`Deelname aan het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer versterkte
bezorgdheid'
Het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer (MOVB) had bewoners en
hulpverleners moeten geruststellen over hun gezondheid. In
werkelijkheid heeft het onderzoek de bezorgdheid onder deelnemers
eerder aangewakkerd dan weggenomen, concludeert psychologe Margot
Verschuur in haar proefschrift.
Eerste effectonderzoek
Het onderzoek van Verschuur en haar Leidse collega's is het
eerste onderzoek in Nederland dat de effecten van een
grootschalig gezondheidsonderzoek na een ramp evalueert. `De
bedoelingen achter het MOVB waren goed', zegt Verschuur, `maar
ons onderzoek laat zien dat het voor veel mensen ongunstig
heeft uitgepakt.'
Psychologe Margot Verschuur: `Deelname aan het MOVB heeft voor
veel bewoners en hulpverleners ongunstig uitgepakt.'
MOVB
Het MOVB ging begin 2000 van start, op advies van de
parlementaire enquêtecommissie Bijlmerramp. Het grootschalige
onderzoek moest een einde maken aan de aanhoudende geruchten en
zorgen over de gezondheidsgevolgen van de vliegramp in de
Bijlmermeer in 1992. Bijna 5.000 bewoners en hulpverleners die
betrokken waren bij de ramp, namen deel aan een individueel
medisch onderzoek. Daarnaast vond er een epidemiologisch
onderzoek plaats onder 2.500 hulpverleners, om de relatie
tussen gezondheidsklachten en betrokkenheid bij de ramp vast te
stellen.
Klachten
Verschuur en haar collega's deden op hun beurt onderzoek naar
het effect van deelname aan het MOVB. De opdrachtgevers van het
MOVB, waaronder het Ministerie van VWS, wilden weten of het
MOVB effectief was in het verminderen van gezondheidsklachten
en -zorgen. Op verschillende momenten tussen 2000 en 2002 mat
Verschuur de gezondheidsklachten en -zorgen van bewoners en
hulpverleners die deelnamen aan het MOVB.
Het MOVB had definitief een einde moeten maken aan de
aanhoudende geruchten en zorgen over de gezondheidsgevolgen van
de vliegramp in de Bijlmermeer in 1992
Bezorgd
`Uit onze metingen blijkt dat deelname aan het MOVB over
langere tijd niet heeft geleid tot minder gezondheidsklachten',
vertelt Verschuur. `Veel deelnemers waren na afloop juist
bezorgder over hun gezondheid dan ervoor, terwijl daar op basis
van de uitkomsten van het epidemiologisch onderzoek onder
hulpverleners geen aanleiding voor was.'
Contraproductief
Dat het MOVB voor veel mensen een contraproductief effect had,
kwam voor Verschuur niet geheel als een verrassing.
`Vergelijkbaar onderzoek naar de effecten van grote
bevolkingsonderzoeken geeft hetzelfde beeld', zegt Verschuur.
Als voorbeeld noemt ze screeningsonderzoek naar borstkanker.
`Een gunstige uitslag stelt deelnemers voor korte tijd gerust,
maar daarna gaan sommigen zich juist meer zorgen maken dan vóór
het onderzoek.'
Sensitisatie
Verschuur spreekt in dit verband van `sensitisatie': door de
aandacht van buitenaf gaan deelnemers aan een
gezondheidsonderzoek zich nog meer zorgen maken over hun
gezondheid. Kwetsbare groepen die deelnamen aan het MOVB, zoals
mensen met meer klachten, een lage opleiding en een
niet-westerse achtergrond, bleken het meest ontvankelijk voor
dit effect. `Deze groepen vragen om specifieke nazorg bij
toekomstige rampen', aldus Verschuur.
Nasleep
Opvallend is dat ook bewoners en hulpverleners die niet
rechtstreeks bij de Bijlmerramp betrokken waren, toch
ongeruster werden na deelname aan het MOVB. Deze uitkomst is
volgens Verschuur niet los te zien van de turbulente nasleep
van de ramp en de jarenlange media-aandacht voor de mogelijke
gevolgen. `Ook al heb je zelf geen gezondheidsklachten, je
wordt toch angstiger.' Verschuur vermoedt dat het MOVB een
positiever effect had gehad wanneer het niet 8 tot 10 jaar na
de ramp, maar jaren eerder was uitgevoerd.
Enschede
Verschuur is daarom blij dat de overheid, al vóór afronding van
het MOVB, lering heeft getrokken uit de Bijlmerramp. `Bij de
vuurwerkramp in Enschede is de informatievoorziening veel
eerder op gang gekomen. Er werd al na drie weken een
toxicologisch onderzoek uitgevoerd. Getroffen burgers konden
terecht bij een informatie- en adviescentrum waar zij hun
persoonlijke zorgen en vragen kwijt konden. Zo voorkom je veel
onrust.'
Informatievoorziening
Het MOVB laat volgens Verschuur zien wat er fout gaat als de
informatievoorziening onvoldoende op de specifieke zorgen van
specifieke groepen burgers is afgestemd. Verschuur: `Na afloop
van het MOVB ontvingen bewoners een algemene
publiekssamenvatting van het epidemiologisch onderzoek onder
hulpverleners. Daarin staat bijvoorbeeld dat geen van de
onderzochte hulpverleners is blootgesteld aan verarmd uranium.
Bewoners bleven zitten met de vraag: geldt dit ook voor mij als
bewoner? Veel bewoners denken nog steeds dat hun klachten
worden veroorzaakt door blootstelling aan schadelijke stoffen.'
Bewoners en hulpverleners die de uitslag van het individueel
medisch onderzoek met hun arts nabespraken, waren na afloop
minder ongerust.
Nazorg
Het belang van persoonlijke terugkoppeling blijkt ook op een
andere manier uit het onderzoek van Verschuur. Deelnemers die
na afloop van het individueel medisch onderzoek hun resultaten
persoonlijk nabespraken met een arts, waren daarna minder
ongerust. Bijna 50% van de deelnemers aan het MOVB heeft echter
geen gebruik gemaakt van deze gelegenheid voor een nagesprek.
Weggegooid geld?
Verschuur concludeert in haar proefschrift dat het MOVB over
het algemeen een negatief effect heeft gehad op de bewoners en
de hulpverleners. Is een grootschalig gezondheidsonderzoek na
een ramp daarmee bij voorbaat weggegooid geld? `Nee, dat niet',
zegt Verschuur. `Gezondheidsonderzoek kan wel degelijk
effectief zijn. Het punt is dat je daar niet op voorhand van
kunt uitgaan.'
Zorgvuldig
De Gezondheidsraad heeft rekening gehouden met de uitkomsten
van het effectonderzoek van Verschuur. In een rapport uit 2006
schrijft zij dat de besluitvorming over gezondheidsonderzoeken
na rampen `extra zorgvuldig moet geschieden'.
Beperkingen
Het effectonderzoek van Verschuur en haar collega's is niet
zonder beperkingen. Zo kan Verschuur niet met zekerheid zeggen
dat deelname aan het MOVB de oorzaak is geweest van de
toegenomen bezorgdheid, omdat zij niet over een controlegroep
kon beschikken. De media-aandacht voor de aanslagen van 11
september 2001 kan bijvoorbeeld ook een rol hebben gespeeld.
`Maar', voegt Verschuur daaraan toe, `we hebben veel van dit
soort alternatieve verklaringen kunnen uitsluiten op basis van
statistische analyses.'
Navolging
Verschuur hoopt dat het effectonderzoek navolging vindt. `Ons
onderzoek naar de effecten van het MOVB heeft duidelijk gemaakt
dat het in veel opzichten anders moet. Ik realiseer me dat dit
voor de onderzoeksdeelnemers geen leuke boodschap is. Maar dit
effectonderzoek maakt wel dat de overheid beter kan reageren op
toekomstige rampen.'
Verschuur, M.J. (2009). Effects of the Medical Investigation
Bijlmermeer Aviation Disaster on health perception of residents
and rescue workers.
Promotie: donderdag 15 oktober
Faculteit: Sociale Wetenschappen
Promotoren: prof.dr. Ph. Spinhoven, prof.dr. F.R. Rosendaal
Universiteit Leiden