Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Productie en verspreiding van massavernietiginswapens: risico's voor bedrijven en wetenschappelijke instellingen.pdf
Uw bedrijf of instelling kan ongewild betrokken raken bij leveringen voor programma's voor massavernietigingswapens en overbrengingsmiddelen. Om deze wapens te produceren zijn kennis, vaardigheden en goederen nodig. Landen die dergelijke wapens willen produceren zoeken deze kennis, vaardigheden en goederen vaak in andere landen. Ook in Nederland. Vaak gebeurt dit op heimelijke wijze. Lang niet altijd zal het daarbij voor u direct duidelijk zijn dat het om verwerving voor dergelijke programma's gaat.
Deze brochure helpt u en uw organisatie heimelijke verwervingspogingen te herkennen en informeert u over de maatregelen die u kunt nemen. Zo kunt u de kans beperken dat uw bedrijf ongewild betrokken raakt bij risicovolle transacties.
Aarzelt u niet om bij vragen of naar aanleiding van ervaringen contact op te nemen met de gezamenlijke Unit Contraproliferatie van de AIVD en de MIVD.
Mr. G.L. Bouman
Hoofd Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Generaal-majoor drs. P.W.C.M. Cobelens
Directeur Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
Ministerie van Defensie
Productie en verspreiding van
massavernietigingswapens
risico's voor bedrijven en wetenschappelijke instellingen
Een woord vooraf
Uw bedrijf of instelling kan ongewild betrokken
raken bij leveringen voor programma's voor
massavernietigingswapens en overbrengingsmiddelen.
Om deze wapens te produceren zijn
kennis, vaardigheden en goederen nodig. Landen
die dergelijke wapens willen produceren zoeken
deze kennis, vaardigheden en goederen vaak in
andere landen. Ook in Nederland. Vaak gebeurt dit
op heimelijke wijze. Lang niet altijd zal het daarbij
voor u direct duidelijk zijn dat het om verwerving
voor dergelijke programma's gaat.
Deze brochure helpt u en uw organisatie heimelijke
verwervingspogingen te herkennen en informeert u
over de maatregelen die u kunt nemen. Zo kunt u de
kans beperken dat uw bedrijf ongewild betrokken
raakt bij risicovolle transacties.
Aarzelt u niet om bij vragen of naar aanleiding van
ervaringen contact op te nemen met de gezamenlijke
Unit Contraproliferatie van de AIVD en de
MIVD. U vindt de contactgegevens van de AIVD en
de MIVD op de websites.
Mr. G.L. Bouman
Hoofd Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Generaal-majoor drs. P.W.C.M. Cobelens
Directeur Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
Ministerie van Defensie
1
2
Inhoud
Proliferatie: belang en gevaar 5
Herkennen van risicovolle transacties 7
Wat u kunt doen 11
Wat de overheid doet 12
Contactgegevens 13
3
Iran kent in zijn veiligheidspolitiek een belangrijke
rol toe aan ballistische raketten. Belangrijk voor
het optimaliseren van de reikwijdte van raketten
is het reduceren van het gewicht van toegepaste
materialen. Op het gebied van lucht- en
ruimtevaarttechniek wordt onderzoek gedaan
naar nieuwe lichte materialen. Resultaten
hiervan zijn toepasbaar bij ballistische raketten.
Proliferatie, ofwel de verspreiding van massavernietigingswapens
en overbrengingsmiddelen,
wordt wereldwijd beschouwd als een reëel gevaar
voor de internationale veiligheid. Er bestaan
verschillende soorten massavernietigingswapens:
chemische, biologische, radiologische
('vuile bom')
en kernwapens. Ook overbrengingsmiddelen als
ballistische raketten, kruisraketten en onbemande
vliegtuigen zijn een gevaar.
Diverse landen worden ervan verdacht massavernietigingswapens
en overbrengingsmiddelen te
ontwikkelen en doelen na te streven die een
bedreiging kunnen vormen voor de internationale
rechtsorde en de veiligheid en belangen van
Nederland en zijn bondgenoten. Deze noemen we
'landen van zorg'. Deze zijn vooral gelegen in het
Midden-Oosten, Noord-Afrika, Zuid-, Zuidoost- en
Oost-Azië.
Het zijn niet alleen staten die interesse tonen voor
massavernietigingswapens. Ook individuele
terroristen hebben belangstelling voor dergelijke
wapens.
Proliferatie omvat zowel de ontwikkeling en
productie van massavernietigingswapens en
overbrengingsmiddelen als de verwerving van
materialen, technologie en wetenschappelijke
kennis om deze wapens te ontwikkelen.
Verwerving vindt vooral plaats in geïndustrialiseerde
landen waar hoogwaardige technologie en
goederen voorhanden zijn, dus ook in Nederland.
Proliferatie: belang en gevaar
5
Een Nederlandse handelsfirma ontvangt een
aanvraag voor een specifiek type aluminiumplaten.
Als eindgebruik wordt opgegeven
toepassing bij de bouw van een medische
faciliteit in een land van zorg. De Nederlandse
firma doet een proef-vergunningaanvraag
(sondage) bij de Centrale Dienst In- en Uitvoer
(CDIU) van het ministerie van Financiën. Hierop
volgt een negatief advies: het type aluminiumplaten
kan namelijk voor een militaire toepassing
worden gebruikt. Op dat moment gaat een
onbekende derde partij in het land van zorg zich
met de transactie bemoeien. De Nederlandse
firma wordt met argumenten van bedrijfseconomische
aard onder druk gezet. Nader onderzoek
wijst uit dat deze onbekende derde partij
opereert uit naam van een onderdeel van de
defensie-industrie in het betreffende land.
De maatregelen tegen proliferatie, zowel nationaal
als internationaal, maken het landen van zorg
steeds moeilijker de benodigde goederen en kennis
aan te schaffen. Deze landen gebruiken daarom
steeds nieuwe methodes om te verhullen dat het
gezochte bestemd is voor toepassing in
wapenprogramma's.
Veel van de materialen en technologie die nodig
zijn voor wapens kennen ook toepassingen in
goederen voor vreedzaam gebruik, bijvoorbeeld
voor de productie van cosmetica. Deze materialen
en technologie zijn met andere woorden geschikt
voor tweevoudig gebruik. Dit zogenaamde dual use
karakter maakt het extra lastig om proliferatierelevante
verwervingsactiviteiten te herkennen. In
deze gevallen is het belangrijk te weten wie de echte
(eind)afnemer is en waarvoor deze het bestelde gaat
gebruiken. Informatie over strategische goederen
kunt u vinden op de website van het ministerie van
Economische Zaken (zie hiervoor de contactgegevens
op pagina 13).
Indicatoren
Om eventuele risico's vast te kunnen stellen, is het
belangrijk dat u nagaat of goederen en kennis die u
mogelijk gaat leveren, kunnen worden gebruikt in
programma's voor massavernietigingswapens en
overbrengingsmiddelen. Ook is het van belang na te
gaan of uw afnemers zich transparant en marktconform
opstellen.
Voor het herkennen van risicovolle transacties kunt
u onderstaande aandachtspunten als leidraad
gebruiken.
* De bestelling omvat strategische goederen;
* de bestemming van de goederen is een land
van zorg;
* de eindbestemming is onduidelijk;
* de besteller heeft banden met het defensieapparaat
van een land van zorg;
* de contacten verlopen via een onduidelijk
e-mailadres;
* het eindgebruik en/of de eindgebruiker zijn
onduidelijk:
-- de referenties zijn niet eenduidig;
-- de besteller geeft onvoldoende antwoord
op technische of commerciële vragen;
-- de aard van de opdrachtgevende organisatie
en/of eindgebruiker wijkt af van de
aard van de bestelde goederen;
* de bestelde hoeveelheid wijkt af van wat
gebruikelijk is;
* de koper is bereid een hogere prijs te betalen
dan de marktprijs;
* de koper heeft ongewone wensen of
voorwaarden voor de betaling, leverantie of
nazorg, zoals geen installatie of service ter
plaatse.
Valse eindgebruikers en eindgebruik
Verwervingsorganisaties maskeren de eindbestemming
van goederen door gebruik te maken
van dekmantelbedrijven, agenten en andere valse
eindgebruikers, die soms alleen op papier bestaan.
Bij chemicaliën bieden farmaceutische, cosmetische
of gewasbeschermende toepassingen aannemelijke
dekmantels.
Veel transacties die in potentie verdacht zijn, gaan
schuil in omvangrijke orders voor de olie-industrie.
Ook wetenschappelijke instellingen van landen van
zorg worden in dit verband gebruikt om de indruk
te wekken dat het om een civiele toepassing van
goederen en kennis gaat (bijvoorbeeld wetenschappelijk
onderzoek).
Herkennen van risicovolle transacties
7
De Iraakse State Enterprise for Pesticides
Products (SEPP) heeft in de jaren tachtig in
Nederland grote hoeveelheden chemicaliën
aangeschaft als grondstof voor landbouwbestrijdingsmiddelen.
Achteraf bleek dat deze
chemicaliën, waarvan de export destijds nog was
toegestaan, zijn gebruikt voor de aanmaak van
chemische strijdmiddelen.
Brokering
Een andere veel gebruikte methode is 'brokering':
hierbij kunt u te maken krijgen met (onverdachte)
firma's of personen die bemiddelen bij transacties
tussen firma's voor de levering van militaire en/of
dual-use goederen. Het kan hierbij gaan om zowel
diensten vanuit Nederland als vanuit het buitenland.
De activiteiten lopen uiteen van aankopen en
verkopen, het faciliteren van de overdracht tot
onderhandelen. De Europese Unie heeft bij de
aanscherping van de sancties tegen Iran in
november 2008 een verbod ingesteld op het
verlenen van technische bijstand (direct of indirect)
en - voor bepaalde goederen - op het verlenen van
tussenhandeldiensten richting Iran.
Documentfraude
Verwervingsorganisaties deinzen niet terug voor het
opzettelijk onjuist invullen van transportdocumenten
of het verstrekken van valse eindgebruikerverklaringen
aan de douane. Op die
manier proberen zij goederen, bestemd voor
massavernietigingswapens en overbrengingsmiddelen,
onopgemerkt de grens te laten passeren.
Zo is een geval bekend waarbij op de transportdocumenten
computeronderdelen en reserveonderdelen
stonden vermeld. Bij controle werden
echter goederen voor de nucleaire wapenindustrie
aangetroffen.
Transportroutes via tussenstations
Om de exportcontroles van exporterende en
doorvoerlanden te omzeilen, kiezen landen van
zorg steeds vaker voor ingewikkelde transportroutes.
Verwervingsorganisaties maken vaak
gebruik van tussenstations in één of meerdere
landen. Door deze laatste landen als land van
bestemming op te geven, proberen verwervingsorganisaties
te verhullen dat de zending eigenlijk
bestemd is voor een land van zorg. Dubai in de
Verenigde Arabische Emiraten is bijvoorbeeld een
bekend omslagpunt voor goederen met eindbestemming
Iran.
Keuze voor eenvoudige apparatuur
Exportcontroles richten zich vooral op geavanceerde
apparatuur. Landen van zorg nemen daarom soms
genoegen met machines waarvan de technische
specificaties nét onder de grens vallen van de
vergunningsverplichting.
Kennismigratie
Onder kennismigratie (in vaktermen Intangible
Technology Transfer, ITT) wordt in deze context
verstaan de overdracht van specifieke informatie die
bruikbaar is voor ontwikkeling, productie en inzet
van massavernietigingswapens. Landen van zorg
streven ernaar om hun wetenschappelijke en
technologische kennisniveau ook op dit terrein te
actualiseren. Voorkom het lekken van gevoelige
informatie door studenten en werkgevers beperkte
toegang te geven tot vertrouwelijke informatie.
9
Ook uw bedrijf of instelling loopt het risico
ongewild betrokken te raken bij het leveren van
producten, goederen of kennis waarmee andere
landen massavernietigingswapens en overbrengingsmiddelen
kunnen maken. Dat kan het geval
zijn wanneer uw bedrijf goederen of diensten levert
aan andere landen, ook aan landen waarvan u niet
verwacht dat ze dergelijke activiteiten uitvoeren.
Goederen kunnen immers uiteindelijk bestemd zijn
voor landen van zorg. De hiervoor beschreven
aandachtspunten helpen u bij het herkennen van
risicovolle transacties. Daarnaast kunt u zelf ook
concrete maatregelen nemen om de risico's voor uw
bedrijf of instelling zoveel mogelijk te beperken.
Risicoanalyse
Een risicoanalyse geeft inzicht in de mogelijke
gevaren die uw organisatie loopt in contacten met
bepaalde landen, personen of bedrijven. Deze
risicoanalyse kan vervolgens aanleiding zijn om
extra maatregelen te nemen, zoals voorlichting aan
uw medewerkers. De gezamenlijke Unit
Contraproliferatie van de AIVD en de MIVD helpt u
de risico's voor uw organisatie te analyseren.
Beperken van toegang tot vertrouwelijke
informatie
Het bewustzijn dat uw organisatie risico loopt, is
een belangrijke factor om heimelijke verwervingsactiviteiten
te herkennen. Om ongewenste
kennisoverdracht te voorkomen, helpt het wanneer
u en uw medewerkers zich ervan bewust zijn dat
sommige studenten en wetenschappers uit landen
van zorg bij uw organisatie kennis willen opdoen
voor programma's voor massavernietigingswapens.
Voor de omgang met vertrouwelijke of commercieel
gevoelige informatie is het goed de volgende
aandachtspunten in acht te nemen:
* Need to know: een werknemer mag alleen van
vertrouwelijke informatie kennisnemen als dat
nodig is om zijn werk te kunnen doen.
Bovendien mag deze kennis niet met collega's
worden gedeeld voor wie deze kennis niet
noodzakelijk is;
* need to be: een werknemer heeft alleen fysieke
toegang tot ruimtes waar vertrouwelijke
informatie voorhanden is als dat nodig is om
zijn werk te kunnen doen;
* rapporteer incidenten en geef er opvolging
aan;
* houd toezicht en controle;
* leg beveiligingsprocedures vast en zie toe op
naleving ervan;
* breng informatiestromen in kaart en beperk ze.
Twijfels of vragen?
Als u wordt geconfronteerd met aanvragen of
bestellingen die aansluiten op de beschreven
patronen, dan wordt u verzocht de gezamenlijke
Unit Contraproliferatie van de AIVD en de MIVD
daarvan in kennis te stellen. Bedrijven die gerubriceerde
opdrachten voor Defensie uitvoeren
(ABDO-bedrijven) kunnen ook contact opnemen
met de MIVD, Bureau Industrieveiligheid.
Als u twijfelt over een transactie of als u wilt weten
of bepaalde goederen vallen onder de exportvergunningplicht,
dan kunt u terecht bij de Centrale
Dienst In- en Uitvoer (CDIU). Deze dienst is de
verantwoordelijke instantie voor de uitgifte van
exportvergunningen op het gebied van militaire
goederen, dual-use goederen en goederen die onder
embargo's en VN-sancties vallen. Het is ook
mogelijk een proefaanvraag (sondage) te doen bij
de CDIU. Op deze wijze kan vroegtijdig een indicatie
worden gegeven van eventuele bezwaren bij het
toekennen van de vergunning.
U vindt alle contactgegevens achter in deze brochure.
Wat u kunt doen
11
Er zijn verschillende internationale verdragen
gesloten die het ontwikkelen, produceren, bezitten
en inzetten van massavernietigingswapens
verbieden. Deze zogenaamde non-proliferatieverdragen
zijn door vrijwel alle bestaande staten
ondertekend.
Verdragen Niet geratificeerd door:
(belangrijkste landen)
Biological and Toxin
Weapons Convention
(BTWC)
Egypte, Eritrea, Israël
Kazachstan, Mauritanië,
Myanmar, Somalië, Syrië,
Verenigde Arabische
Emiraten
Chemical Weapons
Convention (CWC)
Angola, Egypte, Israël,
Myanmar, Noord-Korea,
Somalië, Syrië
Non-Proliferatie Verdrag
(NPV)
India, Israël, Pakistan,
Noord-Korea
Een aantal geïndustrialiseerde landen heeft
hiernaast gezamenlijk exportcontroles ingesteld op
materialen, machines en technologie die geschikt
zijn voor de productie van deze wapens en sommige
overbrengingsmiddelen (de zogenaamde
exportcontrole-regimes).
De goederenlijsten waartoe de exportcontroleregimes
besluiten, zijn via de EU-wetgeving ook in
Nederland van kracht. Het gaat dan om controle op
de uitvoer, de overbrenging, de tussenhandel en de
doorvoer van goederen voor tweevoudig gebruik.
Nederland heeft zich zowel bij deze verdragen als bij
deze exportcontrole-afspraken aangesloten. Het
heeft zich daarmee verplicht deze na te komen.
Hier ligt een belangrijke bestaansreden voor het
Nederlandse stelsel van exportcontrole.
Goederen voor tweevoudig gebruik (dual use)
Veel van de materialen en technologie die nodig
zijn voor wapens kennen ook toepassingen in
goederen voor vreedzaam gebruik. Deze materialen
en technologie zijn met andere woorden geschikt
voor tweevoudig gebruik. In deze gevallen is het
belangrijk te weten wie de echte (eind)afnemer is en
waarvoor deze het bestelde gaat gebruiken.
Exportcontrole heeft voor een aanzienlijk deel
betrekking op juist deze goederen.
De niet-fysieke overdracht van programmatuur en
technologie valt onder dezelfde dual-use exportbeperkingen
als fysieke goederen. Anders gezegd:
als technische bijstand in de vorm van trainingen
een relatie kan hebben met programma's voor
massavernietigingswapens en overbrengingsmiddelen,
valt ook deze onder exportbeperkingen
van dual-use goederen.
Exportvergunningen
Het wordt steeds duidelijker dat landen van zorg
voor hun wapenprogramma's ook goederen
proberen te verwerven die niet onder de dual use
goederen vallen. Op Europees niveau worden
hiervoor maatregelen getroffen die van belang
kunnen zijn voor uw organisatie.
Via de website van het ministerie van Economische
Zaken vindt u informatie over de laatste ontwikkelingen
met betrekking tot relevante Europese
maatregelen.
Wat de overheid doet
12
Voor informatie over gerubriceerde defensieopdrachten en
beveiligingsadviezen voor ABDO-bedrijven:
Ministerie van Defensie
Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst/
Bureau Industrieveiligheid
Postbus 20701
2500 ES Den Haag
Tel. 070 441 94 06
www.defensie.nl/mivd
indussec@mindef.nl
Voor informatie over Europese exportmaatregelen en
strategische goederen:
Ministerie van Economische Zaken
Afdeling Exportcontrole
Postbus 20101
2500 EC Den Haag
Telefoon: 070 379 89 11
www.exportcontrole.ez.nl
Voor informatie over transacties en exportvergunningplicht:
Centrale Dienst In- en Uitvoer (CDIU)
Postbus 30003
9700 RX Groningen
Telefoon: 050 523 23 00
www.douane.nl
Het is mogelijk dat u bij andersoortige situaties
dan beschreven in deze brochure twijfelt aan
de bedoelingen van personen of instanties die
goederen, kennis of technologie van uw
organisatie willen betrekken. Ook in die
gevallen kunt u met uw vragen en meldingen
terecht bij genoemde instanties.
Contact
13
Colofon
Deze brochure is een uitgave van:
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
www.aivd.nl
Ministerie van Defensie
Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
www.defensie.nl/mivd
Postbus 20701 | 2500 ES Den Haag
September 2009