Partij van de Arbeid
Toespraak Bos bij aanbieding miljoenennota
Minister Wouter Bos heeft zojuist de miljoenennota gepresenteerd. In
zijn begeleidende toespraak besteede Bos niet alleen aandacht aan de
vraag hoe we met elkaar op een solidaire manier de crisis door komen,
maar ook aan de vraag hoe Nederland er na de crisis uit komt te zien.
Bos kijkt vooruit op moeilijke tijden omdat de rekening die nu wordt
opgebouwd betaald zal moeten worden, en eerlijk verdeeld.
De volledige toespraak van Wouter Bos (gesproken woord geldt):
'Vandaag is het 15 september 2009. Exact één jaar na 15 september
2008.
Op de dag af één jaar nadat een bank die niet om kon vallen, Lehman
Brothers in de Verenigde Staten van Amerika, toch om bleek te kunnen
vallen.
Tussen die 15e september en deze 15e september is de wereldeconomie in
een achtbaan van onvoorspelde en onvoorspelbare heftigheid
terechtgekomen.
Niet alleen raakten overal ter wereld banken en verzekeraars door
eigen roekeloos gedrag in de problemen, dat gold helaas ook voor vele
ondernemingen en bedrijfjes die part noch deel hadden aan het ontstaan
van deze crisis.
Niet alleen kwamen er overal ter wereld duizenden bankiers en
financiële wonderkinderen op straat te staan, dat gold helaas ook voor
gezinnen die hun hypotheek niet meer konden betalen, werknemers die
hun baan kwijt raakten en ondernemers die hun persoonlijke
geïnvesteerde vermogens als sneeuw voor de zon zagen verdwijnen.
Er vielen niet slechts talloze individuele dromen, plannen en ambities
van vele hardwerkende mensen aan gruzelementen, maar vooral die ene
grote naieve kapitalistische droom waarin markten als vanzelf goed
doen, waarin overheden niets te bieden hebben en waarin geld vooral
moet rollen, maakt niet uit hoeveel, maakt niet uit waarnaartoe.
Mevrouw de Voorzitter,
Velen van ons zullen ooit onze kinderen en kleinkinderen kunnen
vertellen dat we tussen 2007 en 2010 unieke tijden en gebeurtenissen
mee maakten die we nog nooit hadden meegemaakt en die we daarna ook
nooit meer mee maakten.
Ik hoop dat ze dat laatste vooral ook kunnen zeggen omdat ze kunnen
laten zien dat deze generatie politici lessen trok uit de crisis, zich
voornam dit nooit meer te laten gebeuren en de rug ook recht hield
toen de druk verflauwde, het grote geld weer lonkte en de neiging om
terug te vallen in oude praktijken weer toenam.
Dat we in staat zijn om lessen te leren uit een crisis hebben we
overigens ook deze jaren al bewezen. Hoe anders hebben regeringen in
de hele wereld op deze crisis gereageerd dan op de crisis in de jaren
'30 van de vorige eeuw.
Toen verergerde het overheidsoptreden de crisis, toen werd er tijdens
de crisisjaren bezuinigd, toen betekende werkloosheid bijna meteen
armoede, toen werkten regeringen nauwelijks met elkaar samen.
Nu stimuleren overheden de economie om sneller uit de crisis te raken,
nu hebben we goede stelsels van sociale zekerheid zodat werklozen niet
tot de bedelstaf zijn veroordeeld, nu werken regeringen overal ter
wereld met elkaar samen.
Met als gevolg dat als we vandaag de dag lezen en horen over
voorzichtige tekenen van herstel, we ons moeten bedenken dat dit komt
omdat de financiële sector, de sector die overheidsoptreden meer dan
wie dan ook verafschuwde, door diezelfde overheid gered is.
En dat de politiek overal ter wereld deed waarvoor ze zo ongeveer is
opgericht: het algemeen belang voorop stellen, markten corrigeren en
kwetsbare mensen beschermen.
Zo ook in Nederland.
We nationaliseerden banken, kwamen op voor spaarders en garandeerden
spaartegoeden.
We houden de werkloosheidsuitkeringen op peil ondanks de toenemende
werkloosheid.
We bezuinigen niet ondanks de teruglopende belastinginkomsten.
En we besteden miljarden extra aan het bestrijden van de
jeugdwerkloosheid, het bouwen en renoveren van scholen, woningen en
verpleeghuizen, het investeren in duurzame energie en het verlagen van
belasting- en regeldruk.
Met als resultaat dat mensen hun koopkracht redelijk op peil kunnen
houden, dat we een nog grotere stijging van de werkloosheid weten te
voorkomen en dat bedrijven in staat gesteld worden zo snel als
enigszins mogelijk weer aan te haken bij de groei van de economie.
Mevrouw de Voorzitter,
Overal ter wereld hebben regeringen dus geleerd van vorige crises en
worden die lessen nu toegepast.
Maar wie terugkijkt op andere grote crises kan nog meer leren.
Bijvoorbeeld dat in tijden van crisis de werkloosheid in twee, drie
jaar tijd enorm kan stijgen en dat het helaas zo is dat het veel
langer gaat duren voor die werkloosheid weer omlaag komt.
Zelfs als de economie na de crisis net zo hard stijgt als voor de
crisis.
En ook dat in tijden van crisis de situatie in de schatkist in twee,
drie jaar tijd met 40 á 50 miljard kan omslaan van een jaarlijks
overschot naar een jaarlijks tekort, en dat het helaas zo is dat het
veel langer gaat duren voor dat tekort weer omslaat in een overschot.
Zelfs als de economie na de crisis net zo hard stijgt als voor de
crisis.
De harde waarheid is dat Nederland aan het eind van de crisis armer is
dan voor de crisis en dat ook wij, net als dat in elke huiskamer in
Nederland gebeurt als er minder verdiend wordt, dat ook wij de tering
naar de nering moeten zetten.
In de Miljoenennota van dit jaar besteden we daarom niet alleen
aandacht aan de vraag hoe we met elkaar op een solidaire manier de
crisis door komen maar ook aan de vraag hoe Nederland er na de crisis
uit komt te zien, welke uitdagingen er dan op ons liggen te wachten en
hoe we draagvlak creëren voor de moeilijke keuzes en de pijnlijke
gevolgen die dan aan de orde zijn.
Want moeilijk zal het zijn.
Eén van de redenen waarom de gevolgen van de crisis voor heel veel
mensen tot nu toe beperkt zijn gebleven, is gelegen in het feit dat de
klappen zijn opgevangen door de schatkist. De extra investeringen, de
extra werkloosheidsuitkeringen, het niet bezuinigen ondanks
teruglopende belastinguitkomsten, voor veel mensen was en is het goed
nieuws.
Voor de schatkist niet.
De rekening die nu wordt opgebouwd zal op enig moment betaald moeten
worden.
Alles afwentelen op mensen die nu werken of pensioneren zou niet
eerlijk zijn. Alles doorschuiven naar onze kinderen en kleinkinderen
evenmin.
Maar de vraag wie de rekening dan wel betaalt zal nog vele jaren in
het Nederlandse politieke debat centraal staan.
Het is daarbij onontkoombaar om van iedereen een bijdrage te vragen.
Wij realiseren ons meer dan wie ook dat we dat alleen kunnen en mogen
vragen als we laten zien dat we tegelijkertijd de praktijken in de
financiële sector die tot deze crisis hebben geleid, aanpakken en
beëindigen.
In dat licht is het zondermeer prettig dat Nederland inmiddels
internationaal koploper is bij het aanpakken van bonussen en
excessieve beloningen.
Maar een reden tot tevredenheid en rustig achterover zitten is het
niet.
Daarvoor zien we helaas in teveel landen in de financiële sector alle
trekken van het oude, failliete op ongebreidelde hebzucht gebaseerde
systeem terug komen. En die tijd, mevrouw de voorzitter, komt wat ons
betreft nooit meer terug.
Mevrouw de Voorzitter,
Voor het komende jaar, als iedereen in zijn of haar koopkracht iets
van de crisis gaat voelen, is het ons gelukt de sterkste schouders de
zwaarste lasten te laten voelen.
En ook de komende jaren zal dat ons uitgangspunt zijn.
Maar bij het verder vooruit kijken zullen er veel grotere vragen gaan
spelen.
Wij hebben er daarbij bewust voor gekozen om het crisisjaar 2010 te
gebruiken voor een breed maatschappelijk en politiek debat over de
keuzes die aan de orde zijn.
Omdat we het belangrijk vinden dat die keuzes niet slechts hier in den
Haag gemaakt worden maar mee-gemaakt worden door zoveel mogelijk
mensen in het land.
Al die mensen weten dat de rekening ergens een keer betaald moeten
worden. Iedereen begrijpt dat we de komende jaren fors zuiniger aan
moeten doen.
En allemaal zijn we onverminderd ambitieus bij het streven naar de
duurzaamste economie, het beste onderwijs, de innovatiefste
ondernemers, de veiligste buurt, excellente zorg en ga zo maar door.
Meer dan ooit zal het de komende jaren dus gaan om fundamentele
keuzes.
Niet hoe je alles een beetje minder doet zonder echte keuzes te maken,
hoe je even 20 procent minder wegen bouwt of jachtvliegtuigen koopt,
hoe je voor 20% een begroting kort, een subsidie vermindert of een
uitkering verlaagt, hoe je overal en nergens ditjes en datjes bij
elkaar harkt en sprokkelt.
Ik zou haast zeggen: dat kan iedereen.
Nee, deze crisis en vooral deze uitdaging biedt de mogelijkheid om
echt fundamenteel te heroverwegen waar de overheid zich wel en niet
mee bezig moet houden, of elke belastingeuro even goed wordt besteed,
of een fundamenteel andere organisatie van beleid, overheid en markt
geen zicht biedt op een veel effectievere en doelmatiger overheid.
Dan gaat het dus al lang niet meer over de kaasschaaf hier en de
kaasschaaf daar maar over de miljarden die rond gaan op de woningmarkt
zonder dat het duidelijk is welk effect ze hebben; over de vraag hoe
zinvol het is vredesoperaties, ontwikkelingssamenwerking en
internationaal klimaatbeleid zo streng gescheiden te behandelen; over
de vraag of we werkelijk soms wel acht bestuurslagen en zestien
departementen in dit land nodig hebben die zich ergens mee bemoeien of
dat het misschien ook wel met wat minder kan.
De crisis biedt kortom ook kansen voor herontwerp, kansen om in
beweging te brengen wat al veel te lang vastgeroest zat, kansen om ook
met minder middelen Nederland in 2020 nog steeds slimmer, socialer,
schoner, solide en solidair te doen zijn.
Mevrouw de Voorzitter,
Bij dit alles moeten we ons goed realiseren dat de financiële crisis
maar één van de crises is die de wereld op dit moment teistert.
En in een aantal opzichten ook niet de ergste.
Van een beurscrisis -ook dat is een les uit het verleden- weten we één
ding zeker: het houdt een keer op, er wordt een keer een bodem geraakt
en daarna gaat het weer omhoog.
Voor de klimaatcrisis en de wereldvoedselcrisis is dat helaas niet het
geval.
Daar geldt, hoe langer het duurt, hoe erger het wordt.
En ook het verschil in daadkracht en actiebereidheid is schrijnend
voor wie de miljarden vergelijkt die in ongelooflijk korte tijd
beschikbaar werden gemaakt om de financiële crisis te bestrijden en
wie tegelijkertijd ziet hoe moeizaam de wereld in staat is te
besluiten tot een schoner klimaat of eerlijker
wereldhandelsverhoudingen.
We zijn het dan ook aan onszelf en aan vele anderen verplicht ons ook
op het internationale toneel onverminderd ambitieus te tonen, onze
verantwoordelijkheid te nemen, ons in te spannen voor een succesvolle
klimaatconferentie in Kopenhagen en een snelle afronding van de
Doha-wereldhandelsbesprekingen.
En ons tegelijkertijd te bedenken dat hoe sneller we onze eigen
economie weer op orde hebben, hoe sneller we de werkloosheid weer
omlaag hebben en hoe sneller we de schatkist weer gevuld hebben, hoe
sneller we ook weer in staat zijn om bij het oplossen van al die
andere grote wereldproblemen voortvarend onze bijdrage te leveren.
Voorzitter, dat is geen gemakkelijk perspectief maar wel een
uitdagende gedachte.
Ik zie er naar uit om dat debat hier de komende jaren met u allen te
voeren. Maar bied u eerst, daartoe gemachtigd door de Koningin, in
alle nederigheid de ontwerpbegroting voor het volgende jaar aan.
Dank u wel.'