem (bijv.
84 Alterra-rapport 1730

veengrond) en zich hierin archeologische waarden bevinden, is het mogelijk dat door
vervorming van bodemlagen deze waarden beschadigd of vernietigd worden.

b.5.1.4 Reliëf aanpassen

Daar waar het aanwezige (natuurlijke) reliëf niet past bij de recreatieve voorziening,
wordt deze aangepast. Dit betekent dat er hoogteverschillen worden aangebracht,
zoals bij de aanleg van golf-, speel- en recreatieterreinen. Omdat deze bodem-
gebruikshandeling vaak zeer ingrijpend is, zijn de effecten op de bodemfuncties over
het algemeen vergelijkbaar met afgraven en ophogen. Op enkele punten is er wel
verschil: de diversiteit in habitat neemt toe: noord- en zuidhellingen, drogere en
nattere plekken wisselen elkaar op korte afstand af. Daarmee verbetert de habitat-
functie. De productiefunctie en de reactorfunctie zullen ook op korte afstand zeer
variabel zijn. Daar waar grond wordt afgegraven zijn de effecten negatief, daar waar
de relatief leem- en organische stofrijke bovengrond wordt toegevoegd is het effect
neutraal of positief. Hoewel er netto geen grond hoeft te worden afgevoerd, is het
effect op de koolstofopslag negatief. Door het graven en `roeren' kan de
afbraaksnelheid (tijdelijk) flink toenemen. De bodem als bron van grondstoffen
wordt op een deel van het areaal benut, maar niet uitgeput, omdat dit materiaal elders
binnen het terrein wordt gebruikt.

b.5.1.5 Ploegen

Ploegen wordt uitgevoerd om de productiefunctie te verbeteren. In tegenstelling tot
bij landbouwkundig gebruik, wordt bij recreatief gebruik slechts incidenteel geploegd.
Alleen als er diep wordt geploegd zal de conserveringsfunctie worden aangetast. Op
overige bodemfuncties is het effect zeer klein en het wordt daarom als neutraal
aangeduid.

b.5.2 Waterhuishouding

b.5.2.1 Grondwaterpeil verlagen

Het verlagen van het grondwaterpeil heeft veelal als doel de draagkracht van de
bodem te verhogen. Door de verlaging van het peil wordt de beluchting van de
bodem beter, wat een risico voor eventueel aanwezige archeologische waarden met
zich meebrengt. De hogere zuurstofgehalten in de bodem versnellen het afbraak-
proces van (houten) archeologische resten (conserveringsfunctie) en ook van de
organische stof in de bodem (C-opslag). De bufferfunctie neemt toe omdat het
volume bodem boven het grondwater groter wordt en daarmee het watervast-
houdend vermogen en dus het potentieel voor waterberging. Daarbij moet men zich
wel realiseren dat het volume water dat `extra' kan worden geborgen niet groter
wordt dan het volume dat uit het gebied wordt verwijderd om het grondwaterpeil te
verlagen. De maatregel kan wel het effect van piekneerslagen opvangen.
Het effect op de habitatfunctie is evident, de bodem wordt droger en er treedt meer
zuurstof toe. Er zal dus een andere, maar niet per se hogere of lagere biodiversiteit
ontstaan. De productiefunctie zal ook worden beïnvloed; de uitgangssituatie,
grondsoort en het type gewenste vegetatie zal bepalen in welke richting. Per locatie
kan het effect dus verschillend zijn.

b.5.2.2 Grondwaterpeil verhogen

Wanneer het grondwaterpeil wordt verhoogd nemen de draagkracht en de water-
bergende capaciteit van de bodem af. De reactorfunctie verandert en de kans op het
ontstaan van N2O (lachgas) neemt toe. Daarnaast kunnen door de zuurstofloze
condities verontreinigingen (waaronder fosfaat) mobiel worden en uitspoelen naar
het grondwater. Het effect op de productiefunctie is vergelijkbaar met dat van het
verlagen van het grondwaterpeil.

86 Alterra-rapport 1730

b.5.2.3 Draineren

Bij de aanleg van drainagesystemen kan lokaal het bodemarchief verstoord worden,
wanneer drainage ook leidt tot lagere grondwaterstanden breidt het risico zich uit te
het gehele gedraineerde areaal. De draagkracht, bufferfunctie en productiefunctie
nemen toe.

b.5.2.4 Beregenen

Beregenen beïnvloedt (tijdelijk) de productiefunctie positief. De duur en intensiteit
van de handeling zijn dusdanig dat het effect op andere bodemfuncties nauwelijks
merkbaar zal zijn.

b.5.3 Bodemverbetering

b.5.3.1 Bemesten

Bemesten heeft als doel de productiefunctie te verbeteren. De draagfunctie en de
bufferfunctie worden door deze handeling niet beïnvloed. Bemesten kan op de
conserveringsfunctie van invloed zijn omdat bepaalde chemische componenten uit
het bodemarchief door verzuring/vermesting sneller achteruitgaan. Artefacten lossen
op, grondsporen worden minder leesbaar etc. (pers. mededeling G. Korf, mer-
commissie). Door de soms grote hoeveelheden toegevoegde nutriënten zal de
mogelijkheid om doorstromend water te filteren afnemen. De reactorfunctie wordt
zeker beïnvloed, de (bio)chemische processen veranderen, maar het is niet eenduidig
te zeggen of dit een positief of negatief effect is. Bemesting betekent vaak dat er
organisch materiaal aan de bodem wordt toegevoegd, echter de afbraaksnelheid is
87

hoog, dus het is niet altijd duidelijk of de koolstofopslagfunctie ook werkelijk
verbetert. Als gevolg van bemesting neemt de algehele voedingstoestand van de
bodem toe waardoor subtiele verschillen tussen arme en rijke habitats verdwijnt en
de diversiteit in habitat afneemt. De voorraad winbare grondstoffen neemt door
bemesting niet af, maar het eventuele winbare drinkwater wordt mogelijk
verontreinigd als gevolg van bemesting. Bij gedraineerde systemen (sportvelden) kan
een overmatige bemesting leiden tot uitspoeling van nutriënten via de drains, met als
gevolg een hogere belasting van het oppervlaktewater. Dit risico is zeer reëel,
aangezien er op sportvelden geen gras wordt geoogst. In veel gevallen blijft het gras
na maaien liggen. Daardoor is de gehele nutriëntengift gelijk te stellen aan een
nutriëntenoverschot. Bovendien is de kans op uitspoeling zeer groot doordat de
meeste sportvelden zodanig worden aangelegd dat overtollig water snel kan worden
afgevoerd door de bodem. Aanwezige opgeloste nutriënten zullen met dit water
worden meegevoerd.

b.5.3.2 Bekalken

Bekalken zal hoofdzakelijk op sportvelden worden uitgevoerd; het doel is het
verhogen van de pH van de bodem. Daardoor stijgt de productiefunctie en verandert
de habitatfunctie. Of als gevolg van dat laatste de biodiversiteit zal toe- of afnemen
valt niet te zeggen. Het effect van bekalken is meestal tijdelijk. Langzaam zal de pH
weer dalen, waarbij CO2 aan de kalk wordt onttrokken, die in de atmosfeer verdwijnt.
Bekalken is klimaattechnisch gezien dus geen duurzame maatregel.

b.5.3.3 Bezanden

Bezanden wordt vooral op sportvelden toegepast om een betere grasmat te krijgen.
De draagkracht en de productiefunctie nemen toe, de overige functies worden niet of
nauwelijks beïnvloed. Wanneer op een kleibodem zand wordt toegevoegd, kan de
structuur iets verbeteren waardoor het waterbergend vermogen (bufferfunctie)
toeneemt.

88 Alterra-rapport 1730

B5.3.4 Beluchten

Beluchten zal ook het meest plaatsvinden op sportterreinen met als doel om de
productiefunctie te vergroten. Als gevolg van beluchten kan de afbraak van
organische stof toenemen, maar dat wordt waarschijnlijk ruimschoots gecompen-
seerd door de hogere aanvoer als gevolg van de hogere productie.

b.5.4 Inrichting en onderhoud

b.5.4.1 Aanbrengen van een toplaag en/of afdekken

Deze twee bodemgebruikshandelingen worden samen besproken hoewel ze niet
gelijk zijn aan elkaar. Het afdekken van de bodem wordt binnen deze studie
beschouwd als het aanbrengen van een ondoorlatende en verharde laag, terwijl het
aanbrengen van een toplaag ook kan betekenen dat er zwarte grond, gravel, kunstgras
of een ondergrond wordt toegepast. Bij afdekken wordt over het algemeen gedacht
aan verharde fiets- en wandelpaden of parkeer- en evenemententerreinen, maar het
komt ook voor bij het plaatsen van bebouwing.

Het doel van beide handelingen is in de meeste gevallen het vergroten van de draag-
kracht. Bij zwarte grond is ook productieverhoging een doel. Door het aanbrengen
van een `beschermende' bovenlaag wordt de onderliggende archeologie (archief) niet
in gevaar gebracht. Echter, voorafgaand aan afdekken wordt er vaak gegraven. De
hoeveelheid koolstof in de bodem zal niet afnemen, maar ook niet toenemen. De
effecten op de productiefunctie zijn afhankelijk van het gebruikte materiaal.
Afgesloten toplagen, gravel en kunstgras hebben een negatief effect of de
productiefunctie. De buffer- en filterfuncties kunnen verbeteren indien het
opgebrachte materiaal daarvoor de juiste eigenschappen heeft (fijnkorrelig, reactief
oppervlak, rijk aan organische stof), echter in het geval van afdekken zullen deze
twee functies negatief worden beïnvloed. Het aanbrengen van iedere toplaag (m.u.v.
zwarte grond) zal leiden tot een negatief effect op de reactor- en de habitatfunctie,
omdat deze materialen over het algemeen weinig voedsel bevatten voor bodemleven.
Bovendien kunnen in het verleden aangelegde voorzieningen nog materialen zoals
89

sintels bevatten, die nog steeds uitlogen. Sinds het Bouwstoffenbesluit ( nu Besluit
Bodemkwaliteit) is dit risico niet meer aanwezig.

b.5.4.2 Beplanten

Het aanbrengen van beplanting leidt tot een verandering in de aanvoer (positief
effect op C opslag) en afbraak van organische stof, veelal een daling van de pH en als
gevolg daarvan ook tot een verandering in de filter- en reactorfunctie. Of deze laatste
twee positief of negatief veranderen is niet in algemene zin te zeggen. Echter, daar
waar de bodem verontreinigingen bevat kan een pH-daling leiden tot hogere
beschikbaarheid en grotere kans op uitspoeling van de verontreinigingen, dit vormt
vooral een risico bij zware metalen. De diversiteit in standplaats (habitat) neemt toe,
wat de biodiversiteit positief kan beïnvloeden.

Deze maatregel kan ook invloed hebben op het bodemarchief; wanneer
diepwortelende beplanting (bomen) wordt aangebracht kan dit een vindplaats
volledig verstoren. De wortels groeien door de vindplaats heen. Wanneer bomen
gerooid en de stobben verwijderd worden, wordt uiteraard de vindplaats
stukgetrokken, maar zelfs als de wortels blijven zitten en langzaam vergaan zie je
deze honderden / duizenden jaren later als verkleuringen in de grond terug. Die
verkleuringen zijn nauwelijks te onderscheiden van de verkleuringen die het gevolg
zijn van menselijke activiteiten (zoals kuilen, ploegkrassen, greppels).

b.5.4.3 Paaltjes en hekwerken

Het aanbrengen van paaltjes en hekwerken heeft niet als doel enige bodemfunctie te
verbeteren. De effecten op de bodem zijn ook klein, tenzij er gebruik wordt gemaakt
van geïmpregneerde materialen. In principe is het gebruik van met
arseenverbindingen geïmpregneerd hout niet meer toegestaan (Staatsblad 2004), het
gebeurt alleen wanneer de situatie om snelle plaatsing vraagt en er (tijdelijk) geen
ander materiaal aanwezig is.

90 Alterra-rapport 1730

b.5.4.4 Chemische onkruidbestrijding / ziekte- en plaagbestrijding

Bij chemische onkruidbestrijding en ziekte- en plaagbestrijding is het doel om de
plant of vegetatie te bespuiten, maar in beide gevallen komt (een deel van) de
bestrijdingsmiddelen op of in de bodem terecht. De lijst met toegestane middelen
wordt regelmatig aangepast. De middelen kunnen het bodemleven verstoren.
Daarnaast bestaat het risico dat bij te hoge concentraties de bodem niet meer in staat
is de verbindingen te filteren, waardoor ze kunnen uitspoelen. Wanneer drinkwater
gewonnen wordt als grondstof, kan deze bodemgebruikshandeling een negatief effect
hebben, op andere grondstoffen heeft het geen effect. Ziekte- en plaagbestrijding
hebben als doel om de productie van de gewenste vegetatie te bevorderen.

b.5.4.5 Mechanische onkruidbestrijding

Borstelen, het gebruik van stoom of branden kunnen een alternatief zijn voor
chemische onkruidbestrijding. De negatieve effecten op bodemleven worden
daarmee vermeden. Echter, metalen borstels slijten en het metaal komt in het milieu.
Daarnaast brengt dit alternatief een hoger brandstofgebruik met zich mee.

b.5.4.6 Maaien en begrazen

Maaien en begrazen dienen beide om de vegetatie kort te houden. In het geval van
maaien gebeurt dat gelijkmatig, terwijl begrazen leidt tot ruimtelijke verschillen in
samenstelling en hoogte van de vegetatie en een grotere diversiteit in habitat. De
effecten op het vermogen van de bodem om koolstof op te slaan verandert
nauwelijks, door maaien en begrazen neemt de aanvoer van organische stof wel af.
91

b.5.5 Gebruik

b.5.5.1 Betreden en berijden

Betreden en berijden kunnen zeer lokaal tot verdichting van de bodem leiden, vooral
onder natte omstandigheden. Op die plekken neemt het waterbergend vermogen van
de bodem af en worden de filter- en reactorfuncties negatief beïnvloed. Door de
grote verschillen in bodemfysische omstandigheden neemt de diversiteit in habitat
toe. Daar waar verdichting aan de orde is zal de productie afnemen.

b.5.5.2 Lekken en verliezen

Lekken en verliezen van brandstof en andere vervuilende stoffen komen vooral voor
bij gebruik en onderhoud van recreatieve voorzieningen. Op parkeerterreinen,
crossterreinen, evenemententerreinen en mogelijk bij jachthavens. Deze stoffen
verstoren de meeste bodemeigenschappen niet en daardoor zullen de conserverings-,
draag-, en opslagfuncties niet worden aangetast. De bufferfunctie kan veranderen
doordat olie en benzine de oppervlaktespanning op bodemdeeltjes kunnen verlagen.
De chemische en biologische processen worden wel beïnvloed, dus op de filter-,
reactor- en habitatfuncties heeft dit een negatief effect. Indien er drinkwaterwinning
plaatsvindt, zal ook de bodem als bron van grondstoffen worden aangetast. Het zal
duidelijk zijn dat deze effecten van bodemgebruik slechts incidenteel en zeer lokaal
zullen voorkomen.

b.5.5.3 Uitwerpselen en urine

92 Alterra-rapport 1730

Op hondenuitlaatplaatsen, langs wandelpaden vlak bij parkeerterreinen en bij de
eerste bomenrijen langs evenemententerreinen zullen grotere hoeveelheden urine en
uitwerpselen van mensen en honden terecht komen. Lokaal leidt dit tot zeer hoge
concentraties stikstof. De filter-, reactor- en habitatfuncties worden hierdoor negatief
beïnvloed. Ook hier geldt dat dit bodemgebruik en de negatieve effecten ervan
slechts zeer lokaal voorkomt.

b.5.5.4 Strooizout

Strooizout wordt toegepast op wegen en fietspaden. Het heeft vooral een negatief
effect op de filter- en reactorfuncties. Omdat de zoutconcentratie tijdelijk en
plaatselijk erg hoog kan worden, wordt het zout niet langer vastgehouden in de
bodem, maar spoelt uit (afwenteling). De habitat wordt tijdelijk minder gunstig voor
bodemleven, zodra het zout is uitgespoeld herstelt dit zich. De aan strooizout
toegevoegde anti-klonteringsmiddelen kunnen in de bodem terecht komen en via het
riool worden afgevoerd; dit leidt na een strooiperiode soms tot hoge cyanidegehalten
in zuiveringsslib (Brinkmann et al., 1997). Echter, de kaliumferrocyanide die
daarvoor wordt gebruikt is in de bodem een onschadelijke verbinding, het wordt
o.i.v. zonlicht ontleed in onschadelijke componenten.

Bijlage 6 Actueel beleid ten aan zien van bodem en milieu,
relevant voor recreatieve voorzieningen
Beleidsbrief Bodem

Aan de basis van het huidige Nederlandse bodembeleid ligt de Beleidsbrief Bodem
uit 2003. In de brief worden onderdelen van het bodembeleid in onderlinge
samenhang gepresenteerd om te bevorderen dat de samenleving duurzamer met de
bodem omgaat en om inconsistenties en onvolkomenheden in het tot dan toe
heersende beleid weg te nemen.

Bodem is een ruim begrip dat in de Beleidsbrief Bodem (TK, 2003) gedefinieerd
wordt als: het vaste deel van de aarde met de zich daarin bevindende vloeibare en
gasvormige bestanddelen en organismen (wettelijke definitie). Binnen duurzaam
bodemgebruik worden naast ecologische waarden evenzeer economische en sociaal
culturele aspecten meegewogen.

In de beleidsbrief (TK, 2003) worden de belangrijkste aspecten van het nieuwe
bodembeleid genoemd:

- Verbreding van het bodembeleid. Was het beleid tot nu toe vooral gericht op
bodemverontreiniging (de chemische aspecten), voortaan zal het bodembeleid
zich ook richten op de fysische en biologische aspecten. De bodem-
vruchtbaarheid komt meer centraal te staan evenals het systeemdenken
(bijvoorbeeld bodem in relatie tot water).

- Stand-still beginsel. Dit is het uitgangspunt in het milieubeleid dat aangeeft dat de
bodemkwaliteit als gevolg van menselijk handelen niet mag verslechteren. In
andere woorden, om toekomstig gebruik van de bodem mogelijk te maken voor
andere functies, mag geen onherstelbare schade aan de bodem worden
toegebracht.

- Medeverantwoordelijkheid. Hiermee richt het beleid zich allereerst tot de
gebruiker van de bodem. Bodemgebruikers mogen niet alleen hun eigen belang
veilig stellen; effecten van hun handelen hebben op korte of lange termijn ook
gevolgen voor anderen. Het Rijk zal duurzaam bodemgebruik bevorderen.

- 'Decentralisatie'. Decentrale overheden moeten bewuster met de toestand van de
bodem omgaan en afwegingen moeten mede worden gebaseerd op een
beoordeling van effecten van bodemgebruik. Bij planprocessen moet rekening
worden gehouden met de eigenschappen en functies van de bodem, zodat kan
worden bezien welk gebruik waar kan worden gerealiseerd. Op deze manier kan
men beter rekening houden met lokale en regionale (bodem)omstandigheden.

- Brongerichte aanpak. Dit maakt deel uit van het preventieve beleid om schade
door verontreinigingen zoveel mogelijk te voorkómen en te herstellen. Voor
lokale en agrarische bronnen bestaat al specifieke regelgeving, zoals de
Meststoffenwet en de Nederlandse Richtlijn Bodembescherming.
Deze aspecten leiden o.a. tot kennisontwikkeling (bijv. bodembiodiversiteit) en
wijziging van wet- en regelgeving.

Wet bodembescherming en Wet milieubeheer

Op nationaal niveau zijn de Wet bodembescherming en de Wet milieubeheer van
kracht. Deze wetten zijn generiek en daarmee ook van toepassing op natuur- en
recreatiegebieden. Ze zijn vooral gericht op het voorkómen en herstellen van reeds
95

aanwezige bodemverontreinigingen en vanaf 2008 biedt het Besluit Bodemkwaliteit
nieuwe uitgangspunten. De Wet Bodembescherming bevat de voorwaarden die
worden gesteld aan het verrichten van handelingen in of op de bodem met als
doel de bodem te beschermen. Bescherming en sanering zijn in deze wet vastgelegd.

Besluit Bodemkwaliteit

Het besluit biedt namelijk de mogelijkheid om binnen een beheergebied grond te
verplaatsen naar delen met vergelijkbare of slechtere kwaliteit grond. Binnen het
Besluit Bodemkwaliteit kan een gemeente bijvoorbeeld kiezen voor generiek of
gebiedspecifiek beleid. Met name gebiedspecifiek beleid geeft gemeenten de ruimte
om op maat binnen hun beheergebied grond te verplaatsen en ambities op bodem-
kwaliteit te verwezenlijken. Aangezien het gebiedspecifieke beleid nog grotendeels
door het bevoegd gezag (provincies en gemeenten) ontwikkeld moet worden zal het
nog enige tijd duren voor het overal in gebruik genomen kan worden. Het Besluit
Bodemkwaliteit heeft alleen betrekking op chemische microverontreinigingen.

Wet op de Archeologische Monumentenzorg / Verdrag van Malta
Archeologische vondsten kunnen beïnvloed worden door het bodemgebruik. Het
Europese Verdrag van Valletta uit 1992, ook wel het Verdrag van Malta genoemd,
regelt de bescherming van archeologisch erfgoed in de bodem, de inpassing ervan in
de ruimtelijke ontwikkeling en de financiering van opgravingen: de veroorzaker van
de schade betaalt. Nederland heeft dit verdrag ondertekend en goedgekeurd.
Voor (ruimtelijke) plannen die het bodemarchief bedreigen moeten betrokken
partijen in beeld brengen welke archeologische waarden in geding zijn. Vroegtijdig
onderzoek in de bodem is gewenst om onnodige vertraging en extra kosten te
voorkomen. Uitgangspunt van het `Verdrag van Malta' is om het archeologisch
erfgoed zoveel mogelijk ter plekke (in situ) te bewaren en beheermaatregelen te
nemen om dit te bewerkstelligen. Daar waar behoud in situ niet mogelijk is, betalen
de bodemverstoorders in principe het archeologisch onderzoek en mogelijke
opgravingen. Het vertalen van archeologische vondsten in plannen versterkt de ruim-
telijke identiteit.

Het verdrag van Malta is in 2007 in Nederland geïmplementeerd in de Wet op de
Archeologische Monumentenzorg. Deze wet kan een gedeeltelijke bescherming
bieden van aardkundige waarden, althans voor zover deze door menselijk toedoen

zijn ontstaan, Onduidelijk is of, en zo ja hoe, andere aardkundige waarden landelijk wettelijk zijn beschermd.

Meststoffenwet
In de Meststoffenwet zijn bepalingen opgenomen ter bescherming van de bodem als gevolg van het gebruik van meststoffen.

Bestrijdingsmiddelenwet
Deze wet bevat regels die betrekking hebben op het gebruik van bestrijdings- middelen. Alleen officieel goedgekeurde bestrijdingsmiddelen mogen worden toege- past in een bepaalde dosering.

96 Alterra-rapport 1730

Bouwbesluit
Het Bouwbesluit bevat bouwtechnische voorschriften waaraan alle bouwwerken, zoals woningen, kantoren, maar ook tuinhuizen in Nederland minimaal moeten voldoen. Ook verbouwingen vallen onder het Bouwbesluit. De eisen hebben betrek- king op (brand)veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, energiezuinigheid en milieu.

Europese Kader Richtlijn Water (KRW)
De KRW geeft kaders voor het waterbeleid van de lidstaten. Het beleid is erop gericht een achteruitgang van de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater te voorkomen, door emissies te verhinderen. Op dit moment worden in Stroomgebiedsplannen ecologische kwaliteitsdoelstellingen vastgelegd, en aangegeven welke maatregelen moeten worden genomen om die doelstellingen te bereiken.

Flora- en Faunawet
De Flora- en Faunawet verbiedt om dieren te doden of hun rust- of verblijfplaats te verstoren. Ook legt de wet de zorgplicht van de burger voor de flora en fauna vast.

Grondwaterwet
In de Grondwaterwet zijn algemene regels gesteld aan het gebruik van grondwater. De regels zijn uitgewerkt in een provinciale verordening. Het uitgangspunt van de wet en de verordening is dat verantwoord omgegaan moet worden met grondwater.

Lozingenbesluit
Het Lozingenbesluit bevat regels omtrent het in de bodem lozen van vloeistoffen. In het besluit staat aangegeven aan welke eisen een lozer moet voldoen voordat hij/zij afvalwater in de bodem mag lozen.
Waterleidingbesluit
In het Waterleidingbesluit is de bescherming vastgelegd van de volksgezondheid tegen risico's die samenhangen met de levering of beschikbaarstelling van leiding- water. Dit besluit heeft niet alleen gevolgen voor de waterleidingbedrijven, maar ook voor de eigenaren van collectieve leidingwaterinstallaties. Het besluit vermeldt voor tientallen stoffen hoeveel er maximaal in het drinkwater mag voorkomen. WRO
Hoe Nederland er nu en in de toekomst uit moet zien, wordt geregeld in ruimtelijke plannen. Zowel het Rijk, provincies als gemeenten maken zulke plannen. Hoe deze tot stand komen en gewijzigd worden, is geregeld in de Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO). Deze wet bepaalt de taken van de overheid en de rechten en plichten van burgers, bedrijven en instellingen. De WRO geldt niet alleen als wettelijk kader voor overheden, maar ook als houvast voor burgers. Deze kan bijvoorbeeld bezwaren uiten bij een wijziging van een bestemmingsplan. Dit zegt iets over het gebruik van de grond en de opstallen en het bepaalt de bouwmogelijkheden van de grond. Een bestemmingsplan is het enige ruimtelijke plan dat juridisch bindend is. Het is bindend voor iedereen, dus voor burgers, bedrijven, instellingen en overheden. 97

Streekplannen en provinciaal beleid
Waar landelijke wetgeving ontbreekt kan provinciaal aanvullend beleid worden ontwikkeld. Zo heeft De provincie Noord-Holland alle aangewezen gebieden met bijzondere aardkundige waarden opgenomen in haar streekplannen. De provincies Friesland en Utrecht hebben op kaarten vastgelegd waar zich aardkundige waarden bevinden.

Andere beleidstukken
Het bodembeleid heeft verder te maken met voorwaarden en doelen van andere beleidsstukken. Het Nationaal Milieubeleidsplan 4 uit 2001 (NMP-4) omschrijft bijvoorbeeld de gewenste kwaliteit van grond- en oppervlaktewater, land- en waterbodems.

Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG)
De financiële ondersteuning met ILG-gelden heeft tot doel duurzaam bodemgebruik te stimuleren, bodemvisies te ontwikkelen en vooral de inzet van de agrobio- diversiteit te onder de aandacht te brengen.

Europees beleid
Binnen Europa komt er ook steeds meer beleid ten aanzien van bodem, milieu en klimaat. Nederland streeft naar een Europese bodemstrategie met ruimte voor nationale invulling. Internationale afspraken die in het nationale bodembeleid moeten worden opgenomen zijn de EU-bodemstrategie en de Europese Kaderrichtlijn Water. De aandacht van de Europese Commissie is vooral gericht op bodem- verontreiniging, organische stof, erosie, bodembiodiversiteit, verzilting, bodem- structuur en -verdichting en de instrumenten monitoring en kennisontwikkeling plus de integratie van bodembeleid in andere beleidsvelden. De Europese Kaderrichtlijn water gaat uit van een systeembenadering waarbij bodem en water in samenhang worden bezien, maar richt zich specifiek op de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater. Naar verwachting zal in 2009 in Nederland tevens een nieuwe internationale waterrichtlijn van kracht worden: de Grondwaterrichtlijn. Dit akkoord heeft als doel het grondwater te beschermen tegen verontreiniging en kwalitatieve achteruitgang. Voor decentrale overheden is deze richtlijn van belang, vanwege hun betrokkenheid bij het grondwaterbeheer en de verplichting tot het treffen van maatregelen om emissie van gevaarlijke stoffen naar het grondwater te voorkomen (www.senternovem.nl).

98 Alterra-rapport 1730

donderdag 15 oktober 2009