Middeleeuwse priester schrijft geschiedenis
Vrijdag 25 september verschijnt De boeken van Velthem. Een portret van
een veertiende-eeuwse Brabantse priester die zijn Latijn-onkundige
tijdgenoten geschiedenis wilde bijbrengen. De artikelenbundel is het
resultaat van het Leidse Vidi-project `Men of Letters' van Geert
Warnar.
Volkstaal
Lodewijk van Velthem (actief in de eerste decennia van de
veertiende eeuw) is bij uitstek een van de `men of letters' die
Warnar in zijn onderzoeksproject bestudeerde. Hij was priester
in Veltem (Belgisch Brabant) en dus goed onderlegd in de
Latijnse letteren. De meeste van deze geletterden deelden hun
kennis slechts met andere geletterden. Van Velthem was een van
de weinige intellectuelen die wel bereid was om zijn kennis te
delen met een publiek dat niet geschoold was in het Latijn. Hij
maakte vertalingen in de volkstaal, de voorloper van het
huidige Nederlands, de taal die we later Middelnederlands zijn
gaan noemen. Van Velthem is overigens ook bekend als de
belangrijkste verzamelaar uit de Nederlanden van verhalen over
koning Arthur en zijn ridders van de Tafelronde.
Geschiedschrijver van de eigen tijd
Als bewerker van geleerdheid in het Nederlands was Van Velthem
niet de eerste. Jacob van Maerlant, door Frits van Oostrom
fraai geportretteerd in Maerlants wereld, ging Van Velthem
voor. Van Maerlant was op vrij hoge leeftijd nog begonnen aan
een gigantische onderneming, een Middelnederlandse vertaling
van de Latijnse wereldgeschiedenis in vier delen (tot ca. 1250)
van Vincentius van Beauvais. Van Maerlant stierf zonder dit
grote werk, de Spiegel historiael voltooid te hebben. Lodewijk
van Velthem zette zijn arbeid voort en voltooide de vertaling
van het vierde deel. Maar intussen was er al weer een halve
eeuw gepasseerd die door Vincentius niet beschreven was. Daarom
voegde Van Velthem een vijfde deel toe, waarin hij de
geschiedenis tot zijn eigen tijd beschreef. Hier kon hij niet
meer op het kompas van Vincentius varen, maar moest hij zelf
geschiedenis gaan schrijven.
Leidse bijdragen
De bundel De boeken van Velthem geeft een beeld van Van Velthem
als auteur in zijn tijd. De bijdragen gaan in op de manier
waarop Van Velthem de politieke ontwikkelingen beschreef en hoe
hij de hem ter beschikking staande bronnen bewerkte. Ook wordt
aandacht besteed aan zijn relatie tot mogelijke opdrachtgevers.
Andere bijdragen gaan over de (Duitse) vertaling van zijn werk
en zijn invloed op latere kroniekschrijvers.
Niet alleen lichte kost
Twee bijdragen zijn van de hand van Leidse onderzoekers. Geert
Warnar laat zien dat Van Velthem in zijn vertaling van
Vincentius veel verder ging dat zijn voorganger Jacob van
Maerlant. Waar Van Maerlant geneigd was om de meer geleerde
stukken over te slaan en zich tot historische verhalen te
beperken, doet Van Velthem alle moeite om ook de zwaardere kost
voor zijn publiek te vertalen. Zo vinden we bij hem paginalange
bewerkingen van de mystieke theologie van middeleeuwse
grootheden als Bernardus van Clairvaux en Hugo van Sint-Victor.
Niet in proza, maar in gepaard rijmende verzen, zoals het
Nederlands sprekende en lezende publiek dat verwachtte.
Zwartgallige broeder
Wybren Scheepsma, post-doc in het `Men of Letters'-project,
ondernam een studie naar het optreden van een in de
vakliteratuur onbekende boeteprediker. Hij onderzoekt de rol
van deze broeder IJsewijn in Van Velthems wereldgeschiedenis.
IJsewijn was een rondreizende bedelmonnik, die van stad tot
stad trok om met name de rijkere stadsbewoners te wijzen op de
voosheid van materieel bezit. In IJsewijns preken stond de
zondigheid van de mens centraal. In Maastricht en Leuven werd
hij de stad uitgeschopt, mogelijk omdat men de inhoud van zijn
preken wel erg zwartgallig vond. Lodewijk van Velthem hechtte
wel waarde aan de prediking van IJsewijn. Hij behandelt de
obscure broeder in één adem met de beroemde Keulse geleerde
Albertus Magnus. Scheepsma vermoedt dat Van Velthems waardering
voor IJsewijns prediking te verklaren is uit Van Velthems eigen
visie op de wereldgeschiedenis, die hij als één grote
waarschuwing tegen de zondigheid van de mens ziet.
'Hier indet boec van lancelote dat here lodewijcs es van
velthem': Hier eindigt het boek van Lancelot dat van heer
Lodewijk van Velthem is.
Het handschrift op het web
Het belangrijkste manuscript waarin Van Velthems voortzetting
van de Spiegel historiael is opgetekend wordt bewaard in de
Leidse universiteitsbibliotheek (signatuur Leiden, UB, BPL
14E). Ter gelegenheid van het verschijnen van De boeken van
Velthem heeft de UB alle bladen van het handschrift digitaal
toegankelijk gemaakt op de website.
Boekpresentatie
Het boek wordt aangeboden aan Frits van Oostrom (Universiteit
Utrecht, daarvoor (1982-2001) hoogleraar Nederlandse
letterkunde te Leiden), die vervolgens een voordracht over
Lodewijk van Velthem zal houden. De bijeenkomst vindt plaats in
de Noordhal van de Universiteitsbibliotheek, Witte Singel 27,
Leiden. Aanvang om 16.00, de toegang is vrij.
De boeken van Velthem. Auteur, oeuvre en overlevering. Red.
Bart Besamusca, Remco Sleiderink, Geert Warnar. Middeleeuwse
Studies en Bronnen 119. Hilversum, Verloren, 2009. ISBN
9789087040932. 296 pp. EUR 29,00.
(22 september 2009, DH)
Universiteit Leiden