Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Mechanische ventilatie in
nieuwbouwwoningen

Ervaringen en oordelen van bewoners over de
kwaliteit van ventilatie en de eigen gezondheid

In opdracht van
ministerie van VROM / WWI

K. Leidelmeijer
m.m.v.
M. Menkveld (ECN)
E. Cozijnsen (RIGO)
H. Heemskerk (RIGO)

juni 2009

RIGO Research en Advies BV
De Ruyterkade 139
1011 AC Amsterdam
telefoon 020 522 11 11
telefax 020 627 68 40
http://www.rigo.nl
Rapportnummer: P10700

Inhoudsopgave

SAMENVATTING I
1 INLEIDING 1
2 METHODE 5
2.1 STEEKPROEF 5
2.2 VELDWERK EN RESPONS 6
2.3 REPRESENTATIVITEIT 7
2.4 ANALYSES 12
3 WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM 15
3.1 TYPEN VENTILATIESYSTEMEN 15
3.2 OORDEEL OVER HET VENTILATIESYSTEEM 17
3.3 OORDEEL OVER HET BINNENMILIEU 21
4 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 25
4.1 ERVAREN GEZONDHEID 25
4.2 OORDEEL GEZONDHEID KINDEREN 29
4.3 ALGEMENE KLACHTEN 31
4.4 KLACHTEN VATHORST-LIJST 33
4.5 LUCHTWEGKLACHTEN EN ALLERGIE 35
5 DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN 43
5.1 KLACHTEN OVER HET VENTILATIESYSTEEM 45
5.2 KLACHTEN OVER HET BINNENMILIEU 46
5.3 ALGEMENE GEZONDHEIDSKLACHTEN 47
5.4 LUCHTWEGKLACHTEN 48
6 CONCLUSIE 51
BIJLAGE 1: BRIEVEN AAN BEWONERS 55
BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 59
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

SAMENVATTING I

Samenvatting

Aanleiding en vraagstelling

In onderzoek in de wijk Vathorst in Amersfoort is naar aanleiding van klachten van
bewoners geconstateerd dat de installatiekwaliteit van mechanische ventilatie
vaak onder de maat is. Ook is vastgesteld dat het binnenmilieu mede als gevolg van
de ventilatiesystemen ongunstig is en dat dit vooral in woningen met gebalanceer-
de ventilatie samenhangt met gezondheidsklachten. In een discussie met de Twee-
de Kamercommissie voor Wonen, Wijken en Integratie heeft de Minister voor WWI
toegezegd nader onderzoek te doen naar de vraag of de in Vathorst geconstateerde
problematiek een incident is of dat er meer in algemene zin wat aan de hand is met
de mechanische ventilatie in nieuwe woningen en met de toepassing van balans-
ventilatie in het bijzonder.

Het voorliggende onderzoek beoogt een eerste inzicht te geven in de beantwoor-
ding van die vraag. Er wordt onderzocht in hoeverre de toepassing van balansventi-
latie in nieuwe woningen in Nederland samenhangt met door bewoners gerappor-
teerde klachten: over het ventilatiesysteem zelf, het binnenmilieu en de ervaren
gezondheid. Daarbij worden ook enkele meer specifieke bevindingen uit het Vat-
horstonderzoek getoetst. Het gaat om de volgende bevindingen uit het Vathorst-
onderzoek:

1 Koken op gas is een risicofactor voor gezondheidsklachten.
2 Ervaren geluidhinder hangt samen met extreme vermoeidheid en met astma.
3 In woningen met gebalanceerde ventilatie ervaren bewoners de lucht vaker als
droog.

Het voorliggende onderzoek betreft een vragenlijstonderzoek onder bewoners van
woningen die tussen juni 2006 en januari 2008 zijn opgeleverd. Het is qua veld-
werk `aangehaakt` bij een breder opgezette studie die beoogt inzicht te geven in de
effectiviteit van de aanscherping van de EPC-eis (van 1,0 naar 0,8). Aan de vragen-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

II SAMENVATTING

lijst is ten behoeve van het voorliggende onderzoek een meer gedetailleerde set
van vragen over gezondheid en klachten over de werking van het ventilatiesysteem
toegevoegd. De vragen die zijn gesteld, zijn opgenomen in bijlage 2. De veldwerk-
methode waarvoor is gekozen, is een internetenquête. Er zijn in totaal ruim 2.300
bewoners - gespreid over geheel Nederland - ondervraagd. Een derde van de res-
pondenten betreft bewoners van een woning waarin balansventilatie is toegepast.
De steekproef is vermoedelijk niet geheel representatief voor alle bewoners van
een nieuwe woning in Nederland. Er is naar het zich laat aanzien enige oververte-
genwoordiging van bewoners die iets hebben aan te merken op hun woning. Ver-
geleken met ander onderzoek (WoON 2006) zijn er in dit onderzoek namelijk min-
der bewoners vertegenwoordigd die ´zeer tevreden´ zijn met hun nieuwe woning
(51% van de respondenten in dit onderzoek is `zeer tevreden' tegenover 68% van de
bewoners van een nieuwe woning in het WoON2006). Dat betekent dat de uitkom-
sten van het onderzoek over de gehele linie waarschijnlijk een negatiever beeld
(meer klachten) laten zien dan wanneer alle bewoners van een nieuwe woning
zouden zijn ondervraagd. Voor de vergelijking tussen ventilatiesystemen heeft
deze vertekening geen invloed.
De vergelijking van ventilatiesystemen staat centraal in het onderzoek. De klachten
en ervaringen van bewoners van woningen waarin balansventilatie is toegepast,
worden vergeleken met de klachten en ervaringen van bewoners van woningen
met `gewone' mechanische ventilatie. Onder `gewone' mechanische ventilatie
worden systemen verstaan waarbij de lucht in de woning alleen mechanisch wordt
afgezogen. Toevoer van verse lucht in deze woningen vindt in de regel plaats door
roosters. Onder balansventilatie worden systemen verstaan waarbij zowel de toe-
voer als de afvoer van lucht op mechanische wijze plaatsvindt. Bij deze systemen
wordt verse buitenlucht via het ventilatiesysteem de woning ingeblazen.
De vergelijkingen tussen de ventilatiesystemen worden in het rapport steeds af-
zonderlijk gemaakt voor eengezins- en meergezinswoningen. Er wordt gecontro-
leerd voor mogelijke verstorende variabelen (die ook van invloed zijn op de mate
waarin mensen bepaalde klachten kunnen hebben) zoals leeftijd, geslacht, roken,
opleiding en inkomen.

Resultaten

Klachten over het ventilatiesysteem
De meeste mensen zijn tevreden met het ventilatiesysteem in hun nieuwe woning
(62%). Dat is minder het geval bij bewoners van woningen met balansventilatie
(49%). Zeer tevreden bewoners zijn er weinig bij beide typen (11% bij gewoon me-
chanisch en 9% bij balansventilatie). Ontevreden bewoners zijn er vooral in wonin-
gen met balansventilatie (26% tegenover 11% bij gewone mechanische ventilatie)).
De ventilatiesystemen geven aanleiding tot verschillende klachten. Het geluid is de
meest genoemde klacht (44% van de bewoners vindt dat het systeem te veel la-
waai maakt op de hoogste stand). De klacht komt meer voor bij balansventilatie
(54% tegenover 39% bij gewone mechanische ventilatie). Daarnaast zijn klachten
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

SAMENVATTING III

die niet expliciet zijn bevraagd, maar die geregeld spontaan werden genoemd, dat
het systeem het niet goed genoeg doet en dat de regelmogelijkheden te beperkt
zijn (één schakelaar vaak niet op de handigste plaats die niet `uit' kan en waar-
bij niets programmeerbaar is). Verder spelen er bij balansventilatie specifieke pro-
blemen, zoals dat er niet natuurlijk kan worden geventileerd (geen ramen en roos-
ters die open kunnen/mogen volgens 18% van de bewoners)) en dat de lucht niet
als fris of vers wordt ervaren (14%). In het bijzonder bij de meergezinswoningen
met balansventilatie is het aandeel bewoners dat de lucht niet vers of fris vindt
groot (22%).

De indruk bestaat dat bij ongeveer een kwart van de woningen met balansventila-
tie er geen mogelijkheden zijn om via roosters, ramen of deuren te ventileren. Bij
de meergezinswoningen met balansventilatie kan in ongeveer de helft van de ge-
vallen niet natuurlijk worden geventileerd in de slaapkamer(s). In deze woningen is
men dus voor de aanvoer van verse lucht aangewezen op het ventilatiesysteem.
In verhouding tot andere omstandigheden die samenhangen met klachten over het
ventilatiesysteem - zoals persoonskenmerken of andere kenmerken van het huis -
springt de invloed van het type ventilatiesysteem er uit in de analyses. Gecontro-
leerd voor al die andere omstandigheden hebben bewoners van een woning met
balansventilatie ruim tweeënhalf keer zo vaak klachten als bewoners van een wo-
ning met gewone mechanische ventilatie (zie paragraaf 5.1). Andere kenmerken
van de woningen die bijdragen aan het vóórkomen van klachten over het ventila-
tiesysteem zijn de aanwezigheid van een open keuken en de aanwezigheid van
vocht en/of schimmelplekken. In beide gevallen geldt dat de kans dat men klachten
heeft over het ventilatiesysteem anderhalf keer groter is. Die invloed is dus kleiner
dan de invloed van het type ventilatiesysteem. Alleen de invloed van roken op het
voorkomen van klachten over het ventilatiesysteem is groter (kans op klachten is
drie keer zo groot).

Klachten over het binnenmilieu

De winter is het seizoen waarin bewoners gemiddeld genomen het minst tevreden
zijn over het binnenmilieu (66% vindt de temperatuur in huis dan `goed' tegenover
gemiddeld 74% in de andere seizoenen en 71% beoordeelt de luchtvochtigheid als
goed tegenover 81% gemiddeld in de andere seizoenen). De bewoners van wonin-
gen met balansventilatie beoordelen de temperatuur in de winter vaker als goed
(70%) dan bewoners van woningen met gewone mechanische ventilatie (63%).
In de woningen met balansventilatie worden wel problemen ervaren met de lucht-
vochtigheid in de winter (14% vindt de lucht vaak te droog en 19% `soms te droog').
In woningen met balansventilatie is het aandeel mensen dat de lucht te droog
vindt ongeveer twee keer zo groot als in de woningen met gewone mechanische
ventilatie. Die droge lucht komt in alle seizoenen als klacht terug en moet mogelijk
worden gezien als een indicatie van een ervaren slechte luchtkwaliteit. Er zijn in
het kader van dit onderzoek geen metingen verricht in de woningen. Of de lucht in
de woningen werkelijk vaak te droog is of dat er andere problemen met de lucht-
kwaliteit spelen, kan dan ook niet worden vastgesteld.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

IV SAMENVATTING

Een ander probleem dat met balansventilatie kan worden geassocieerd is de te
hoge temperatuur in de woning in de zomer. Bijna een op de vijf bewoners (19%)
van woningen met balansventilatie beoordeelt de temperatuur in huis in de zomer
als `vaak te warm'. Bij de bewoners van woningen met gewone mechanische ven-
tilatie is dat bijna een op vijftien (minder dan 7%). In het bijzonder in de slaapka-
mers wordt de temperatuur nogal eens te hoog gevonden, zo blijkt uit spontaan
geuite kanttekeningen van de geënquêteerden. Dit komt overeen met de gemelde
klacht over balansventilatie dat ook in de zomer warme lucht in de woning wordt
geblazen (genoemd door 17% van de bewoners met balansventilatie).
Het hebben van klachten over het binnenmilieu hangt samen met de toepassing
van balansventilatie. Als men in een woning woont met balansventilatie is ge-
controleerd voor allerlei andere omstandigheden die het voorkomen van klachten
beïnvloeden de kans dat men klachten heeft over het binnenmilieu anderhalf keer
zo groot als wanneer men in een woning met gewone mechanische ventilatie
woont (zie paragraaf 5.2). Belangrijker nog dan de toepassing van balansventilatie
op zich, is de gerapporteerde geluidhinder. Als bewoners geluidhinder ervaren van
het ventilatiesysteem of dit nu balansventilatie of gewone mechanische ventila-
tie betreft hebben ze ook vaker klachten over het binnenmilieu (1,8 keer zoveel) .
De klachten over het binnenmilieu zijn verder meer uitgesproken in de meerge-
zinswoningen dan in de eengezinswoningen (in meergezinswoningen is de kans op
klachten 1,6 keer zo groot). Verder is gecontroleerd voor alle andere aspecten
de kans op klachten ook groter (1,5 keer) in woningen met vocht- en/of schimmel-
plekken.

Algemene gezondheidsklachten
Bewoners van woningen met balansventilatie hebben vaker algemene gezond-
heidsklachten dan bewoners van woningen met gewone mechanische ventilatie.
Keelpijn (genoemd door 17% in woningen met balansventilatie tegenover 8% in
woningen met gewone mechanische ventilatie), irritatie van contactlenzen (13%
tegenover 6%) en last van de huid (32% tegenover 25%) zijn klachten die vaker
worden genoemd in de eengezinswoningen met balansventilatie dan in eenge-
zinswoningen met gewone mechanische ventilatie. Klachten die vaker genoemd
worden in de meergezinswoningen met balansventilatie dan in de meergezinswo-
ningen met gewone mechanische ventilatie zijn vermoeidheid (41% van de bewo-
ners van meergezinswoningen met balansventilatie voelt zich gauwer moe dan
men normaal acht tegenover 20% van de bewoners van meergezinswoningen met
gewone mechanische ventilatie), een verstopte neus (44% tegenover 27%), ver-
koudheid (31% tegenover 18%), vermoeide of tranende ogen (37% tegenover 21%)
en ontstoken ogen (12% tegenover 4%) .
Net als bij de klachten over het binnenmilieu geldt dat er een sterke samenhang
bestaat met gerapporteerde geluidhinder (zie paragraaf 5.3). Als bewoners klach-
ten hebben over het geluid van het ventilatiesysteem ongeacht of dit balansven-
tilatie of gewone mechanische ventilatie betreft - is de kans groot dat ze ook meer
algemene gezondheidsklachten hebben. Als men vindt dat het systeem op stand 3
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

SAMENVATTING V

te veel lawaai produceert is de kans op algemene gezondheidsklachten 1,5 keer zo
groot als wanneer men dat niet vindt. Als men vindt dat het systeem ook op stand
2 te veel geluid produceert, is de kans 1,7 keer groter dat men ook algemene ge-
zondheidsklachten heeft dan wanneer men geen geluidhinder ervaart op die stand.
Hoe die samenhang tot stand komt is niet eenduidig vast te stellen. Er is in dit on-
derzoek echter wel vastgesteld dat de meerderheid (56%) van de mensen die ge-
luidhinder ervaart van het ventilatiesysteem in de hoogste stand, het systeem bijna
altijd op de laagste stand schakelt. Daardoor kan de luchtkwaliteit in de woningen
onvoldoende worden, wat weer gezondheidsklachten kan veroorzaken. Het is
waarschijnlijk dat dit mechanisme sterker werkt in woningen waar men meer is
aangewezen op de mechanische ventilatie. Dat geldt dan in het bijzonder voor de
woningen met balansventilatie waarin geen ramen of roosters zijn aangebracht die
open kunnen (wat, zoals hiervoor ook al aangegeven, in ongeveer een kwart van
deze woningen het geval lijkt te zijn).

Luchtwegklachten

In het bijzonder in de meergezinswoningen met balansventilatie komen COPD-
gerelateerde klachten meer voor dan in de meergezinswoningen met gewone me-
chanische ventilatie (hoesten: 22% tegenover 9%, slijm opgeven: 13% tegenover
4%, kortademigheid bij haasten op vlak terrein of een lichte helling of een trap in
normale pas oplopen: 38% tegenover 25%). Bij de eengezinswoningen worden
geen verschillen over de gehele linie gevonden. Daar blijft het verschil beperkt tot
klachten over hoesten bij het opstaan, die vaker worden genoemd in de woningen
met balansventilatie (door 10% genoemd) dan in de woningen met gewone me-
chanische ventilatie (door 5% genoemd).

Voor astmasymptomen en allergieën worden geen verschillen gevonden tussen
bewoners van woningen met balansventilatie en bewoners van woningen met
gewone mechanische ventilatie. Als wordt gecontroleerd voor alle overige omstan-
digheden die klachten kunnen veroorzaken, blijkt dat het vóórkomen van lucht-
wegklachten in het algemeen (inclusief de COPD-gerelateerde klachten) wel sa-
menhangt met gerapporteerde geluidhinder van het ventilatiesysteem (1,4 keer zo
grote kans als men geluidhinder ervaart op de hoogste stand) maar niet met het
type ventilatiesysteem. Andere belangrijke invloeden op het vóórkomen van lucht-
wegklachten zijn roken (1,8 keer zo grote kans) en de aanwezigheid van vocht
en/of schimmelplekken in de woning (1,4 keer zo grote kans op het rapporteren
van luchtwegklachten).

Gezondheid van kinderen

Er blijkt gemiddeld genomen en na controle voor de verschillende achtergrond-
kenmerken - geen verschil te zijn in gezondheid van kinderen in woningen met
gewone mechanische ventilatie en in woningen met balansventilatie. Dat geldt
zowel voor het oordeel over de algemene gezondheid door de ouder als voor het
vóórkomen van specifieke luchtwegklachten en allergieën.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

VI SAMENVATTING

Conclusie

Er kan worden geconcludeerd dat de toepassing van mechanische ventilatie in
nieuwe woningen - en balansventilatie in het bijzonder volgens de bewoners
gepaard gaat met gebreken. Geluidhinder is de meest genoemde klacht over de
ventilatiesystemen.

Dit onderzoek heeft een aantal van de resultaten uit het Vathorst-onderzoek be-
vestigd. Voor een aantal is ook geen ondersteuning gevonden. We vatten ze kort
samen:

· Er kon in dit onderzoek geen samenhang worden vastgesteld tussen koken op
gas en gezondheidsklachten.
· Bij mechanische ventilatie en met name bij balansventilatie wordt geluidhin-
der ervaren en dit hangt samen met meer gezondheidsklachten.
· In woningen met gebalanceerde ventilatie ervaren bewoners de lucht vaker als
droog. Daarbij is nog onduidelijk of de lucht dan feitelijk te droog is of dat het
moet worden opgevat als een indicatie van een ongunstige kwaliteit van de
binnenlucht.

· Veel gezondheidsklachten blijken significant samen te hangen met de aanwe-
zigheid van gebalanceerde ventilatie. In tegenstelling tot wat in Vathorst is
gevonden wordt geen samenhang met het voorkomen van astma geconsta-
teerd.

In het algemeen kan worden gesteld dat de problematiek die in Vathorst is gesig-
naleerd met de toepassing van balansventilatie, niet tot Vathorst beperkt blijft.
Ook elders in Nederland blijkt de kans op een als suboptimaal ervaren binnenmilieu
groter in woningen met balansventilatie dan in woningen met gewone mechani-
sche ventilatie. Ook zijn er in woningen met balansventilatie meer gezondheids-
klachten, al dan niet als gevolg van dat suboptimale binnenmilieu.
De reden waarom er meer klachten zijn in woningen met balansventilatie kan niet
ondubbelzinnig uit deze studie worden opgemaakt. Er kunnen op basis van het
voorliggende onderzoek namelijk geen conclusies worden getrokken over de mate
waarin aan eisen is voldaan of over de mate waarin de feitelijke kwaliteit van de
binnenlucht onvoldoende is. Daarvoor zal ter plekke moeten worden geïnspecteerd
en gemeten.

Vermoedelijk speelt de geluidhinder die de ventilatiesystemen veroorzaken een rol
bij het ontstaan van klachten. Hoe dat precies werkt is niet zeker omdat er meerde-
re soorten relaties kunnen bestaan. Zo kunnen er directe gezondheidseffecten
ontstaan als gevolg van geluidhinder, er kunnen effecten ontstaan via stressreac-
ties of verstoring van de nachtrust, maar het is ook denkbaar dat geluidhinder
gedragseffecten tot gevolg heeft die tot gezondheidseffecten kunnen leiden. Wat
betreft dat laatste mechanisme is het waarschijnlijk dat de neiging om minder te
ventileren als gevolg van de ervaren geluidhinder hierbij van belang is. Minder
ventileren kan immers leiden tot een ongunstige kwaliteit van de binnenlucht, wat
weer gezondheidsklachten tot gevolg kan hebben. Dat mechanisme speelt naar het
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

SAMENVATTING VII

zich laat aanzien zowel bij woningen met gewone mechanische ventilatie als bij
balansventilatie. Maar omdat de balansventilatiesystemen meer geluidhinder ver-
oorzaken, heeft het hier een sterkere doorwerking. Dat kan nog eens verder wor-
den versterkt als er in de woning ook geen of onvoldoende andere mogelijkheden
zijn om te ventileren, bijvoorbeeld met ramen of roosters.
Veel van de problemen die samenhangen met balansventilatie manifesteren zich
sterker in meergezinswoningen dan in eengezinswoningen (ook als wordt gecon-
troleerd voor de gemiddeld hogere leeftijd van de bewoners van de meergezinswo-
ningen). Problemen die specifiek (of sterker dan in andere nieuwe woningen) in de
meergezinswoningen met balansventilatie worden aangetroffen, zijn:
· de lucht wordt niet vers of fris gevonden;

· vaak te warm in de zomer;

· het optreden van vermoeidheidsklachten;

· het optreden van oogirritatie ;

· COPD-gerelateerde klachten .

De reden van de relatief ongunstige positie van de meergezinswoningen met ba-
lansventilatie is niet eenduidig te benoemen. Een deel van de verklaring kan erin
liggen dat men juist in de meergezinswoningen meer is aangewezen op het venti-
latiesysteem en minder effectief op andere manieren kan ventileren of luchten. Dit
wordt ondersteund door de bevinding dat in de meergezinswoningen met balans-
ventilatie vaker dan in eengezinswoningen geen ramen of roosters open kunnen
om te luchten in slaapkamers (50% in meergezinswoningen met balansventilatie
tegenover 35% in eengezinswoningen met balansventilatie), badkamer (83% te-
genover 55%) en keuken (98% tegenover 89%).

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

INLEIDING 1

Inleiding

In onderzoek in Vathorst is geconstateerd dat de installatiekwaliteit van mechani
sche ventilatie vaak onder de maat is, dat het binnenmilieu mede als gevolg van
de ventilatiesystemen ongunstig is en dat dit vooral in woningen met gebalan
ceerde ventilatie samenhangt met gezondheidsklachten. In het voorliggende on
derzoek wordt nagegaan of er ook elders in de nieuwbouw een relatie bestaat
tussen typen ventilatiesystemen en klachten.

De aanscherping van de eisen met betrekking tot de energiezuinigheid van nieuwe
woningen leidt onder meer tot beter geïsoleerde woningen en het gebruik van
innovatieve installaties voor bijvoorbeeld verwarming en ventilatie. Een van de
manieren om woningen energiezuiniger te maken, is het toepassen van ventilatie-
systemen die gebruik maken van warmteterugwinning. De lucht die de woning
wordt ingeblazen wordt dan via een warmtewisselaar verwarmd met energie die
afkomstig is van lucht die de woning wordt uitgeblazen. Daardoor wordt de afkoe-
ling van de lucht in de woning door ventilatie geminimaliseerd en kan energie
worden bespaard. Een gevolg hiervan is dat de verse buitenlucht via het ventilatie-
systeem de woning wordt ingeblazen. Deze systemen worden ook wel aangeduid
als `hoog rendement ventilatie', `gebalanceerde ventilatie met warmteterugwin-
ning' of kortweg `balansventilatie'. Natuurlijke ventilatie wordt bij dit type syste-
men vaak bewust vermeden. Het systeem laat in de regel evenwel het openen van
ramen (bijvoorbeeld ten behoeve van spuiventilatie) toe.
Er is enige maatschappelijke ongerustheid ontstaan over de gevolgen die deze
ventilatiesystemen zouden kunnen hebben voor de kwaliteit van het binnenmilieu
en de gezondheid van bewoners. De directe aanleiding daarvoor waren klachten in
de wijk Vathorst in Amersfoort. Dit leidde tot een onderzoek van de gemeente
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

2 INLEIDING

Amersfoort in samenwerking met de GGD in nieuwbouwwoningen in Vathorst.1 De
conclusies van het onderzoek in Vathorst luidden:
· De capaciteit van de mechanische ventilatie voldoet in het merendeel van de
woningen niet aan de wettelijke eisen.
· De kwaliteit van het binnenmilieu is in de meeste woningen ongunstig wat be-
treft geluid en vervuiling van de mechanische ventilatie, CO2-concentratie en
zomertemperatuur, zonder dat dit in strijd is met een wettelijke eis, omdat voor
deze factoren geen wettelijke eisen gelden. Luchtbeweging en formaldehydecon-
centratie dragen ook bij aan het ongunstige binnenmilieu omdat ze toetswaar-
den voor comfort en gezondheid overschrijden.
· De ongunstige kwaliteit van het binnenmilieu is mede een gevolg van de woning
met zijn technische voorzieningen, namelijk de geluidproductie en luchtbewe-
ging door de mechanische ventilatiesystemen en het ontbreken van ventilatie-
voorzieningen die desgewenst bruikbaar zijn om het huis in de nacht te laten af-
koelen. De problemen met geluid en tocht zijn voor een belangrijk deel toe te
schrijven aan tekortkomingen in ontwerp, materiaalkeuze, uitvoering en onder-
houd. De relatie tussen de woning en een ongunstig binnenmilieu is sterker in
woningen met gebalanceerde ventilatie dan in woningen zonder gebalanceerde
ventilatie.

· Het binnenmilieu vertoont een relatie met gezondheidsklachten. Een sterkere
relatie blijkt te bestaan tussen de gezondheidsklachten en gebalanceerde venti-
latie. Koken op gas gaat ook gepaard met meer gezondheidsklachten dan elek-
trisch koken.

In een discussie met de Tweede Kamercommissie voor Wonen, wijken en Integratie
heeft de minister voor WWI dan ook toegezegd nader onderzoek te doen of de
problematiek die in Vathorst is geconstateerd rond balansventilatie en gezondheid
ook landelijk speelt. De vraag die daarbij moet worden beantwoord is of de pro-
blematiek die in Vathorst is geconstateerd een incident betreft of dat de toepas-
sing van balansventilatiesystemen in de nieuwbouw meer in het algemeen klach-
ten tot gevolg heeft.

In het voorliggende onderzoek, dat in opdracht van VROM door RIGO en ECN is
verricht, vindt een eerste nadere verkenning plaats. Het betreft een analyse van
een enquête onder bewoners van nieuwbouwwoningen die sinds 2006 zijn ge-
bouwd en waarin de nieuwe bewoners minimaal een jaar hebben gewoond. Een
deel van de woningen heeft gebalanceerde ventilatie en een deel alleen mechani-
sche afzuiging. Om een indruk te krijgen van de effecten van balansventilatiesys-
temen worden de oordelen van bewoners in nieuwe woningen met gewone me-
chanische ventilatie (alleen mechanische afzuiging) en nieuwe woningen met ba-
lansventilatie vergeleken op de volgende aspecten:
voetnoot

1 GGD Eemland, Gezondheid en ventilatie in woningen in Vathorst; onderzoek naar de relatie
tussen gezondheidsklachten, binnenmilieukwaliteit en woningkenmerken. Amersfoort, sep-
tember 2007.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

INLEIDING 3

1. Het oordeel over het ventilatiesysteem (gebruiksgemak, geluidoverlast en
dergelijke).

2. Oordeel over het binnenmilieu in de woning; in het bijzonder de temperatuur
en de luchtvochtigheid in de verschillende seizoenen.
3. De ervaren gezondheid.

4. Het vóórkomen (prevalentie) van algemene gezondheidsklachten.
5. Het vóórkomen (prevalentie) van luchtwegklachten (kortademigheid, astma)
en allergieën.

Met het voorliggende onderzoek worden niet alle conclusies uit het Vathorst-
onderzoek getoetst. Het betreft immers alleen een bewonersenquête. Dit onder-
zoek kan dan ook alleen antwoord geven op de conclusies uit het Vathorst-
onderzoek die betrekking hebben op de oordelen van bewoners. De mate waarin
aan wettelijke eisen is voldaan of hoe de feitelijke kwaliteit van het binnenmilieu is,
wordt niet getoetst. Daarvoor is onderzoek nodig waarbij wordt geïnspecteerd en
gemeten in de woningen. De bevindingen uit het Vathorst-onderzoek die wel in dit
onderzoek zijn getoetst, zijn (in volgorde waarin ze in de samenvatting van dat
onderzoek op pagina 7 en verder van de betreffende rapportage - zijn genoemd):
1. Koken op gas is een risicofactor voor gezondheidsklachten.
2. Ervaren geluidhinder hangt samen met extreme vermoeidheid en met astma.
3. In woningen met gebalanceerde ventilatie ervaren bewoners de lucht vaker als
droog.

4. Veel gezondheidsklachten (vermoeide of tranende ogen, neusklachten, hooi-
koorts, keelpijn, luchtwegklachten, astma, doorslaapproblemen, concentratie-
problemen en extreme vermoeidheid) blijken significant samen te hangen met
de aanwezigheid van gebalanceerde ventilatie.

Er wordt in het voorliggende onderzoek steeds vergeleken tussen de twee typen
ventilatiesystemen, `balansventilatie' (met mechanische toevoer en afvoer van
lucht) en `gewone' mechanische ventilatie (alleen met mechanische afvoer van
lucht).

Er wordt daarbij gecontroleerd voor kenmerken van huishoudens en hun woonsi-
tuatie die onafhankelijk van het ventilatiesysteem in de woning van invloed
zouden kunnen zijn op de uitkomsten. Dat geldt bijvoorbeeld voor de leeftijd van
de bewoners (die een relatie heeft met de ervaren gezondheid), de woonduur in de
woning (die bepaalt of men een oordeel kan hebben over het binnenmilieu in ver-
schillende seizoenen) en of men rookt of niet.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

METHODE 5

Methode

Om de relatie tussen ventilatiesystemen, ervaren binnenmilieu en (gezondheids)
klachten te onderzoeken, is een steekproef getrokken van recent opgeleverde
woningen. De bewoners van die woningen zijn aangeschreven met het verzoek om
deel te nemen aan een onderzoek naar hun ervaringen met hun nieuwe woning.
Indien men bereid was om deel te nemen, kon men via internet een vragenlijst
(zie bijlage 2) invullen. In die vragenlijst werd ingegaan op allerlei kenmerken van
de woningen, het huishouden en meer specifiek de ervaringen op het gebied van
het binnenmilieu, de werking van het ventilatiesysteem en klachten over de ge
zondheid. De periode waarin de vragenlijst is afgenomen, liep van half december
2008 tot en met februari 2009.

2.1 Steekproef

Het onderzoek heeft zich gericht op woningen die tussen juni 2006 en januari 2008
zijn gereed gemeld. Daarbinnen is om voldoende woningen te hebben waaraan
strengere eisen aan de energiezuinigheid worden gesteld nog weer een verdere
selectie gemaakt op woningen waarvoor na april 2006 vergunning is verleend.2 De
achtergrond daarvoor is de volgende:
1 januari 2006 is de datum waarop de aanscherping van de EPC voor de nieuw-
bouw tot 0,8 van kracht werd. Vanaf die datum diende de bouwaanvraag te vol-
doen aan de nieuwe EPC-eis. De maand april is gekozen omdat gemeenten wette-
lijk maximaal 12 weken hebben vanaf de aanvraag om de vergunning te verlenen
(met uitloop naar 16 weken). Het idee is dat de woningen die na 1 april zijn ver-
gund, vermoedelijk zijn getoetst op de nieuwe eis. Immers, de kans is groot dat bij
deze woningen de aanvraag na 1 januari is ingediend. We gaan ervan uit dat ook
de trefkans voor systemen met balansventilatie in deze woningen groter is dan in
voetnoot

2 Bron: CBS, respectievelijk gegevens over woningmutaties bouwvergunningen.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

6 METHODE

oudere woningen. De selectie op gereedmelding voor januari 2008 optimaliseert de
situatie dat bewoners weliswaar kort in de woningen wonen, maar toch al circa
een jaar woonervaring in hun nieuwe woning hebben kunnen opbouwen.
De steekproef is gespreid over geheel Nederland. Er heeft echter wel een nadere
selectie plaatsgevonden die van invloed is geweest op de ruimtelijke spreiding. Zo
zijn woningen in nieuwbouwwijken waarvan bekend is dat er grootschalig collec-
tieve verwarming is toegepast buiten beschouwing gelaten. Om die reden zijn
grote nieuwbouwlocaties als Amsterdam-IJburg, Utrecht Leidsche Rijn en Almere
afgevallen. De reden voor deze selectie is dat de gegevens uit dit onderzoek ook
worden gebruikt voor een studie die zich breder richt op de effectiviteit van de
aanscherping van de EPC. In die studie worden ook gegevens over energieverbruik
vergeleken. De introductie van collectieve warmtesystemen compliceert die verge-
lijking.

Verder zijn gemeenten geselecteerd waar de bouwproductie in de genoemde peri-
ode van enige omvang is geweest. De reden daarvoor is dat het voornemen bestaat
om een selectie van woningen uit deze steekproef aan een nadere inspectie ter
plekke te onderwerpen. Dat kan efficiënter plaatsvinden als de inspecties kunnen
worden gericht op een beperkt aantal gemeenten waar meerdere woningen kun-
nen worden bezocht dan wanneer de woningen gelijkmatig verspreid over het land
liggen.

En tot slot zijn gemeenten waarvan in vooronderzoek is gebleken dat bouwdossiers
(om uiteenlopende redenen) niet eenvoudig konden worden ontsloten, buiten
beschouwing gelaten. Om die reden zijn bijvoorbeeld de gemeenten Haarlemmer-
meer, Amsterdam, Den Haag en Rotterdam afgevallen.
2.2 Veldwerk en respons

Het veldwerk is gestart met het verzenden van een schriftelijke uitnodiging (op
briefpapier van het Ministerie van VROM; zie bijlage 1 voor de letterlijke tekst van
de brief) om deel te nemen aan het onderzoek naar adressen van woningen die
tussen juni 2006 en januari 2008 zijn opgeleverd. Dit betrof circa 15.000 woningen.
De start van de verzending van de brieven was in de eerste week van december
2008. In de brief, die niet op naam was gesteld, was een unieke inlogcode opgeno-
men waarmee men toegang kon krijgen tot de vragenlijst op internet.
Er is gekozen voor enquêtering via internet omdat de respondenten in de loop van
het onderzoek meerdere keren worden bevraagd. Ze worden in het bijzonder ge-
vraagd om periodiek gegevens over energieverbruik op te geven en eventuele aan-
vullende vragen te beantwoorden. Gebruik van internet maakt dat eenvoudiger.
Een tweede reden om voor deze methode te kiezen, is de grote mate van controle
(op inconsistente en ontbrekende antwoorden en bij ingewikkelde routing) die kan
worden ingebouwd in de vragenlijst. Tevens wordt de kans op eventueel strate-
gisch gedrag bij het invullen van de vragenlijst verminderd doordat de responden-
ten de vragenlijst sequentieel doorlopen en niet van tevoren kunnen gaan `blade-
ren' en zich daarmee een eigen en mogelijk onjuist - idee kunnen gaan vormen
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

METHODE 7

over de achtergronden van de vragenlijst. Met deze methode kan dus zo is het
uitgangspunt - de kwaliteit van de antwoorden sterk worden verbeterd ten opzich-
te van schriftelijke vragenlijsten.

Het bezwaar van de verminderde toegankelijkheid van internet voor specifieke
groepen in de bevolking werd juist voor het segment bewoners van nieuwe wonin-
gen minder relevant geacht. Inmiddels is de penetratiegraad van internet (tot per-
sonen van circa 75 jaar) namelijk dusdanig groot (meer dan 90%) dat dit op zichzelf
weinig problemen met zich mee zou moeten brengen. Een mogelijk nadeel van
enquêtering via internet is dat het een drempel om te responderen met zich mee-
brengt vanwege de extra actie die nodig is. Nadat men de brief tot deelname heeft
gelezen, kan men niet direct beginnen met het invullen van een enquête, maar
moet eerst de computer worden aangezet, de website opgezocht en de inlogcode
worden ingevuld. De veronderstelling was dat ook dit juist bij deze groep mee zou
vallen omdat mensen die net een nieuwe woning hebben betrokken, over het al-
gemeen graag meedoen aan een enquête die over die nieuwe woning gaat.
De initiële respons bedroeg echter circa 11%. Dat was minder dan beoogd (25%) en
doet vermoeden dat de drempel van enquêtering via internet toch hoger ligt dan
was verwacht. Ook het moment van verzending in week 2 en 3 van december
heeft mogelijk bijgedragen aan een mindere respons. Daarom is half januari nog
eens een herinneringsbrief (op briefpapier van ECN - zie bijlage 1) gestuurd aan
5.390 adressen. Hierbij zijn de segmenten aangeschreven met onvoldoende res-
pons om het beoogde onderzoeksdesign te vullen: eengezinswoningen met een
vergunningdatum van april 2006 of later en meergezinswoningen.
De respons op de herinneringsbrief bedroeg nog eens 13%. Dat de respons op de
herinneringsbrief groter was dan op de eerste brief, doet vermoeden dat het mo-
ment van verzending van de eerste brief een ongunstig effect heeft gehad. Immers,
over het algemeen is de respons op een herinneringsbrief lager dan op de oor-
spronkelijke brief. In totaal hebben daarmee 2.332 bewoners de enquête ingevuld.
Door de selectieve verzending van de herinneringsbrief (alleen eengezinswoningen
van na april 2006 en meergezinswoningen over de gehele periode) is de respons in
de groep woningen met een bouwvergunning vanaf april 2006 hoger dan bij de
woningen met een eerdere of onbekende vergunningsdatum (zie Tabel 2-1).
Tabel 2-1 Steekproef en respons naar datum bouwvergunning
Vergunningdatum
onbekend voor april 2006 vanaf april 2006 totaal
Steekproef (N) 1.955 8.682 4.439 15.076
Respons (N) 256 1.127 949 2.332
Responspercentage 13% 13% 21% 15%
2.3 Representativiteit

De omvang van de respons is door verschillende redenen minder groot dan was
gewenst. Na de herinneringsbrief werd binnen het segment waar de herinnerings-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

8 METHODE

brief aan was gericht een respons van 21% behaald. Dat is nog steeds wat minder
dan de beoogde 25%. In de andere segmenten is de respons logischerwijs lager. De
geringe respons en de verschillen in respons tussen segmenten in de steekproef
maken het van belang na te gaan of er een selectiviteit is opgetreden die de repre-
sentativiteit van de uitkomsten zou kunnen ondergraven. Indien specifieke delen
van de nieuwbouw of specifieke typen bewoners buiten de respons vallen of on-
voldoende zijn vertegenwoordigd, zet dat de representativiteit van de uitkomsten
immers onder druk. Daarom verkennen we in deze paragraaf de samenstelling van
de respons in wat meer detail.

2.3.1 Geografische spreiding

De spreiding van de respondenten over Nederland is weergegeven in figuur 2-1.
Het betreft 43 gemeenten. De gemeenten met de grootste respons (meer dan 75
respondenten) waren: Zoetermeer, Tilburg, Arnhem, Overbetuwe, Lansingerland,
Lelystad, Groningen, Tynaarlo en Breda.
figuur 2-1 Woonlocaties van de respondenten in het onderzoek (netto respons)

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

METHODE 9

Binnen de selectie die in de steekproeftrekking was ingebouwd, kan worden gecon-
stateerd dat een behoorlijke spreiding over het land is bereikt. Alleen de provincies
Zeeland en Limburg ontbreken, wat vooral wordt veroorzaakt door de betrekkelijk
geringe nieuwbouw aldaar. Het ontbreken van de grote steden in de steekproef zal
vermoedelijk wel een vertekening met zich meebrengen in termen van de verhou-
ding huur/koop en de verhouding eengezins/meergezins. In de grote steden is
immers het aandeel huur ook in de nieuwbouw hoger, evenals het aandeel meer-
gezinswoningen (zie ook Tabel 2-2).

Tabel 2-2 Aandeel eengezins en aandeel koop in de nieuwbouw (gereedmeldingen 2007)
in de G4 en daarbuiten

Overig
G4 Nederland
Eengezinswoningen 42% 67%
Koopwoningen 62% 73%

2.3.2 Woningen

De respons op de vragenlijst wordt voor 82% gevormd door bewoners van koop-
woningen. Dat is meer dan het aandeel in de populatie van nieuwe woningen
waaruit de steekproef is getrokken (circa 73%). Het verschil in eigendomsverhou-
ding in de respons en in de populatie is in het bijzonder groot bij de eengezinswo-
ningen. Waar in de populatie 83% van de eengezinswoningen een koopwoning is,
is dat in de respons 90%. Bij de meergezinswoningen is het verschil 4% (meer
koop), zie Tabel 2-3.

Tabel 2-3 Verdeling van woningen in de nieuwbouw en in het onderzoek (netto respons)
naar eigendomsverhouding, per woningtype
Respons `Balansventilatie en
Populatie (2007), excl. G4 gezondheid'
(CBS woningmutatie 2007)
eengezins meergezins eengezins meergezins
Koopwoningen 83% 54% 90% 58%
Huurwoningen 17% 46% 10% 42%
100% 100% 100% 100%

2.3.3 Bewoners

Om te zien of de respons in belangrijke mate afwijkt van de samenstelling van de
populatie maken we een vergelijking met de uitkomsten van het onderzoek Bewo-
ners Nieuwe Woningen (BNW 2007) van VROM. Dit is een grootschalig onderzoek
dat periodiek wordt gehouden onder de bewoners van nieuwe woningen. De uit-
komsten zijn gewogen zodat ze de samenstelling van de nieuwbouw in dat jaar
representeren. Het betreft niet exact dezelfde populatie als in het onderhavige
onderzoek maar de populatie van een jaar eerder. Het veldwerk van BNW 2007 is
uitgevoerd in 2007 en betreft een steekproef van woningen die het jaar daarvoor
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

10 METHODE

(2006) zijn opgeleverd. Onder de aanname dat de populatie van bewoners van
nieuwe woningen uit 2007 (het onderhavige onderzoek) niet al te veel zal afwijken
van die uit 2006 (BNW 2007), is een vergelijking echter wel zinvol om te bezien of
er grote vertekeningen zijn. De uitkomsten van de vergelijking worden gepresen-
teerd in Tabel 2-4.

Tabel 2-4 Verdeling van kenmerken van bewoners van nieuwe woningen in BNW 2007 en
in het onderzoek 'balansventilatie en gezondheid'
Bewoners Nieuwe Woningen Respons `Balansventilatie en

(2007) gezondheid'
eengezins meergezins eengezins meergezins
Leeftijd (hoofd huishouden)

Eenpersoons 11% 40% 8% 33%
Twee zk 37% 46% 40% 63%
Gezin mk 51% 12% 52% 3%
Anders 1% 1% 0% 0%
100% 100% 100% 100%
Hoogste opleiding

Geen 0% 1% 0% 0%
Lagere school, basisschool 2% 9% 1% 5%
LBO (LTS, LEAO, LHNO, etc.) 5% 10% 5% 10%
MAVO, MULO, VMBO 7% 15% 6% 12%
HAVO 3% 3% 4% 4%
MBO 27% 21% 23% 23%
VWO, Atheneum, Gymnasium 2% 4% 2% 3%
HBO 37% 23% 39% 32%
Universitaire opleiding 15% 13% 19% 10%
Anders 1% 2% 1% 1%
100% 100% 100% 100%

De respons van het onderhavige onderzoek heeft een oververtegenwoordiging van
jongeren (onder de 30 jaar) in meergezinswoningen en van huishoudens tussen de
45 en 65 jaar in eengezinswoningen. In beide groepen woningen zijn in verhouding
tot de gegevens van BNW 2007 wat minder 65-plussers, hoewel toch nog een der-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

METHODE 11

de van de respondenten in de meergezinswoningen 65 jaar of ouder is. Voor wat
betreft de samenstelling van de huishoudens valt op dat er verhoudingsgewijs veel
tweepersoonshuishoudens en weinig eenpersoonshuishoudens in de respons zit-
ten. Het opleidingsniveau is redelijk vergelijkbaar met de populatie volgens BNW
2007. Alleen in de meergezinswoningen heeft een relatief groot aandeel bewoners
een HBO-opleiding genoten (32%) vergeleken met de normale populatie (23%). In
de eengezinswoningen lijken de universitair opgeleiden enigszins oververtegen-
woordigd. De vertekening is het grootst voor de leeftijdsopbouw en de samenstel-
ling van de huishoudens. Beide aspecten hangen ook enigszins samen met de ei-
gendomsverhouding van de woning.

Selectiviteit in respons

Bij een geringe respons is de kans op selectiviteit groot. Hoe die selectiviteit er
uitziet, kan met non-responsonderzoek worden onderzocht. Dat is in dit onderzoek
niet gedaan. Er moet dan ook rekening mee worden gehouden ook al wordt ge-
controleerd voor achtergrondkenmerken dat die selectiviteit blijft bestaan.
In het bijzonder is het waarschijnlijk dat de respons hoger is geweest onder bewo-
ners die iets aan te merken hebben op hun nieuwe huis dan onder bewoners die
niets hebben aan te merken. Enige ondersteuning voor die veronderstelling blijkt
als de verdeling van antwoorden op de vraag naar de tevredenheid met de woning
in de steekproef wordt vergeleken met de antwoorden op dezelfde vraag in een
ander groot onderzoek van VROM: het WoON 2006.3 Om de vergelijking te kunnen
maken, zijn de respondenten uit dat onderzoek geselecteerd die eveneens in een
redelijk nieuwe woning wonen: bouwjaar 2003 of later. 4
Tabel 2-5 Tevredenheid met de woning van bewoners van nieuwe woningen in het WoON
2006 en in het onderzoek 'balansventilatie en gezondheid'
WoON 2006 (bouwjaar > 2002) `Balansventilatie en gezondheid'
eengezins meergezins eengezins meergezins
Zeer tevreden 71% 63% 54% 43%
Tevreden 26% 32% 40% 47%
Niet tevreden maar ook 2% 3% 4% 8%
niet ontevreden

Ontevreden 0% 2% 1% 1%
Zeer ontevreden 0% 1% 0% 1%
100% 100% 100% 100%
voetnoot

3 Deze vraag is niet gesteld in BNW 2007 en kan daarom niet met dat onderzoek worden
vergeleken.

4 Deze selectie was nodig om voldoende celvulling te genereren. De gemiddelde woonduur in
deze woningen is 2 tot 3 jaar. Dat is dus iets minder `recent' dan in het onderhavige onder-
zoek. Mogelijk zijn de eerste aanloopproblemen (bij oplevering zijn er ook vaak klachten)
wat weggeëbd en is de tevredenheid er dus hoger dan in de meest recente nieuwbouw. Om
die reden gaat de vergelijking ook niet helemaal op, maar het geeft wel een indicatie.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

12 METHODE

Uit Tabel 2-5 blijkt dat in het bijzonder het aandeel zeer tevreden bewoners in het
onderhavige onderzoek lager ligt dan gemiddeld in nieuwe woningen. Men is vaker
`gewoon' tevreden. Als de categorieën `tevreden' en `zeer tevreden' worden sa-
mengenomen, zijn de verschillen beperkt. De bewoners die hebben gerespondeerd
in dit onderzoek zijn dus over het algemeen wel tevreden met hun woning, maar
wat minder vaak dan normaal zeer tevreden. Het is daarmee waarschijnlijk dat het
niveau van klachten dat in dit onderzoek wordt gevonden ook wat hoger ligt dan in
de totale nieuwbouw.

Er zijn geen aanwijzingen om te veronderstellen dat de selectiviteit in respons bin-
nen het onderhavige onderzoek anders is geweest in de woningen met balansven-
tilatie dan in de woningen met gewone mechanische ventilatie. Vermoedelijk zijn
de respondenten in beide woningtypen wat vaker de mensen geweest die iets aan
te merken hebben op de woning. De vergelijking tussen de twee typen ventilatie-
systemen kan daardoor naar onze mening zonder bezwaar worden gemaakt. Er
moet alleen wel rekening mee worden gehouden dat het totale aandeel mensen
met klachten over de woning en de installaties in nieuwe woningen bij beide typen
ventilatiesystemen in werkelijkheid vermoedelijk wat lager ligt dan in dit onder-
zoek wordt gevonden.

Weging

We passen een beperkte weging toe en corrigeren alleen voor de overrepresentatie
van koopwoningen in de respons. Daarvoor wordt gekozen omdat dit het enige
populatiekenmerk is waarvan de verdeling in de populatie met zekerheid kan wor-
den vastgesteld. De andere populatiekenmerken (Tabel 2-4 en Tabel 2-5) waarmee
is vergeleken, zijn ook uitkomsten van steekproefonderzoek en hebben bovendien
betrekking op andere jaren. Ze zijn daarmee wel in indicatieve zin bruikbaar, maar
naar het oordeel van de onderzoekers niet `hard' genoeg om mee te wegen. De
weging naar eigendomsverhouding van de woningen (een groter gewicht voor de
huurwoningen) heeft ook invloed op de leeftijdsverdeling en het opleidingsniveau.
Beide komen na weging voor eigendomsverhouding meer overeen met de verde-
ling volgens BNW 2007 dan voor weging.
2.4 Analyses

Alle analyses die worden gerapporteerd zijn uitgevoerd met SPSS 16.0.
In aanvulling op de beschrijvende statistieken, is een aantal multivariate technie-
ken gehanteerd waarmee de invloed van type ventilatiesystemen op klachten en
ervaringen is getoetst.

De analyses op schaalscores en aantallen zijn uitgevoerd met covariantieanalyse
(procedure GLM) waarbij de onafhankelijke categorische variabelen als fixed factor
zijn opgenomen en de onafhankelijke continue factoren als covariaat. De bij de
analyses gerapporteerde gemiddelden zijn tenzij anders vermeld - de `estimated
marginal means' en representeren de gemiddelden na controle voor mogelijk ver-
storende variabelen. De gehanteerde controlevariabelen worden steeds bij de af-
zonderlijke analyses vermeld.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

METHODE 13

De analyses op dichotome afhankelijke variabelen (dummies: wel/geen klachten
bijvoorbeeld) zijn uitgevoerd met multivariate (binaire) logistische regressie waar-
bij een backward procedure is gehanteerd op basis van de likelihood ratio. De clas-
sificatie cut-off frequency is ingesteld op de geobserveerde frequentieverdeling.
Waar dit voor de validiteit van de uitkomsten van belang was, zijn de analyses
uitgevoerd op een selectie van respondenten die minimaal een jaar of langer in de
woning wonen. Dit kan leiden tot wisselende aantallen respondenten per analyse.
Die aantallen (ongewogen) worden steeds vermeld in de tabellen waarin de uit-
komsten worden beschreven. Respondenten zijn per analyse `listwise' uit de analy-
ses gelaten. Dat wil zeggen dat wanneer men een ontbrekende waarde heeft op
een van de variabelen die in de analyse worden gebruikt, die respondent niet mee-
doet in die betreffende analyse. In andere analyses kan diezelfde respondent weer
wel vertegenwoordigd zijn. Er zijn (dus) geen ontbrekende waarden geïmputeerd.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM 15

Werking van het ventilatiesysteem

In dit hoofdstuk wordt de tevredenheid van bewoners met het ventilatiesysteem
beschreven en worden klachten over het ventilatiesysteem en het binnenmilieu in
kaart gebracht.

3.1 Typen ventilatiesystemen

De respondenten is gevraagd welk type ventilatiesysteem men in huis heeft. Daar-
bij is een onderscheid gemaakt tussen:

1. Natuurlijke ventilatie (ventileren met ramen, roosters of deuren, geen me-
chanisch systeem aanwezig)

2. Mechanische ventilatie met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer
3. Mechanische ventilatie met warmteterugwinning (WTW), ook wel balans-
ventilatie genoemd

In zowel de eengezins- als de meergezinswoningen bleek ruim 60% van de wonin-
gen te zijn voorzien van gewone mechanische ventilatie (alleen mechanische af-
voer van lucht). Ongeveer een op de drie nieuwe woningen is volgens de bewoners
uitgerust met balansventilatie (zowel mechanische af- als toevoer van lucht). Zo-
wel bij de een- als de meergezinswoningen werden ook nog (door 1 à 2% van de
respondenten) bijzondere typen ventilatiesystemen genoemd bij de antwoordca-
tegorie `anders'. De meest voorkomende varianten waren:
· CO2-gestuurde ventilatie; dit betreft in de regel een bijzondere vorm van balans-
ventilatie (maar komt ook zonder warmteterugwinning voor, dan wordt het soms
ook vraaggestuurde natuurlijke ventilatie genoemd) waarbij de mate waarin er
wordt geventileerd automatisch wordt bepaald door sensoren die meten hoeveel
CO2 er in de binnenlucht zit.

· Innosource ventilatie; dit is een systeem met een decentrale luchttoevoer en cen-
trale luchtafvoer. De afvoer is afhankelijk van de toevoer. Er vindt geen warmtete-
rugwinning plaats.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

16 WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM

· Ducotronic `Vraaggestuurde natuurlijke ventilatie': systeem met gecontroleerde,
natuurlijke luchttoevoer via ventilatieroosters en centrale, mechanische luchtaf-
voer via de afvoerventilator. Het systeem zorgt voor een permanent evenwicht tus-
sen luchttoevoer en -afvoer. Het stemt de ventilatie af op de hoeveelheid CO2 in de
lucht. Het biedt geen warmteterugwinning.
· Jaga oxygen, CO2-gestuurd systeem met decentrale toevoer (via radiator) en cen-
trale afvoer. Hierbij is er niet zozeer sprake van warmteterugwinning als wel van
directe verwarming van de lucht die naar binnen wordt gevoerd.
· Climarad ventilatiesysteem: CO2-gestuurd systeem met decentrale toe- en afvoer
van lucht, waarbij meestal ook warmteterugwinning is gerealiseerd. Het is een
vorm van balansventilatie waarbij potentiële nadelen van de centrale warmtete-
rugwinning (te warme slaapkamers) worden vermeden.
We coderen de systemen waarbij zowel de toevoer als de afvoer van lucht mecha-
nisch plaatsvindt als systemen met balansventilatie en komen dan tot de verdeling
van ventilatiesystemen die is weergegeven in Tabel 3-1. Voor de analyses in het
vervolg van dit rapport wordt uitsluitend gekeken naar de twee hoofdtypen: gewo-
ne mechanische ventilatie en balansventilatie. Nieuwe woningen waarin alleen
natuurlijke ventilatie is toegepast, komen te weinig voor om daar conclusies aan te
kunnen verbinden. De verdeling laat het wel toe te bezien of er verschillen bestaan
tussen de ventilatiesystemen per woningtype. De combinatie met het kleinste
aantal respondenten betreft de meergezinswoningen met balansventilatie. Daar-
van hebben we er netto 200 in het onderzoek (ongewogen) zoals in Tabel 3-1 kan
worden gezien.

Tabel 3-1 Vóórkomen van ventilatiesystemen per woningtype
Eengezins Meergezins
% N % N
Alleen natuurlijke ventilatie 1% 19 1% 7
Mechanische afzuiging en mechanische toevoer
(balansventilatie) 32% 542 36% 200
Alleen mechanische afzuiging (gewone mechani
sche ventilatie) 65% 1082 60% 336
Weet niet 1% 24 2% 13
Anders 0% 4 0% 1
100% 1671 100% 557

In het vervolg van dit onderzoek worden de woningen waarin zowel mechanische
afzuiging als mechanische toevoer van lucht plaatsvindt, aangeduid als `balansven-
tilatie'. De woningen waar alleen mechanische afzuiging van de lucht plaatsvindt,
worden kortheidshalve aangeduid als woningen met `gewone mechanische venti-
latie'. In de tabellen en grafieken wordt de eerste categorie aangeduid met de ter-
men `balansventilatie' of `balans' en de tweede categorie met de term `mechanisch'
of `mechanische ventilatie'.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM 17

3.2 Oordeel over het ventilatiesysteem

In deze paragraaf wordt ingegaan op de beoordeling van het ventilatiesysteem
door de bewoners: werkt het naar tevredenheid en zijn er specifieke klachten? De
analyses worden afzonderlijk voor eengezins- en meergezinswoningen uitgevoerd.
Er wordt niet gecontroleerd voor kenmerken van de bewoners omdat we op voor-
hand geen relatie verwachten tussen kenmerken van de bewoners en de algemene
beoordeling van het ventilatiesysteem in de woning.
3.2.1 Algemeen oordeel

De meeste mensen zijn tevreden over het ventilatiesysteem in de woning. Dat
geldt voor ruim twee derde van de bewoners van een woning met gewone mecha-
nische ventilatie. Bij de eengezinswoningen met balansventilatie is iets meer dan
de helft tevreden en in de meergezinswoningen met balansventilatie is het aandeel
tevreden bewoners 42%.

Zowel in de eengezinswoningen als in de meergezinswoningen blijkt de aanwezig-
heid van balansventilatie samen te hangen met meer ontevredenheid. In de wo-
ningen met `gewone' mechanische ventilatie is circa 11% ontevreden of zeer onte-
vreden met het ventilatiesysteem. In de woningen met balansventilatie is dit aan-
deel ruim twee keer zo groot (24% in de eengezinswoningen en 29% in de meerge-
zinswoningen).

Tabel 3-2 Tevredenheid met het ventilatiesysteem in woningen met gewone mechanische
ventilatie en met balansventilatie, naar woningtype
Eengezins Meergezins
mechanisch balansventilatie mechanisch balansventilatie
(N=1082) (N=542) (N=336) (N=200)
Zeer tevreden 11% 10% 12% 8%
Tevreden 57% 42% *** 55% 35% ***
Niet tevreden of ontevreden 21% 23% 22% 30%
Ontevreden 9% 16% *** 9% 20% ***
Zeer ontevreden 2% 8% *** 2% 9% ***
100% 100% 100% 100%
Noot. * p
Er is aan de respondenten een lijst van mogelijke klachten voorgelegd die men zou
kunnen hebben over het ventilatiesysteem. Uit de antwoorden blijkt allereerst dat
bij beide typen ventilatiesystemen veel bewoners klachten hebben. Slechts 4 tot
7% van de bewoners van een woning met mechanische ventilatie heeft geen enke-
le klacht (Tabel 3-3).

Uit de klachteninventarisatie blijkt dat bewoners van woningen met balansventila-
tie beduidend vaker klachten hebben op de specifieke, in de vragenlijst benoemde
aspecten dan bewoners van de woningen met gewone mechanische ventilatie. De
verschillen tussen beide groepen zijn op vrijwel alle aspecten waarop de klachten
zijn geïnventariseerd (sterk) significant. Dat de klachten in de vragenlijst wat veel
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

18 WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM

zijn toegesneden op de mogelijke klachten die bij balansventilatie op zouden kun-
nen treden, blijkt uit de constatering dat een flink aandeel bewoners van woningen
met gewone mechanische ventilatie aangeeft andere klachten te hebben dan de
klachten die in de lijst waren opgenomen.
De meest voorkomende klacht zowel bij de gewone mechanische ventilatie als bij
de balansventilatie - heeft betrekking op het geluid. Ongeveer de helft van de be-
woners van woningen met balansventilatie vinden dat het ventilatiesysteem te
veel lawaai maakt in stand 3. Dat vindt circa een derde tot 40% van de bewoners
van woningen met gewone mechanische ventilatie. Het is belangrijk te constateren
dat dit ook gevolgen heeft voor het ventilatiegedrag. Meer dan de helft (56%) van
de bewoners die aangeven dat het ventilatiesysteem te veel lawaai maakt in de
hoogste stand, geven vervolgens aan dat men de ventilatie bijna altijd op de laag-
ste stand schakelt vanwege het lawaai. Dat kan leiden tot onvoldoende ventilatie.
Specifieke klachten over de balansventilatie die nauwelijks voorkomen bij gewone
mechanische ventilatie zijn dat natuurlijke ventilatie (ramen, roosters) niet moge-
lijk is, dat het in de zomer te warm wordt en dat de lucht niet vers of fris is. Dit
laatste is in het bijzonder het geval bij de meergezinswoningen.
Tabel 3-3 Klachten over het ventilatiesysteem bij gewone mechanische ventilatie en
balansventilatie naar woningtype

Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
(N=1082) (N=542) (N=336) (N=200)
Te veel lawaai op de hoogste stand (=3) 40% 56% *** 33% 47% **
Te veel lawaai op de middelste stand 18% 31% *** 9% 19% ***
(=2)

Te veel lawaai op de laagste stand (=1) 7% 14% *** 4% 6%
Het systeem tocht 7% 15% *** 7% 12% *
De lucht is niet vers of fris (vieze geur 5% 11% *** 8% 22% ***
tjes, keukenluchtjes, etc.)

Er mogen geen ramen of roosters open 2% 18% *** 0% 17% ***
Het systeem is moeilijk te bedienen en 4% 8% *** 2% 3%
programmeren

In de zomer wordt warme lucht naar 1% 16% *** 2% 19% ***
binnen geblazen waardoor het te warm
wordt in huis

Geen goede vochtregulatie 5% 14% *** 5% 13% **
Te duur in gebruik 3% 8% *** 3% 7% *
Anders 47% 29% *** 51% 28% ***
Geen klachten 4% 3% 7% 6%
Noot. * p
De constatering dat er in een behoorlijk aantal woningen met balansventilatie door
bewoners wordt aangegeven dat de ramen of roosters niet open mogen, roept de
vraag op of de woningen geen andere ventilatievoorzieningen hebben dan de me-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM 19

chanische ventilatie, of dat het een vereiste is waarvan bewoners (al dan niet te-
recht) veronderstellen dat die samenhangt met het ventilatiesysteem. Om daar
wat meer inzicht in te geven, is nagegaan van welke ventilatievoorzieningen be-
woners aangeven dat deze in de verschillende ruimten in de woning aanwezig zijn.
In Tabel 3-4 is het aandeel woningen met balansventilatie gegeven waarvan bewo-
ners melden dat er in de genoemde ruimte(n) geen roosters, ramen of deuren zijn
waarmee kan worden geventileerd/gelucht. Per ruimte zijn er plausibele verschil-
len. Zo is het gebruikelijk dat in badkamer en keuken vooral mechanische afzuiging
van de lucht plaatsvindt. Opvallend is het grote aandeel meergezinswoningen
(50%) waarvan de bewoners aangeven dat er in de slaapkamer(s) geen ramen of
roosters zijn waarmee kan worden geventileerd of gelucht.
Tabel 3-4 Aandeel woningen met balansventilatie waarin volgens bewoners geen ramen,
deuren of roosters zijn waarmee kan worden geventileerd, per ruimte en totaal
Eengezins Meergezins
(N=542) (N=200)
Woonkamer 39% 37%
Slaapkamer(s) 35% 50%
Badkamer 55% 83%
Keuken 89% 98%
Woning totaal 26% 28%

In totaal blijken in ruim een kwart van zowel de eengezins- als de meergezinswo-
ningen met balansventilatie volgens de bewoners geen andere ventilatievoorzie-
ningen te zijn aangebracht dan de mechanische ventilatie. Hoewel hierin mogelijk
enige ruis zit (het is altijd mogelijk dat respondenten een vraag niet goed begrijpen
bijvoorbeeld), spreekt het verschil met de antwoorden die worden gegeven door de
bewoners met gewone mechanische ventilatie voor zich. In woningen met gewone
mechanische ventilatie geeft niet meer dan 2% van de bewoners aan dat er geen
ramen, deuren of roosters zijn waarmee kan worden geventileerd. Als we dat als
foutenmarge hanteren, resteert nog steeds ongeveer een kwart van de woningen
met balansventilatie waar spuiventilatie niet mogelijk is. Dat is opmerkelijk omdat
er volgens het Bouwbesluit ramen of schuiven moeten zijn die open moeten kun-
nen. Op grond van het gelijkwaardigheidsbeginsel kan hier bij balansventilatie
ontheffing voor zijn verleend door de gemeente.
3.2.4 Spontaan genoemde klachten

De respondenten werden in de gelegenheid gesteld aanvullende opmerkingen te
maken. Hiervan werd veelvuldig gebruik gemaakt (in totaal zo'n 350 keer in ver-
gelijkbare mate bij beide type ventilatiesystemen). Omdat het om spontaan ge-
melde klachten gaat, is het niet goed mogelijk er een kwantitatieve vergelijking
tussen de systemen mee te maken. De opmerkingen zijn echter wel illustratief en
bieden verder inzicht in de problematiek. Daarom gaan we er hier wat verder op in.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

20 WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM

Net als bij de klachten die in de vragenlijst waren benoemd, is er bij de spontaan
genoemde klachten zowel sprake van overeenstemming als van specifieke klachten
over de systemen. Een gemeenschappelijke klacht heeft betrekking op de logistiek
van de ventilatieregeling. Veel bewoners die spontaan een klacht melden, hebben
behoefte aan regelknoppen op verschillende plekken in huis zodat de ventilatie
naar behoefte kan worden hoger of lager gezet zonder dat men eerst naar een
andere verdieping moet lopen bijvoorbeeld ("knop zit beneden, douchen is boven",
"schakelaar slechts op 1 plek. Lastig dus"). Een tweede gemeenschappelijke klacht
is dat het systeem onvoldoende werkt, in het bijzonder wanneer het ook als afzuig-
kap moet werken ("het werkt amper", "hij zuigt bijna helemaal niet", "hij zuigt
onvoldoende af, vooral de afzuigkap", enzovoort). En een derde gemeenschappelij-
ke klacht is dat het systeem niet uit kan.
Klachten die spontaan werden genoemd door bewoners van een woning met ge-
wone mechanische ventilatie hebben betrekking op de koude lucht die binnen-
komt, zowel in relatie tot comfort (tocht) als in relatie tot energieverbruik. Aanvul-
lende klachten die spontaan worden genoemd bij de balansventilatie hebben te
maken met de te droge lucht (vooral in de winter), het veronderstelde hoge ener-
gieverbruik door het systeem, de kosten van de filters en de aanwezigheid van
lelijke buizen in huis. Ook worden bij dit type systeem spontaan vrij veel klachten
genoemd die te maken hebben met de vermeende luchtkwaliteit ("benauwd in
huis", "huis is erg onfris zonder dagelijks luchten", "moeite met ademhalen/prik-
kelende keel", enzovoort).

3.2.5 Vergelijking aantal klachten

Elke respondent kon meer dan een klacht opnoemen. Daarom kan ook het aantal
klachten (inclusief de antwoordmogelijkheid `anders') worden vergeleken. De be-
woners van woningen met gewone mechanische ventilatie hebben dan gemiddeld
1,4 (eengezins) tot 1,2 (meergezins) klachten (figuur 3-1).
figuur 3-1 Verdeling van het aantal klachten, naar type ventilatiesysteem en woningtype
80%

70% geen klachten
60% 1 klacht
50% 2 klachten
40% 34 klachten
30% 59 klachten
20%

10%

mechanisch balans mechanisch balans
eengezins meergezins

De bewoners van woningen met balansventilatie hebben gemiddeld 2,2 (eenge-
zins) tot 1,9 (meergezins) klachten. Ongeveer een kwart van de bewoners van een
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM 21

nieuwe eengezinswoning met balansventilatie heeft 3 tot 4 klachten over het sys-
teem.

3.3 Oordeel over het binnenmilieu

De bewoners is gevraagd hun binnenmilieu te beoordelen op temperatuur en
luchtvochtigheid. Dat is afzonderlijk gedaan voor de vier seizoenen. Omdat het
mogelijk is dat mensen geen woonervaring hebben in de nieuwe woning in een
specifiek seizoen (omdat men er toen nog niet woonde), zijn de antwoorden alleen
geanalyseerd voor de mensen die in het betreffende seizoen in de huidige woning
woonden.

3.3.1 Temperatuur

De meeste bewoners beoordelen de temperatuur in hun woning als `goed'. Er zijn
echter wel verschillen tussen de seizoenen en tussen de ventilatiesystemen.
Bewoners van woningen met balansventilatie zijn minder te spreken over de tem-
peratuur van hun woning in de zomer dan bewoners van woningen met gewone
ventilatie (Tabel 3-5). Zij geven vaker dan de bewoners met gewone mechanische
ventilatie aan dat hun woning "vaak te warm" is.
Tabel 3-5 Oordeel over de temperatuur in de woning per seizoen naar type
ventilatiesysteem en woningtype (meerdere antwoorden mogelijk)
Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
Zomer N=1076 N=528 N=333 N=195
Goed 67% 56% *** 50% 35% ***
Soms te warm 31% 34% 40% 38%
Vaak te warm 5% 14% *** 13% 29% ***
Soms te koud 2% 1% 1% 0%
Vaak te koud 0% 0% 0% 0%
Schommelende temperatuur 4% 4% 6% 4%
Anders 1% 3% ** 1% 2%
Herfst N=1084 N=531 N=336 N=195
Goed 78% 81% 79% 80%
Soms te warm 3% 5% * 4% 7%
Vaak te warm 0% 1% *** 1% 2%
Soms te koud 13% 13% 10% 8%
Vaak te koud 3% 2% 2% 1%
Schommelende temperatuur 7% 6% 9% 10%
Anders 1% 1% 1% 1%
Winter N=1076 N=530 N=330 N=193
Goed 62% 69% ** 69% 72%
Soms te warm 2% 3% 2% 2%
Vaak te warm 0% 1% 0% 0%
Soms te koud 26% 22% * 18% 17%
Vaak te koud 9% 6% * 8% 5%
Schommelende temperatuur 6% 6% 9% 8%
Anders 1% 2% 1% 4% *
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

22 WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM

Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
Lente N=906 N=438 N=323 N=188
Goed 85% 84% 83% 79%
Soms te warm 5% 6% 8% 13%
Vaak te warm 0% 1% ** 1% 2%
Soms te koud 6% 7% 4% 5%
Vaak te koud 1% 1% 0% 0%
Schommelende temperatuur 6% 5% 9% 7%
Anders 1% 1% 1% 2%
Noot. * p

Uit aanvullende opmerkingen van bewoners kan worden opgemaakt dat het vooral
de slaapkamer(s) zijn waar men echt last heeft van de te hoge temperatuur. Een
aantal bewoners meldt spontaan maatregelen te hebben genomen om wat te doen
aan die warmte, zoals het plaatsen van `screens' of het installeren van airconditio-
ning. Een aantal meldt ook dat er al een koelsysteem in de woning is opgenomen
(via warmtepomp/vloerverwarming).

Vooral bij de meergezinswoningen vindt een opvallend groot aandeel bewoners
dat hun woning in de zomer vaak te warm is. Dat is nog meer het geval als in die
woning balansventilatie is toegepast. In de andere seizoenen zijn de verschillen
tussen de ventilatiesystemen beperkt voor wat betreft het oordeel over de tempe-
ratuur. Het oordeel over de temperatuur in de winter is wat gunstiger in de eenge-
zinswoningen met balansventilatie vergeleken met de woningen met gewone
mechanische ventilatie. In de woningen met gewone mechanische ventilatie vindt
men het in de winter wat vaker te koud.
3.3.2 Luchtvochtigheid

De oordelen over de luchtvochtigheid in de woning zijn minder seizoensafhankelijk
dan de oordelen over de temperatuur. In alle seizoenen vinden bewoners van wo-
ningen met balansventilatie de lucht in de woning vaker te droog dan bewoners
van woningen met gewone mechanische ventilatie.
Een enkele bewoner met balansventilatie maakt ook specifiekere opmerkingen
over de droge lucht en vermeldt een luchtvochtigheidpercentage van 40% in de
winter (tussen 30% en 70% geldt als `normaal'). Een andere bewoner meldt dat de
luchtvochtigheid zelfs bij nat weer niet meer dan 50% bedraagt. In de winter wor-
den de meeste klachten gemeld. Dan noemt een derde van de bewoners met ba-
lansventilatie de lucht in de woning `te droog'. Bij de woningen met gewone me-
chanische ventilatie is dat dan circa 10%.
Er moet worden bedacht dat de uitkomsten betrekking hebben op het oordeel van
bewoners over de luchtvochtigheid. Er zijn geen metingen verricht. Het is dan ook
niet duidelijk of de lucht feitelijk (te) droog is - wat zelfs zou kunnen wijzen op een
te sterke ventilatie - of dat het moet worden opgevat als een indicatie van een
slechte luchtkwaliteit zoals in het Vathorst-onderzoek werd opgemerkt.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

WERKING VAN HET VENTILATIESYSTEEM 23

Tabel 3-6 Oordeel over de luchtvochtigheid in de woning per seizoen naar type
ventilatiesysteem en woningtype (meerdere antwoorden mogelijk)
Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
Zomer N=1076 N=528 N=333 N=195
Niet te droog, niet te vochtig 85% 75% *** 81% 69% **
Soms te droog 9% 12% 11% 18% *
Vaak te droog 2% 9% *** 4% 10% **
Soms te vochtig 3% 4% 3% 2%
Vaak te vochtig 0% 0% 0% 1%
Anders 1% 1% 1% 3%
Herfst N=1084 N=531 N=336 N=195
Niet te droog, niet te vochtig 83% 74% *** 83% 69% ***
Soms te droog 7% 12% ** 9% 19% ***
Vaak te droog 2% 8% *** 3% 8% *
Soms te vochtig 6% 5% 4% 3%
Vaak te vochtig 1% 1% 1% 1%
Anders 1% 1% 0% 2% *
Winter N=1076 N=530 N=330 N=193
Niet te droog, niet te vochtig 74% 65% *** 75% 61% ***
Soms te droog 12% 18% *** 12% 20% *
Vaak te droog 6% 13% *** 8% 15% **
Soms te vochtig 6% 3% * 3% 3%
Vaak te vochtig 1% 1% 1% 1%
Anders 1% 1% 1% 2%
Lente N=906 N=438 N=323 N=188
Niet te droog, niet te vochtig 86% 77% *** 84% 72% **
Soms te droog 7% 12% *** 10% 17% *
Vaak te droog 2% 7% *** 2% 7% **
Soms te vochtig 3% 3% 3% 2%
Vaak te vochtig 0% 1% 0% 0%
Anders 1% 1% 1% 3%
Noot. * p

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 25

Gezondheidsbeleving en -klachten

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de gezondheidsbeleving van bewoners en de
mate waarin zij gezondheidsgerelateerde klachten rapporteren. Er wordt achter
eenvolgens ingegaan op de ervaren gezondheid, de prevalentie van algemene
klachten en tot slot het voorkomen van klachten aan de luchtwegen.5

4.1 Ervaren gezondheid

Het merendeel van de bevolking in 2003, 83% van de mannen en 78% van de
vrouwen beoordeelt de eigen gezondheid als goed of zeer goed, zo meldt het Nati-
onaal Kompas Volksgezondheid. Er zijn verschillen tussen bevolkingsgroepen. Het
percentage personen dat de gezondheid als (zeer) goed beoordeelt, is relatief hoog
onder mannen, jongeren, personen die getrouwd zijn of samenwonen, personen in
hogere sociaal-economische klassen en autochtonen.6
4.1.1 Samenhang ventilatiesysteem en achtergrondkenmerken
Omdat de ervaren gezondheid samenhangt met geslacht, leeftijd, inkomen, etnici-
teit, huishoudensituatie en leefstijl (roken), is het van belang voor die kenmerken te
controleren als wordt vergeleken tussen woningen met en zonder balansventilatie.
We willen immers voorkomen dat een eventueel geconstateerd verschil tussen de
ventilatiesystemen eigenlijk moet worden toegeschreven aan verschillen in achter-
grondkenmerken van respondenten. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren als in wonin-
gen met balansventilatie meer ouderen wonen. Omdat de ervaren gezondheid van
ouderen gemiddeld genomen minder goed is, ontstaat dan de kans dat ten onrech-
te zou worden geconcludeerd dat er een samenhang is tussen het ventilatiesys-
teem en ervaren gezondheid. Er is daarom nagegaan of er verschillen zijn in de
voetnoot

5 De vragen en gehanteerde schalen zijn voorgesteld door RIVM/MGO. De herkomst van de
schalen wordt in de afzonderlijke paragrafen toegelicht.
6 Bron: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

26 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

verdeling van de respondenten naar geslacht, leeftijd, sociaal-economische status
(inkomensklasse), huishoudentype, etniciteit en rookgedrag in de woningen met
balansventilatie en de woningen met gewone mechanische ventilatie.
Er is een gering maar significant verschil in rookgedrag tussen bewoners van wo-
ningen met balansventilatie en bewoners van woningen met gewone mechanische
ventilatie in de steekproef. Dit is weergegeven in Tabel 4-1. Bewoners van eenge-
zinswoningen met gewone mechanische ventilatie roken vaker dan bewoners van
eengezinswoningen met balansventilatie. En bewoners van meergezinswoningen
met balansventilatie hebben vaker nooit gerookt dan bewoners van woningen met
gewone mechanische ventilatie.

Tabel 4-1 Antwoorden op de vraag "rookt u wel eens?" naar type ventilatiesysteem en
woningtype

Ja Nee, maar vroeger wel Nee, nooit gerookt
Eengezins mechanisch (N=1082) 15% * 36% 49%
balans (N=552) 11% * 35% 54%
Meergezins mechanisch (N=336) 18% 47% 36% *
balans (N=200) 13% 43% 45% *
Noot. * p

Er zijn ook verschillen naar leeftijd, welstand en opleidingsniveau. Bewoners van
woningen met balansventilatie hebben vaker een universitaire opleiding en een
hoger inkomen. Ook hebben ze wat vaker een leeftijd tussen de 45 en 65 jaar en
juist minder vaak een leeftijd onder de 30 jaar.
Er blijken geen verschillen te zijn tussen de bewoners met en zonder balansventila-
tie in de etnische achtergrond, de samenstelling van de huishoudens en het ge-
slacht van de respondent. In navolgende analyses zal steeds worden gecontroleerd
voor leeftijd, opleidingsniveau, inkomen en roken.
4.1.2 Algemene gezondheidsbeleving

Om een algemene indruk te krijgen van de ervaren gezondheid wordt conform de
RAND-methodiek7 een schaalscore berekend die loopt van 0 tot 100. Daarvoor
worden de antwoorden op een vraag en vier stellingen gebruikt:
· Wat vindt u, over het algemeen genomen, van uw gezondheid?
· Ik lijk gemakkelijker ziek te worden dan andere mensen.
· Ik ben net zo gezond als andere mensen die ik ken.
· Ik verwacht dat mijn gezondheid achteruit zal gaan.
· Mijn gezondheid is uitstekend.
voetnoot

7 Zee, K.I. van der en R. Sanderman, Het meten van de algemene gezondheidstoestand met de
RAND-36; Een handleiding, Groningen: Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken,
RUG.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 27

Een score 100 ontstaat als een respondent op elke vraag/stelling het meest positie-
ve antwoord geeft, een score 0 ontstaat als op alle vragen het meest negatieve
antwoord wordt gegeven. De interpretatie van de schaal is dan ook: hoe hoger de
score, hoe positiever de algemene gezondheidsbeleving. De gemiddelde score in de
steekproef op deze schaal bedraagt 71,3. Dat is sterk vergelijkbaar met wat nor-
maal is in Nederland (71,4 voor mannen en 71,5 voor vrouwen).8
Het effect van de ventilatiesystemen is voor eengezins- en meergezinswoningen
afzonderlijk getoetst met een covariantieanalyse, waarbij is gecontroleerd voor
opleiding (universitair versus overig) voor inkomen (tot anderhalf keer modaal
versus de rest), voor roken en voor leeftijd.9 Er is verder geselecteerd op bewoners
die al minimaal een jaar in de woning wonen (80% van de respondenten).
De analyse geeft aan dat er geen significant verschil is in algemene gezondheidsbe-
leving tussen bewoners in woningen met een gewoon mechanisch ventilatiesys-
teem en bewoners in woningen met een balansventilatiesysteem (figuur 4-1). Bij
de meergezinswoningen waarin de gezondheidsbeleving door de bewoners ge-
middeld minder goed is - lijkt er op het oog wel sprake van een verschil tussen
ventilatiesystemen. Deze verschillen zijn echter niet significant.
figuur 4-1 Algemene gezondheidsbeleving (RAND) naar type ventilatiesysteem en
woningtype bij een woonduur van minimaal een jaar
) 80
DNA 75
(R gniv 70
elebs 65
di

he 60
ndozeg 55
ene
m 50
egal mechanisch balans mechanisch balans
eengezins meergezins

Noot. Foutbalken bij de kolommen geven het 95% betrouwbaarheidsinterval aan voor de
betreffende waarneming
4.1.3 Verschillen op afzonderlijke RAND-vragen
In aanvulling op de uitkomsten van de algemene schaal is ook verkend of er op de
afzonderlijke vragen verschillen bestaan tussen de bewoners van woningen met
verschillende ventilatiesystemen. Daarvoor is hetzelfde design gehanteerd als bij
voetnoot

8 Zee, K.I. van der en R. Sanderman.

9 De leeftijd van de respondent is opgenomen als continue covariaat. De andere controleva-
riabelen zijn opgenomen als dummies. De dummies voor opleiding en inkomen zijn zo
gekozen omdat andere indelingen tot te kleine aantallen per subgroep leidden. Voor roken
zijn twee dummies opgenomen die beide contrasten representeren.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

28 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

de analyse van de samengestelde schaal. Er bleken ook uit deze analyses weinig
verschillen in ervaren gezondheid tussen bewoners van woningen met gewone
mechanische ventilatie en bewoners van woningen met balansventilatie. Er is een
uitzondering, namelijk op de stelling: "Ik lijk gemakkelijker ziek te worden dan
andere mensen".

Op deze stelling antwoordden bewoners van meergezinswoningen met balansven-
tilatie wederom gecontroleerd voor leeftijd, inkomen, opleiding en rookgedrag
(net) significant negatiever dan bewoners van woningen met gewone mechanische
ventilatie (Figuur 4-2).

Figuur 4-2 Antwoord op de vraag "ik lijk gemakkelijker ziek te worden dan andere
mensen" naar type ventilatiesysteem en woningtype bij een woonduur van
minimaal een jaar

volkomen
n 5
da onjuist
nedr 4
wo

te k ens
weet ik niet 3
zie r men er
kejil ed
e 2
kka an
meg volkomen
jkli juist 1
Ik mechanisch balans mechanisch balans
eengezins meergezins

4.1.4 Gezondheidsverandering

In de RAND is ook een schaal opgenomen voor gezondheidsverandering. Dat be-
treft het antwoord op de vraag: "In vergelijking met een jaar geleden, hoe zou u nu
uw gezondheid in het algemeen beoordelen?". Het gemiddelde op die schaal in de
steekproef bedraagt 52,2. Dat is vergelijkbaar met de Nederlandse norm 52,4 zoals
gerapporteerd door Van der Zee en Sanderman (1993). De interpretatie van de
schaalscore is: hoe hoger, hoe beter men zich voelt ten opzichte van een jaar gele-
den.

Het is op voorhand niet uitgemaakt dat deze vergelijking zinvoller is voor mensen
die minimaal een jaar in hun nieuwe woning wonen. We vergelijken daarom de
ervaren gezondheidsverandering zowel voor alle respondenten dus inclusief de
mensen die minder dan 12 maanden in hun nieuwe woning wonen - als voor de
respondenten die al wel minimaal een jaar in hun nieuwe woning wonen. Er wordt
wederom gecontroleerd voor opleiding, inkomen, rookgedrag en leeftijd. De resul-
taten worden weergegeven in figuur 4-3.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 29

De verschillen tussen de respondenten die in een woning met balansventilatie
wonen en respondenten die in een woning met gewone mechanische ventilatie
wonen, bereiken geen significantie. Hoe lang men al in de woning woont, maakt
binnen de meetperiode ook niet uit.

figuur 4-3 Gezondheidsverandering (RAND) naar type ventilatiesysteem en woningtype,
bij een woonduur van minimaal een jaar en voor alle respondenten
65
)DNA 60
(R gnir 55
denar 50
evssi 45
he 40
ndozeg 35
hcsi ns ns ns ns
al hcsi al hcsi al hcsi al
n n n n
a ba a ba a ba a ba
h h h h
mec mec mec mec
alle respondenten >=12 maanden alle respondenten >=12 maanden
eengezins meergezins

Noot. Foutbalken bij de kolommen geven het 95% betrouwbaarheidsinterval aan voor de
betreffende waarneming

4.2 Oordeel gezondheid kinderen

In dit onderzoek is niet alleen gevraagd naar de gezondheid van de respondent,
maar ook naar die van kinderen. Er is een methode gehanteerd waarbij is gevraagd
naar de gezondheid van het kind dat het eerst jarig is. Daarmee wordt (dus) niet
gekozen voor alle kinderen, of voor het jongste of oudste kind maar er wordt een
aselecte steekproef getrokken uit de kinderen in de nieuwe woningen.
De verdeling van de kinderen naar leeftijd in de woningen met balansventilatie en
de woningen met mechanische ventilatie is weergegeven in Tabel 4-2. De verdelin-
gen tussen de ventilatietypen zijn sterk vergelijkbaar. Beide bevestigen het beeld
dat de nieuwbouw een belangrijke functie vervult bij de huisvesting van gezinnen
met jonge kinderen. De gezinnen met kinderen zijn voor het merendeel gehuisvest
in de eengezinswoningen. Er worden in deze paragraaf dan ook geen afzonderlijke
analyses voor meergezinswoningen gepresenteerd.
Het oordeel over de gezondheid van de kinderen wordt onderzocht bij de huishou-
dens die minimaal een jaar in hun woning wonen. Er wordt gecontroleerd voor de
leeftijd van het kind, het inkomen (van het huishouden) en het opleidingsniveau
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

30 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

van de ouders. Ook wordt gecontroleerd voor rookgedrag van de (oudere) kinderen
en het al dan niet bezoeken van kinderopvang door de jongere kinderen.
Tabel 4-2 Leeftijdsverdeling van de kinderen in het onderzoek
Mechanische ventilatie Balansventilatie
03 jaar 31% 34%
47 jaar 25% 21%
812 jaar 24% 25%
1317 jaar 20% 20%
100% (N=527) 100% (N=256)

Significante verschillen in de gezondheid van het kind worden gevonden voor leef-
tijd van het kind, inkomen van het huishouden en voor de interactie tussen inko-
men van het huishouden en rookgedrag van het kind (bij oudere kinderen). Het
blijkt in het bijzonder de combinatie te zijn van een laag huishoudeninkomen en
een kind dat rookt, die samenhangt met het oordeel dat de gezondheid van het
kind `matig tot slecht' is.

Er blijkt gemiddeld genomen en na controle voor de verschillende achtergrond-
kenmerken - geen verschil in gezondheid van kinderen in woningen met gewone
mechanische ventilatie en woningen met balansventilatie. Dat wordt mede veroor-
zaakt door de relatief kleine aantallen respondenten in de analyse. Maar nadere
inspectie van Figuur 4-4 geeft ook `op het oog' geen aanleiding om te veronderstel-
len dat er systematische verschillen zijn in de gezondheid van kinderen die samen-
hangen met de ventilatiesystemen in de woningen.
Figuur 4-4 Aandeel bewoners dat de gezondheid van het kind als `heel goed' beoordeelt,
naar leeftijdsklasse van het kind en type ventilatiesysteem
' 70%

de 60%

go l 50%

'he 40%

kin 30%

di 20%

ndhe 10%

ozeg 0%

*
% hcsi nsal hcsi nsal hcsi nsal hcsi
na nsal
ba na ba na ba na
hc hc hc hc ba
me me me me
03 jaar 47 jaar 812 jaar 1317 jaar

* te weinig waarnemingen
Noot. Foutbalken bij de kolommen geven het 95% betrouwbaarheidsinterval aan voor de
betreffende waarneming

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 31

4.3 Algemene klachten

Het voorkomen van algemene klachten bij de respondenten is onderzocht met de
Vragenlijst Onderzoek Ervaren Gezondheid (VOEG). De VOEG is een lijst om de
gezondheid van een populatie te meten. De vragenlijst bestaat uit 23 items die in
zijn geheel of in verkorte versie veelvuldig wordt gebruikt in sociaal-weten-
schappelijk onderzoek. De items geven psychosomatische klachten weer, waarbij
respondenten aangeven of ze deze klachten hebben. Voorbeelden zijn hoofdpijn
hebben, zenuwachtig zijn en lusteloos zijn. Hoe hoger de VOEG-score des te meer
klachten en hoe slechter de ervaren gezondheid. In dit onderzoek is de VOEG-13
gebruikt. Die bestaat uit de volgende vragen:
1 Heeft u nogal eens een opgezet of drukkend gevoel in de maagstreek?
2 Bent u gauw kortademig?

3 Heeft u nogal eens pijn in de borst- of hartstreek?
4 Heeft u klachten over pijn in botten en spieren?
5 Heeft u vaak een gevoel van moeheid?
6 Heeft u nogal eens last van hoofdpijn?
7 Heeft u nogal eens last van rugpijn?
8 Is uw maag nogal eens van streek?
9 Heeft u wel eens een verdoofd gevoel of tintelingen in armen of benen?
10 Voelt u zich gauwer moe dan u normaal acht?
11 Bent u nogal eens duizelig?

12 Voelt u zich nogal eens lusteloos?
13 Staat u in de regel 's ochtends moe en niet uitgerust op?
De maximale score bedraagt 13 (als op alle vragen `ja' is geantwoord) en de mini-
male score is 0 (als op alle vragen nee is geantwoord). We analyseren het voorko-
men van klachten alleen voor bewoners die minimaal een jaar in hun woning wo-
nen.

De verschillen in de mate waarin bewoners algemene klachten hebben, zijn gering.
Toch is er bij correctie voor geslacht, inkomen, roken en leeftijd van de respondent
een klein significant effect10 bij bewoners van meergezinswoningen. Bij een ge-
middelde leeftijd van 53 jaar, hebben de bewoners van meergezinswoningen met
balansventilatie gemiddeld 3,9 klachten. De bewoners van meergezinswoningen
met gewone mechanische ventilatie en dezelfde leeftijd rapporteren gemiddeld 2,9
klachten.

Bij de eengezinswoningen is er geen verschil in het aantal gerapporteerde klachten
voor bewoners met balansventilatie en bewoners met gewone mechanische venti-
latie.

voetnoot

10 Covariantieanalyse met factoren ventilatiesysteem, geslacht en inkomen; leeftijd respon-
denten is covariaat; effect van ventilatiesysteem bij meergezinswoning is significant
(F=4,7; p
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

32 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

figuur 4-5 Aantal klachten (VOEG) naar type ventilatiesysteem, separaat voor eengezins-
en meergezinswoningen, gecontroleerd voor leeftijd, geslacht, roken en inko-
men bij een woonduur van minimaal een jaar
5

)GE 4

(V 3

nethc

kla lat 2

aan 1

chsi ns ns ns ns
al chsi al chsi al chsi al
n n n n
a ba a ba a ba a ba
che che che che
m m m m
zonder controle met controle zonder controle met controle
eengezins meergezins

Noot. Foutbalken bij de kolommen geven het 95% betrouwbaarheidsinterval aan voor de
betreffende waarneming

Van de afzonderlijke algemene klachten, zijn het gecontroleerd voor leeftijd,
geslacht, roken en inkomen - vooral de vermoeidheidsgerelateerde klachten die
een significant verschil laten zien tussen bewoners van woningen met balansventi-
latie en bewoners van woningen met gewone mechanische ventilatie (alleen in
meergezinswoningen). Bewoners van de meergezinswoningen met balansventila-
tie geven vaker aan zich lusteloos te voelen, een gevoel van moeheid te hebben en
in het bijzonder zich gauwer moe te voelen dan men normaal acht (Tabel 4-3).
Maar er zijn ook enkele andere klachten die wat vaker worden genoemd door be-
woners van meergezinswoningen met balansventilatie dan door bewoners van
meergezinswoningen met gewone mechanische ventilatie. Dat gaat dan om klach-
ten over kortademigheid en over hoofdpijn.
Bij de eengezinswoningen zijn er minder verschillen tussen bewoners van wonin-
gen met balansventilatie en bewoners van woningen met gewone mechanische
ventilatie dan bij de meergezinswoningen. Er zijn echter wel enkele verschillen. Die
komen er op neer dat wederom gecontroleerd voor de overige mogelijke invloe-
den de bewoners van woningen met balansventilatie op een aantal aspecten
significant minder klachten hebben dan de bewoners van de woningen zonder
balansventilatie. Dit betreft klachten over pijn in botten en spieren en hoofdpijn
(Tabel 4-3).

Het is vanzelfsprekend niet goed mogelijk om de verschillen in klachten tussen de
ventilatiesystemen eenduidig toe te schrijven aan die ventilatiesystemen. De klach-
ten kunnen immers door allerlei omstandigheden worden beïnvloed waarvoor in
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 33

dit onderzoek niet uitputtend kan worden gecontroleerd. Ook de constatering dat
de uitkomsten niet consistent zijn voor eengezinswoningen en meergezinswonin-
gen roept vragen op in hoeverre het aan de ventilatiesystemen in het algemeen
kan worden toegeschreven. Hoe dan ook blijft de constatering overeind dat bewo-
ners van meergezinswoningen met balansventilatie meer algemene gezondheids-
klachten hebben dan de bewoners van meergezinswoningen met gewone mecha-
nische ventilatie. Die klachten lijken vooral te zijn gerelateerd aan vermoeidheid.
Tabel 4-3 Aandeel personen met klachten (afzonderlijke items in de VOEG-13) naar
woningtype en type ventilatiesysteem, gecontroleerd voor leeftijd, geslacht,
roken en inkomen bij een woonduur van minimaal een jaar
Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
(N=936) (N=487) (N=248) (N=170)
Heeft u nogal eens een opgezet of drukkend 17% 17% 18% 15%
gevoel in de maagstreek?

Bent u gauw kortademig? 16% 16% 17% 33% *
Heeft u nogal eens pijn in de borst of 9% 8% 12% 12%
hartstreek?

Heeft u klachten over pijn in botten en 33% 21% ** 34% 48%
spieren?

Heeft u vaak een gevoel van moeheid? 35% 35% 31% 47% *
Heeft u nogal eens last van hoofdpijn? 28% 20% * 23% 31% *
Heeft u nogal eens last van rugpijn? 37% 29% 40% 39%
Is uw maag nogal eens van streek? 12% 10% 20% 12%
Heeft u wel eens een verdoofd gevoel of 20% 19% 21% 27%
tintelingen in armen of benen?

Voelt u zich gauwer moe dan u normaal 22% 25% 20% 41% **
acht?

Bent u nogal eens duizelig? 9% 11% 15% 15%
Voelt u zich nogal eens lusteloos? 21% 21% 18% 33% *
Staat u in de regel 's ochtends moe en niet 29% 31% 23% 34%
uitgerust op?

Noot. * p

4.4 Klachten Vathorst-lijst

In het Vathorst-onderzoek is een lijst van mogelijke klachten opgenomen die men-
sen zouden kunnen hebben als gevolg van het ventilatiesysteem. De klachten uit
het Vathorst-onderzoek die niet al in de VOEG waren opgenomen, zijn overgeno-
men in dit onderzoek en worden hier afzonderlijk behandeld. Specifieke luchtweg-
klachten worden in de volgende paragraaf behandeld.
Vrijwel alle klachten komen meer voor in de woningen met balansventilatie dan in
de woningen met gewone mechanische ventilatie (zie Tabel 4-4). Er zijn per wo-
ningtype wel verschillen in of dat significant is of niet. Keelpijn, irritatie van con-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

34 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

tactlenzen en last van de huid zijn klachten die significant vaker worden genoemd
in de eengezinswoningen met balansventilatie. Verstopte neus, verkoudheid, ver-
moeide of tranende ogen en ontstoken ogen worden vaker genoemd in de meerge-
zinswoningen met balansventilatie. Als geen onderscheid wordt gemaakt naar
woningtype komen alle - met uitzondering van de verstopte neus en de ontstoken
ogen - significant vaker voor in de woningen met balansventilatie.
Tabel 4-4 Het voorkomen van klachten (uit Vathorst-lijst) in eengezins- en meergezins-
woningen met gewone mechanische ventilatie en met balansventilatie bij een
minimale woonduur van een jaar en gecontroleerd voor leeftijd, inkomen, op-
leiding, geslacht en roken

Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
(N=1029) (N=522) (N=248) (N=170)
Heeft u regelmatig last van een 24% 24% 27% 44% *
verstopte neus of een loop

neus?

Heeft u regelmatig last van 19% 24% 18% 31% *
verkoudheid?

Heeft u regelmatig last van 8% 17% *** 10% 14%
keelpijn?

Heeft u regelmatig last van 17% 20% 21% 37% *
vermoeide of tranende ogen?

Heeft u regelmatig last van 6% 13% ** 6% 6%
irritatie van contactlenzen?

Heeft u regelmatig last van 4% 3% 4% 12% *
ontstoken ogen?

Heeft u regelmatig last van de 25% 32% * 35% 45%
huid (droge huid, jeukende huid,

prikkelingen)?

Noot. * p

Om ook het totaalbeeld te vergelijken, wordt een schaalscore geconstrueerd waar-
in het aantal klachten wordt gesommeerd. Een score 0 betekent geen klachten en
een score 7 betekent dat een respondent regelmatig last heeft van alle zeven ge-
noemde klachten. We vergelijken de bewoners met een woonduur van minimaal
een jaar en controleren voor relevante persoonskenmerken. Het resultaat wordt
weergegeven in figuur 4-6.

Gegeven de uitkomsten die zijn gepresenteerd in Tabel 4-4 is het begrijpelijk dat
het gemiddelde aantal klachten, hoger ligt bij de bewoners van de woningen met
balansventilatie dan bij de bewoners met gewone mechanische ventilatie. Dat
geldt het sterkst bij de meergezinswoningen. In dat woningtype hebben de bewo-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 35

ners van de woningen met balansventilatie gemiddeld 1,8 klachten en de bewoners
van woningen met mechanische ventilatie 1,2 klachten.
figuur 4-6 Aantal klachten naar woningtype en type ventilatiesysteem, gecontroleerd voor
leeftijd, inkomen, opleiding, geslacht en roken voor bewoners met een woon-
duur van minimaal een jaar

2,5

)tsrohta 1,5

(V net 1

kla

0,5

mechanisch balans mechanisch balans
eengezins meergezins

Noot. Foutbalken bij de kolommen geven het 95% betrouwbaarheidsinterval aan voor de
betreffende waarneming

4.5 Luchtwegklachten en allergie

Luchtwegklachten en allergieën kunnen door veel verschillende zaken worden
beïnvloed. Het binnenmilieu in relatie tot ventilatiegedrag is er daar een van. In het
onderzoek zijn aanvullend op de controlevariabelen in de analyses in de voor-
gaande paragrafen - de volgende andere mogelijke invloeden meegenomen: soort
vloerbedekking (in woning en huiskamer), aanwezigheid van huisdieren, gebruik
van open haard, houtkachel en allesbrander en de aanwezigheid van vochtplekken
en/of schimmel in huis. Van deze invloeden is, afzonderlijk voor eengezins- en
meergezinswoningen, verkend of ze meer of minder voorkomen in woningen met
balansventilatie dan in woningen met gewone mechanische ventilatie. Dat bleek
niet het geval. Er is geen significant onderscheid op enige van deze invloeden. Niet-
temin kunnen ze wel van invloed zijn op de relatie tussen ventilatiesystemen en
gerapporteerde luchtwegklachten en allergie. Daarom bespreken we ze kort voor
zover er wel enig verschil is.

Bewoners van woningen met balansventilatie stoken wat minder vaak een houtka-
chel (2% versus 5% - alleen in eengezinswoningen). Ook wordt in woningen met
balansventilatie iets vaker helemaal niet gerookt (94% versus 91% - alleen in een-
gezinswoningen). En een laatste verschil is dat in de meergezinswoningen met
balansventilatie wat vaker (32% versus 24%) kamerbreed tapijt ligt op de slaapka-
mervloer en er wat vaker schimmel en vochtplekken in huis zijn aangetroffen (in
9% van de woningen met gewone mechanische ventilatie en 12% van de meerge-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

36 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

zinswoningen met balansventilatie). We controleren in de navolgende analyses ook
voor deze verschillen.

4.5.1 Luchtwegklachten COPD-gerelateerd
We onderscheiden in dit onderzoek de volgende COPD-gerelateerde luchtweg-
klachten:

· Kortademigheid

· Hoesten

· Slijm opgeven

COPD (Chronic Obstructive Pulmonary Disease of chronisch obstructieve longziek-
te) is een chronische vernauwing van de luchtwegen die de ademhaling beperkt.
COPD kenmerkt zich door klachten van kortademigheid, hoesten en/of opgeven
van slijm. Ongeveer 12-14% van de volwassenen heeft een of meer COPD-
symptomen zoals chronisch hoesten en slijm opgeven.11 Ruim 2% van de volwassen
mannen en 1% van de volwassen vrouwen heeft COPD-symptomen in combinatie
met luchtwegvernauwing, zo meldt het Nationaal Kompas Volksgezondheid.12
De diagnose van luchtwegvernauwing kan met de vragenlijst van het voorliggende
onderzoek niet worden gesteld. We besteden dan ook alleen aandacht aan de pre-
valentie van de genoemde COPD-gerelateerde klachten: kortademigheid, hoesten
en slijm opgeven. Die prevalentie zo blijkt uit de epidemiologische studies ELON13
en MORGEN14 - neemt sterk toe boven de leeftijd van 45 jaar. Dat is ook terug te
zien in Tabel 4-5. Het aandeel mensen met een of meer COPD-gerelateerde klach-
ten is duidelijk hoger in de meergezinswoningen, waar de gemiddelde leeftijd circa
10 jaar hoger ligt. In de eengezinswoningen komt het aantal respondenten met een
of meer COPD-symptomen zoals chronisch hoesten en slijm opgeven overeen met
het aandeel dat door Tabak (2002) is gerapporteerd.
Over de gehele linie van COPD-gerelateerde klachten is in het bijzonder in de
meergezinswoningen - het aandeel mensen met klachten groter in de woningen
met balansventilatie dan in de woningen met gewone mechanische ventilatie. De
verschillen worden significant als wordt gecontroleerd voor in het bijzonder rook-
gedrag. Omdat de bewoners van de woningen met balansventilatie wat minder
roken dan de bewoners van woningen met mechanische ventilatie (en dit sterk
samenhangt met bijvoorbeeld hoesten bij het opstaan), resulteert een tussen de
twee groepen vergelijkbaar niveau van klachten zonder controle in een hoger ni-
veau van klachten na correctie voor roken in de groep waar weinig wordt gerookt
voetnoot

11 Tabak, C. en H.A. Smit, De morbiditeit van astma en COPD in Nederland; leemtes in kennis
gevuld. RIVM rapport 260855 005. Bilthoven, RIVM, 2002.
12 Bron: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.16, 18 december 2008.
13 Europees Luchtweg Onderzoek Nederland. Rijcken B., M. Kerkhof, A. de Graaf, H.M. Boezem,
J.H.J. Droste en A.M. Kremer. Europees Luchtweg Onderzoek Nederland (ELON). Groningen:
Rijksuniversiteit Groningen, 1996.
14 Monitoring van risicofactoren en gezondheid in Nederland (RIVM).
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 37

(de groep met balansventilatie). De uitkomsten van de analyses, inclusief controle
voor onder meer rookgedrag, zijn weergegeven in Tabel 4-5. Daaruit blijkt dat zo-
wel hoesten bij het opstaan, slijm opgeven na het opstaan en kortademigheid meer
voorkomen in de meergezinswoningen met balansventilatie dan in de meerge-
zinswoningen met gewone mechanische ventilatie. Bij de eengezinswoningen is er
alleen een significant verschil voor het hoesten bij het opstaan. Ook hier geldt dat
dit meer voorkomt in de woningen met balansventilatie dan in de woningen met
gewone mechanische ventilatie.

Aanvullend op de afzonderlijke klachten is onderzocht of het voorkomen van mi-
nimaal een van de COPD-gerelateerde klachten en het aantal COPD-gerelateerde
klachten verschilt tussen de ventilatiesystemen. De resultaten zijn weergegeven in
de laatste twee rijen van Tabel 4-5. Beide indicatoren geven aan dat in het bijzon-
der in de meergezinswoningen met balansventilatie COPD-gerelateerde klachten
meer voorkomen dan in woningen met gewone mechanische ventilatie. Bij de een-
gezinswoningen worden geen algemene verschillen gevonden. Daar blijven de
klachten beperkt tot het hoesten bij het opstaan en worden ze minder over de
gehele linie van COPD-gerelateerde klachten gevonden.
Tabel 4-5 Prevalentie van COPD-gerelateerde klachten, naar woningtype en ventilatie-
systeem voor bewoners met een woonduur van minimaal een jaar, gecontro-
leerd voor inkomen, roken, geslacht, leeftijd en de aanwezigheid van potentiële
bronnen voor luchtwegklachten

Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
(N=1029) (N=522) (N=248) (N=170)
Hoesten 's winters gewoonlijk bij het opstaan 11% 16% ** 15% 27% *
# zo ja...wel drie maanden per jaar 5% 10% ** 9% 22% **
Slijm opgeven 's winters gewoonlijk onmiddellijk 9% 9% 10% 14%
na het opstaan

# zo ja...wel drie maanden per jaar 3% 5% 4% 13% **
# Afgelopen 12 maanden wel eens wakker gewor 6% 8% 6% 14%
den door een aanval van kortademigheid
Kortademigheid bij haasten op vlak terrein of een 20% 14% 25% 38% *
lichte helling of een trap in normale pas oplopen
# Last van kortademigheid wanneer persoon met 7% 6% 9% 15%
andere mensen van gelijke leeftijd in normaal
tempo op vlak terrein loopt

Een of meer symptomen van COPD (# gemarkeerd) 15% 19% 18% 31% *
Gemiddeld aantal COPDgerelateerde klachten (alle) 0,22 0,30 0,28 0,64 **
Noot. * p

38 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

4.5.2 Luchtwegklachten - astma

De volgende vragen zijn gesteld om een indruk te krijgen van de mate waarin ast-
magerelateerde klachten voorkomen bij bewoners van nieuwe woningen met ba-
lansventilatie of met gewone mechanische ventilatie:
· Heeft u in de afgelopen 12 maanden wel eens last gehad van piepen op de
borst?

· Heeft u ooit astma gehad?

o Werd dit door een arts bevestigd?
o Heeft u in de afgelopen 12 maanden een astma-aanval gehad?
Kortademigheid, dat ook een astmasymptoom is, is in de voorgaande paragraaf al
aan de orde geweest. In Tabel 4-6 worden de prevalenties weergegeven. Uit ELON
en MORGEN bleek dat de prevalentie van astmasymptomen, zoals kortademigheid
en piepen op de borst, 14-18% was en de prevalentie van 'ooit astma gehad' 3-5%.
Die prevalentie ligt in de huidige populatie rond de 8% (door arts bevestigd) en
daarmee over de gehele linie bij beide type ventilatiesystemen - dus vrij hoog.
Tabel 4-6 Prevalentie van astmasymptomen, naar woningtype en type ventilatiesysteem
voor bewoners met een woonduur van minimaal een jaar, gecontroleerd voor
inkomen, roken, geslacht, leeftijd en de aanwezigheid van potentiële bronnen
voor luchtwegklachten

Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
(N=936) (N=487) (N=248) (N=170)
Afgelopen 12 maanden wel eens last gehad van 12% 10% 11% 15%
piepen op de borst

Ooit astma gehad 10% 8% 8% 10%
Door arts bevestigd 10% 8% 7% 9%
Astmaaanval in de afgelopen 12 maanden 2% 2% 1% 2%
Noot. * p

Op basis van gegevens uit huisartsenregistraties rapporteert het RIVM een jaarpre-
valentie van astma van 29,5 per 1.000 mannen en 34,5 per 1.000 vrouwen. Astma
komt bij vrouwen vaker voor dan bij mannen, behalve op jonge leeftijd, daar komt
het vaker voor bij jongens dan bij meisjes. De prevalentie is het hoogst bij 0-9-jarige
jongens. Als we de jaarprevalenties van 29,5 en 34,5 per 1000 vergelijken met het
antwoord op de vraag of men in het afgelopen jaar last heeft gehad van een ast-
ma-aanval, dan valt op dat die in de onderzoekspopulatie weer wat lager ligt (rond
de 20 per 1000 personen).

De verschillen tussen de ventilatiesystemen zijn niet significant. Er is dan ook op
basis van deze uitkomsten geen aanleiding om te veronderstellen dat er een relatie
bestaat tussen het voorkomen van astma en de specifieke toepassing van balans-
ventilatie in nieuwe woningen. Daarbij moet worden opgemerkt dat deze conclusie
noodzakelijkerwijs alleen geldt voor mensen die circa tussen een en twee jaar in de
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 39

woning met balansventilatie wonen. Over eventuele effecten van langere bloot-
stelling aan specifieke ventilatiesystemen kan niets worden gezegd omdat daar-
voor de gegevens vooralsnog ontbreken.
4.5.3 Luchtwegklachten bij kinderen

De volgende vragen zijn gesteld om na te gaan in welke mate er luchtwegklachten
bij kinderen voorkomen:

· Heeft uw kind ooit last gehad van piepen op de borst?
· Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden last gehad van piepen op de borst?
· Heeft uw kind ooit last gehad van benauwdheid/kortademigheid?
· Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden last gehad van benauwdheid/
kortademigheid?

· Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden 's nachts last gehad van een droge
hoest, zonder dat hij/zij verkouden was of een infectie op de borst had?
· Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden regelmatig last gehad van vastzit-
tend slijm, of slijm opgehoest terwijl hij/zij niet verkouden was?
· Is bij uw kind ooit door een arts astma vastgesteld?
· Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden astma gehad?
· Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden medicijnen op recept gekregen
tegen astma?

Net als in paragraaf 4.2 maken we geen onderscheid tussen woningtypen bij deze
analyse omdat de kinderen vrijwel uitsluitend in de eengezinswoningen wonen.
Ongeveer 4-7% van de kinderen van nul tot twaalf jaar heeft astma, zo kan worden
geconcludeerd uit de ISAAC-II15 studie en het PIAMA-onderzoek (Preventie en Inci-
dentie van Astma en Mijt Allergie). Dat komt in grote lijnen wel overeen met de
jaarprevalentie van astma bij kinderen die in Tabel 4-6 is vermeld, hoewel het aan-
deel kinderen dat in het afgelopen jaar astma heeft gehad vooral in de woningen
met balansventilatie wel duidelijk lager ligt. Van de kinderen van twee tot vijftien
jaar heeft 4-12% last van kortademigheid en 5-20% heeft last van piepen op de
borst zo blijkt uit ISAAC en PIAMA. Met de leeftijd neemt de prevalentie van piepen
op de borst af, terwijl de prevalentie van kortademigheid ongeveer constant blijft.
Het percentage hoesters neemt af na de leeftijd van twee jaar. Veel jonge kinderen
hoesten, maar ontwikkelen geen astma.
De kinderen in de steekproef hebben een jaarprevalentie voor piepen op de borst
(12-13%) die valt binnen de in de literatuur gerapporteerde marge van 5-20%. Er
zijn daarbij geen relevante verschillen tussen kinderen in woningen met balansven-
tilatie en kinderen in woningen met gewone mechanische ventilatie (zie Tabel 4-7).
De jaarprevalentie voor kortademigheid (13-15%) ligt wat hoger in de steekproef
dan normaal in Nederland (4-12%). De jaarprevalentie van astma is met 2%-4% aan
voetnoot

15 International Study of Asthma and Allergies in Childhood.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

40 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

de lage kant. Zowel bij kortademigheid als bij astma zijn het de kinderen in wonin-
gen met mechanische ventilatie met de net wat hogere prevalentie.
Tabel 4-7 Prevalentie van luchtwegklachten bij kinderen naar type ventilatiesysteem voor
bewoners met een woonduur van minimaal een jaar, gecontroleerd voor roken
(ouders en kind), leeftijd kind, inkomen huishouden en de aanwezigheid van
potentiële bronnen voor luchtwegklachten
Mechanisch Balans
(N=445) (N=245)
Heeft uw kind ooit last gehad van piepen op de borst? 21% 19%
Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden last gehad van piepen 12% 13%
op de borst?

Heeft uw kind ooit last gehad van benauwdheid/kortademigheid? 27% 18%
Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden last gehad van be 15% 13%
nauwdheid/ kortademigheid?

Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden 's nachts last gehad van 18% 25%
een droge hoest, zonder dat hij/zij verkouden was of een infectie
op de borst had?

Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden regelmatig last gehad 12% 18%
van vastzittend slijm, of slijm opgehoest terwijl hij/zij niet verkou
den was?

Is bij uw kind ooit door een arts astma vastgesteld? 9% 6%
Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden astma gehad? 4% 2%
Heeft uw kind in de afgelopen 12 maanden medicijnen op recept 4% 2%
gekregen tegen astma?

Noot. * p
Er is zowel gevraagd naar allergieën bij volwassenen als bij kinderen. Bij de volwas-
senen is gevraagd naar medische behandeling wegens astma, hooikoorts en ec-
zeem. Bij de kinderen is gevraagd naar `ooit' en `nog steeds' gebleken allergie voor
huisstof, huisstofmijt, schimmel, (huis)dieren, gras- of boompollen en voedings-
middelen.

Allergische aandoeningen in de zin dat men er ooit voor is behandeld - komen bij
20-26% van de volwassen respondenten voor. Er zijn op dat punt geen relevante
verschillen tussen de ventilatiesystemen (Tabel 4-8). De aandoening `hooikoorts' is
bij circa 13-15% van de respondenten ooit geconstateerd. In de meergezinswonin-
gen met gewone mechanische ventilatie is dat aandeel lager: 9%. Circa 10% van de
respondenten is ooit voor eczeem behandeld. Ook dit aandeel ligt lager bij de be-
woners van meergezinswoningen met gewone mechanische ventilatie dan in de
woningen met balansventilatie: 5%. Het is van belang op te merken dat het vooral
de lage score van de bewoners in de meergezinswoningen met mechanische venti-
latie is, die afwijkt van het algemene beeld. Het is mede ook gezien de aard van
de vraag waarin wordt gevraagd of men `ooit is behandeld voor een specifieke
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN 41

aandoening' onwaarschijnlijk dat dit verschil moet worden toegeschreven aan de
ventilatiesystemen.

Tabel 4-8 Behandeling voor allergie en voorkomen van allergieën naar woningtype en
ventilatiesysteem, voor bewoners met een woonduur van minimaal 12 maan-
den, gecontroleerd voor inkomen, roken, geslacht, leeftijd en de aanwezigheid
van potentiële bronnen voor luchtwegklachten
Eengezins Meergezins
mechanisch balans mechanisch balans
(N=936) (N=487) (N=248) (N=170)

Ooit behandeld wegens allergische aandoenin
gen 26% 26% 19% 22%
Hooikoorts 13% 14% 9% 15% *
Eczeem 10% 10% 5% 10% *
Anders 9% 8% 5% 4%
Noot. * p
Bij kinderen in een nieuwe woning met mechanische ventilatie zijn vaker `ooit'
allergietesten verricht dan bij kinderen die wonen in een woning met balansventi-
latie. Het aandeel kinderen waarbij de test ook een allergie aantoonde, verschilt
niet. Wel zijn de kinderen in de woningen met gewone mechanische ventilatie
vaker allergisch gebleken voor huisstof en huisstofmijt. Op alle andere allergieën
zijn er geen significante verschillen (Tabel 4-9).
Tabel 4-9 Tests voor allergie en voorkomen van allergieën bij kinderen naar ventilatie-
systeem, voor bewoners met een woonduur van minimaal 12 maanden gecon-
troleerd voor roken (ouders en kind), leeftijd kind, inkomen huishouden en de
aanwezigheid van potentiële bronnen voor luchtwegklachten
Mechanisch Balansventilatie
(N=445) (N=225)
Ooit allergietesten verricht, door 17% 12%
middel van bloedonderzoek of

testen op de huid

Ooit uit een allergietest gebleken 9% 8%
dat het kind allergisch is

nog steeds nog steeds
Kind nog steeds allergisch voor... ooit allergisch allergisch ooit allergisch allergisch
Huisstof 6% * 5% 2% * 1%
Huisstofmijt 6% * 5% 2% * 1%
Schimmel 1% 1% 0% 0%
(Huis)dieren 4% 4% 1% 1%
Gras of boompollen 5% 5% 2% 2%
Voedingsmiddelen 4% 4% 4% 2%
Iets anders 1% 1% 1% 1%
Noot. * p

42 GEZONDHEIDSBELEVING EN -KLACHTEN

Er is op basis van deze resultaten weinig aanleiding om te veronderstellen dat het
ventilatiesysteem in de woningen van invloed is op de prevalentie van allergieën. Er
is weliswaar een significant verschil voor de diagnose hooikoorts in meergezins-
woningen (minder in meergezinswoningen met gewone mechanische ventilatie),
maar het is onzeker waar dat op duidt. Gezien de percentages in de andere seg-
menten lijkt het eerder te duiden op een bijzondere situatie van de bewoners van
de meergezinswoningen met gewone mechanische ventilatie. De gegevens over
allergieën bij kinderen duiden op een verhoogde prevalentie bij kinderen in wonin-
gen met gewone mechanische ventilatie. Dat komt overeen met het beeld in Tabel
4-7 met betrekking tot astma. Balansventilatie speelt daar dan geen (negatieve) rol
in.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN 43

De omstandigheden van klachten

In de voorgaande twee hoofdstukken zijn verschillende soorten klachten bespro-
ken. Deze zijn steeds vergeleken op de samenhang met het type ventilatiesysteem
dat in de woning is toegepast. Er is steeds gecontroleerd voor allerlei verstorende
invloeden. In dit hoofdstuk wordt vanuit een wat breder perspectief de invloed van
verschillende omstandigheden waaronder het ventilatiesysteem beschreven op
de verschillende typen klachten. Op die manier wordt een beeld geschetst van de
mate waarin verschillende omstandigheden in onderlinge samenhang bijdragen
aan het vóórkomen van klachten. Daarmee kan de invloed van het ventilatiesys-
teem in relatie tot de invloed van andere omstandigheden worden geschetst en
kan een aantal specifieke hypothesen die volgen uit het Vathorst-onderzoek wor-
den getoetst. Dat betreft in het bijzonder de invloed van `koken op gas' op gezond-
heidsklachten en de relatie tussen geluidhinder enerzijds en gezondheidsklachten
anderzijds.

De analyses in dit hoofdstuk gaan over de volgende typen klachten:
1 Klachten over het ventilatiesysteem.

2 Klachten over het binnenmilieu.

3 Algemene gezondheidsklachten.

4 Luchtweggerelateerde klachten.

Bij elk van die typen klachten wordt een onderscheid gemaakt tussen aan de ene
kant bewoners die de klachten niet of nauwelijks hebben en anderzijds bewoners
die de klachten wel hebben. De classificatie wordt in de volgende paragrafen per
type klacht beschreven. Het uitgangspunt is in alle gevallen dat het onderscheid
geen zeer specifieke (en dus kleine) groep moet indiceren maar betrekking moet
hebben op een groep (met of zonder klachten) van een redelijke omvang. Daarom
wordt er bijvoorbeeld bij de klachten over het ventilatiesysteem voor gekozen om
de groep `met klachten' te operationaliseren als 2 of meer klachten. Als 1 klacht als
scheidslijn zou worden gekozen, zou de groep zonder klachten erg klein zijn.
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

44 DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN

Voor elk van de onderscheiden typen klachten wordt met logistische regressieana-
lyse nagegaan in welke mate het vóórkomen van die klachten wordt beïnvloed
door kenmerken van de woonsituatie, de respondent (achtergrondkenmerken) en
het gedrag. Tevens wordt een bijzondere omstandigheid meegenomen in de analy-
ses: of men wel of geen geluidhinder ervaart van het ventilatiesysteem. Hoewel dat
ook een klacht is en dus een afhankelijke variabele is in het Vathorst-onderzoek
expliciet benoemd dat het een rol speelt bij het ontstaan van gezondheidsklachten
en bij vermoeidheidsklachten astma in het bijzonder. Om die reden achten we het
van belang om dit aspect mee te nemen bij de analyse van omstandigheden die
gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Het wordt vanzelfsprekend buiten be-
schouwing gelaten bij de analyse van de omstandigheden die samenhangen met
klachten over het ventilatiesysteem. Dat zou immers een cirkelredenering tot ge-
volg hebben.

Van de woonsituatie, de respondent en het gedrag van het huishouden zijn de
volgende aspecten meegenomen in de analyses als onafhankelijke variabelen:
1 De woonsituatie:

a) Woningtype (eengezins/meergezins)
b) Eigendomsverhouding (koop/huur)
c) Type ventilatiesysteem (mechanisch/balans)
d) Mate van aanwezigheid van potentiële bronnen voor luchtwegklachten
(kamerbreed tapijt, huisdieren, houtkachels/open haard)
e) Aanwezigheid vochtplekken en/of schimmel (ja/nee)
f) Open keuken (ja/nee)

g) Koken op gas (ja/nee)

h) Mogelijkheid spuiventilatie (afzonderlijk voor woonkamer, slaapkamer en
totaal)

2 De respondent:

a) Leeftijd

b) Geslacht respondent (man/vrouw)
c) Opleiding (hoog opgeleid versus middelbaar en laag opgeleid)
d) Inkomensniveau (onder modaal versus boven modaal)
e) Type huishouden (eenpersoons, meerpersoons)
3 Gedragsaspecten:

a) Roken (ja/nee)

b) Schoonmaken/onderhoud filters (ja/nee)
c) Aanwezigheid in huis (meestal iemand thuis)
d) Variabiliteit ventilatie (tijdens het koken en douchen op stand 3, na het
douchen en bij visite minimaal op 2 versus geen variabiliteit: meestal op
dezelfde stand).

4 Ervaren geluidhinder van het ventilatiesysteem (bij de verschillende standen
van de ventilatie).

Vanzelfsprekend zijn er nog (veel) meer omstandigheden die kunnen bijdragen aan
het vóórkomen van klachten. Het is echter niet het doel om een uitputtende verkla-
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN 45

ring te geven voor het optreden van die klachten. Er wordt wel beoogd om een orde
van grootte van de effecten te geven zodat daarmee ook de invloed van het venti-
latiesysteem op het voorkomen van verschillende soorten klachten in perspectief
kan worden geplaatst.

5.1 Klachten over het ventilatiesysteem
Het vóórkomen van klachten over het ventilatiesysteem is geoperationaliseerd als
de situatie dat iemand twee of meer klachten heeft zoals beschreven in paragraaf
3.2. Dat blijkt het geval bij 34% van de bewoners met een woonduur van minimaal
12 maanden.

In Tabel 5-1 worden de resultaten van de modelschatting weergegeven.16 De be-
langrijkste invloed van het vóórkomen van directe hinder van het ventilatiesysteem
is de balansventilatie. Mensen met een woning met balansventilatie hebben 2,6
keer zoveel kans om klachten te hebben over hun ventilatiesysteem als bewoners
van woningen met gewone mechanische ventilatie.
Tabel 5-1 Invloed van kenmerken van woning, respondent en gedrag op het vóórkomen
van hinder van het ventilatiesysteem
Invloed Significantie
Balansventilatie 2,6 keer meer kans op klachten ***
Eenpersoonshuishouden 1,5 keer minder ,, ,, ,, **
3045 jaar (t.o.v. jonger) 1,5 keer meer ,, ,, ,, **
Vocht/schimmelplekken 1,5 keer meer ,, ,, ,, *
Hoog opgeleid 1,3 keer meer ,, ,, ,, *
Open keuken 1,5 keer meer ,, ,, ,, *
Roken 3,0 keer meer ,, ,, ,, *
Noot. * p

De aanwezigheid van vocht- en schimmelplekken in de woning hangt ook samen
met de kans dat de bewoners klachten hebben over het ventilatiesysteem. Een
laatste woningkenmerk dat samenhangt met klachten over het ventilatiesysteem
is de aanwezigheid van een open keuken. Als er een open keuken in huis is, is de
kans dat men klachten heeft over het ventilatiesysteem ongeveer 50% groter dan
wanneer er een gesloten keuken is.

voetnoot

16 Het model heeft een Chi2 (die vergelijkt de aannemelijkheidsratio (-2 Log Likelihood) van
het geschatte model met de aannemelijkheidsratio van een model met alleen een constan-
te) van 172,78, wat bij 10 vrijheidsgraden zeer significant is (p <.0001 en="" aangeeft="" dat="" het="" model="" een="" toegevoegde="" waarde="" heeft.="" de="" hosmer="" lemeshow="" goodness-of-fit="" test="" waarmee="" wordt="" nagegaan="" of="" er="" significante="" verschillen="" zijn="" tussen="" frequenties="" zoals="" die="" in="" data="" worden="" waargenomen="" door="" voor-="" speld="" geeft="" goede="" fit="" df="" p="0,881)." r="" i="" g="" o="" e="" s="" a="" c="" h="" n="" d="" v="" b="">

46 DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN

Ook aan bewonerszijde zijn er indicatoren die van invloed zijn op het al dan niet
hebben van klachten. Eenpersoonshuishoudens hebben minder vaak klachten en
bewoners in de leeftijd tussen 30 en 45 jaar hebben vaker klachten dan jongere
huishoudens. Verder rapporteren hoog opgeleiden vaker klachten over het ventila-
tiesysteem dan lager opgeleiden. Wat daar precies de achtergrond van is, is niet
zeker. Mogelijk zijn ze kritischer of hebben ze zich meer verdiept in de werking van
de installaties in huis en zijn ze daarom meer gespitst op onvolkomenheden.
Er is nog een gedragsindicator die van invloed is op klachten over het ventilatiesys-
teem. Rokers hebben drie keer zoveel kans als niet-rokers om klachten te hebben
over het ventilatiesysteem. Mogelijk heeft dat ermee te maken dat roken in huis
ertoe leidt dat het ventilatiesysteem intensiever wordt gebruikt waardoor er bij-
voorbeeld meer kans is op geluidhinder. Ook is het mogelijk dat bij roken in huis
een onvoldoende werking - of als zodanig geïnterpreteerde werking - van het sys-
teem duidelijker blijkt.

5.2 Klachten over het binnenmilieu

Het vóórkomen van klachten over het binnenmilieu is opgevat als de situatie dat
een persoon een ander antwoord heeft gegeven dan `goed' op de vragen over tem-
peratuur en luchtvochtigheid in de woning in de verschillende seizoenen (zie 3.3).
Dat gaat op voor 69% van de bewoners met een woonduur van minimaal 12
maanden. De resultaten van de analyse zijn weergegeven in Tabel 5-2.17
Tabel 5-2 Invloed van kenmerken van woningen, respondent en gedrag op het vóórkomen
van hinder van klachten over het binnenmilieu
Invloed Significantie
Geluidhinder stand 3 1,8 keer meer kans op klachten ***
Balansventilatie 1,5 keer meer ,, ,, ,, ***
Meergezinswoning 1,6 keer meer ,, ,, ,, ***
Vrouw 1,4 keer meer ,, ,, ,, **
4565 jaar (t.o.v. tot 30 jaar) 1,7 keer minder ,, ,, ,, **
Vocht/schimmelplekken 1,5 keer meer ,, ,, ,, *
Noot. * p

Klachten over het binnenmilieu (temperatuur, ervaren luchtvochtigheid) komen
meer voor als in de woning balansventilatie is toegepast. Mensen in woningen met
balansventilatie hebben 1,5 keer (of 50%) vaker een of meer klachten over het bin-
nenmilieu dan mensen in woningen met gewone mechanische ventilatie. Het
grootste effect gaat echter uit van geluidhinder. Als men aangeeft dat het ventila-
tiesysteem te veel lawaai maakt op de hoogste stand (ongeacht of dit nu balans-
voetnoot

17 Model Chi2 = 99,048; df=9; p
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN 47

ventilatie of gewone mechanische ventilatie betreft), is de kans 1,8 keer zo groot
dat men ook klachten heeft over het binnenmilieu.
Persoonskenmerken die van invloed zijn op het al dan niet hebben van klachten
over het binnenmilieu zijn leeftijd en geslacht. Vrouwen hebben vaker klachten dan
mannen en personen tussen 45 en 65 jaar hebben minder vaak klachten dan jonge-
ren. Geen van de gedragsvariabelen heeft een significant effect op de klachten over
het binnenmilieu.

5.3 Algemene gezondheidsklachten

Het vóórkomen van algemene gezondheidsklachten is opgevat als de situatie dat
een respondent meer dan drie algemene klachten op de VOEG (4.3) rapporteert,
meer dan een klacht heeft op de Vathorst-lijst (4.4) of een minder dan gemiddelde
gezondheidsbeleving heeft volgens de RAND (4.1.2). Kinderen zijn hierbij buiten
beschouwing gelaten. Dat gaat op voor 56% van de bewoners met een woonduur
van minimaal 12 maanden. De uitkomst van de analyse is weergegeven in Tabel
5-3.18

Tabel 5-3 Invloed van kenmerken van woningen, respondent en gedrag op het vóórkomen
van algemene gezondheidsklachten

Invloed Significantie
Geluidhinder stand 3 1,5 keer meer kans op klachten ***
Leeftijd 1,3% meer kans op klachten ***
per levensjaar
Inkomen bovenmodaal 1,4 keer minder,, ,, ,, **
Geluidhinder stand 2 1,7 keer meer ,, ,, ,, **
Variabiliteit ventileren 1,6 keer meer ,, ,, ,, **
Meergezinswoning 1,4 keer meer ,, ,, ,, **
Huurwoning 1,4 keer meer ,, ,, ,, **
Vrouw 1,3 keer meer ,, ,, ,, *
Balansventilatie 1,2 keer meer ,, ,, ,, *
Noot. * p

De sterkste (meest significante) samenhang met het voorkomen van algemene
gezondheidsklachten wordt gevonden voor gerapporteerde geluidhinder (stand 3).
Als bewoners rapporteren dat het ventilatiesysteem ongeacht of het nu balans-
ventilatie betreft of gewone mechanische ventilatie - te veel lawaai maakt op stand
3, is de kans 50% groter dat ze gezondheidsklachten rapporteren. Omdat veel men-
sen (bijna de helft) vinden dat het ventilatiesysteem op stand 3 teveel lawaai
voetnoot

18 Model Chi2 = 132,94; df=11; p
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

48 DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN

maakt, is de significantie van weliswaar groot, maar de invloed op de kans met
50% beperkt. Als bewoners ook nog rapporteren dat het systeem op stand 2 te veel
lawaai maakt, vergroot dat de kans op gezondheidsklachten nog eens met 70%.
Dat geldt voor minder mensen dan bij stand 3 (minder mensen vinden dat de venti-
latie te veel lawaai maakt op stand 2), maar het effect voor die kleinere groep is dus
groter.

Er is ook een significante samenhang met balansventilatie hoewel die niet erg sterk
is. Als er balansventilatie is in een woning, is de kans rekening houdend met alle
andere omstandigheden dat men algemene gezondheidsklachten rapporteert
20% groter dan wanneer er gewone mechanische ventilatie is. Andere woningge-
bonden invloeden hebben te maken met de eigendomsverhouding (meer klachten
in huurwoningen) en het woningtype (meer klachten in meergezinswoningen). Er is
geen relatie gevonden tussen het voorkomen van gezondheidsklachten en het
koken op gas of de aanwezigheid van een open keuken.
Aan de persoonskant is de samenhang met leeftijd vanzelfsprekend groot: hoe
ouder, hoe meer klachten. Per jaar neemt de kans met 1,3% toe dat men algemene
gezondheidsklachten rapporteert. Andere samenhangen die hier terugkomen, zijn
die van geslacht (vrouwen hebben een grotere kans op algemene gezondheids-
klachten) en inkomen (hogere inkomens hebben minder algemene gezondheids-
klachten).

Een gedragsvariabele die samenhangt met het vóórkomen van algemene gezond-
heidsklachten is de variabiliteit van ventileren. Mensen die tijdens het koken en
douchen normaliter de ventilatie op 3 zetten en minimaal op 2 na het douchen en
als er visite is / er gerookt wordt, hebben vaker algemene gezondheidsklachten. De
causaliteit is hierbij lastig te duiden. Het is onwaarschijnlijk dat veel ventileren op
zichzelf aanleiding geeft tot algemene gezondheidsklachten. Het is zelfs denkbaar
dat de causaliteit omgekeerd is: dat mensen met gezondheidsklachten bewuster
omgaan met de ventilatie van hun woning.
5.4 Luchtwegklachten

Het vóórkomen van luchtwegklachten is opgevat als de situatie dat een persoon
een of meer COPD- en astmagerelateerde klachten rapporteert. Dat heeft betrek-
king op 32% van de bewoners met een woonduur van minimaal 12 maanden in de
nieuwe woning. Kinderen zijn hierbij buiten beschouwing gelaten. De uitkomsten
van de verklarende analyse zijn weergegeven in Tabel 5-4.19
Leeftijd hangt sterk samen met de kans op luchtwegklachten, evenals roken. Daar-
naast zijn er ook enkele meer algemene sociaal-economisch getinte kenmerken van
belang zoals de eigendomsverhouding van de woning (meer kans op klachten in
huurwoningen) en het inkomen (minder kans op klachten bij hogere inkomens).
voetnoot

19 Model Chi2 = 96,77; df=7; p
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

DE OMSTANDIGHEDEN VAN KLACHTEN 49

Het ventilatiesysteem heeft geen directe invloed op het vóórkomen van luchtweg-
klachten. Er is wel een sterk significante relatie tussen de gerapporteerde geluid-
hinder van het ventilatiesysteem (stand 3) en het vóórkomen van luchtwegklach-
ten. En ook de situatie dat er vocht- en schimmelplekken in de woning zijn, hangt
samen met luchtwegklachten. Er is geen relatie gevonden tussen het voorkomen
van luchtwegklachten en het koken op gas of de aanwezigheid van een open keu-
ken.

Tabel 5-4 Invloed van kenmerken van woningen, respondent en gedrag op het vóórkomen
van luchtwegklachten

Invloed Significantie
Leeftijd 2,0% meer kans op klachten
per levensjaar ***
Roken 1,8 keer meer kans op klachten ***
Geluidhinder stand 3 1,4 keer meer ,, ,, ,, ***
Huurwoning 1,5 keer meer ,, ,, ,, **
Boven modaal 1,3 keer minder ,, ,, ,, *
Vocht/schimmelplekken 1,4 keer meer ,, ,, ,, *
Noot. * p

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

CONCLUSIE 51

Conclusie

De centrale onderzoeksvraag van de voorliggende studie was of de bevindingen in
Vathorst over de relatie tussen balansventilatie en gezondheid als een incident
moeten worden beschouwd of dat er aanleiding is om te veronderstellen dat er
meer in het algemeen wat aan de hand is. Het voorliggende onderzoek heeft be-
trekking op de oordelen van bewoners: over de werking van hun ventilatiesysteem
en over hun eigen gezondheid. Dit onderzoek kan dan ook alleen antwoord geven
op de conclusies uit het Vathorst-onderzoek die betrekking hebben op de oordelen
van bewoners. Er kunnen op basis van het voorliggende onderzoek geen conclusies
worden getrokken over de mate waarin aan wettelijke eisen is voldaan of aan de
feitelijke kwaliteit van het binnenmilieu. Een aantal bevindingen dat in het Vat-
horst-onderzoek naar voren kwam, is in dit onderzoek getoetst voor de nieuwbouw
in geheel Nederland. Deze worden hier opgesomd.

Bevindingen Vathorststudie (in de volgorde waarin ze in de conclusie van die rap-
portage zijn genoemd):

4 Veel gezondheidsklachten (vermoeide of tranende ogen, neusklachten, hooi-
koorts, keelpijn, luchtwegklachten, astma, doorslaapproblemen, concentratie-
problemen en extreme vermoeidheid) blijken significant samen te hangen met
de aanwezigheid van gebalanceerde ventilatie.
Ad 1) In het voorliggende onderzoek kon niet worden vastgesteld dat koken op gas
naast alle andere invloeden een zelfstandige bijdrage levert aan het voorkomen
van gezondheidsklachten.

Ad 2) Er zijn ook in dit onderzoek sterke relaties gevonden tussen de ervaring van
geluidhinder en gezondheidsklachten. Er is een significante relatie tussen geluid-
hinder enerzijds en het vóórkomen van zowel algemene gezondheidsklachten als
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

52 CONCLUSIE

het voorkomen van luchtwegklachten. Daarbij is het van belang op te merken dat
dit geen uitsluitend effect is van de balansventilatie. Ook in woningen met gewone
mechanische ventilatie waar geluidhinder wordt ervaren, is de kans op gezond-
heidsklachten groter. Wel is het zo dat de kans op het ervaren van geluidhinder
weer een stuk groter is in woningen met balansventilatie. Per saldo ontstaan er zo
wel meer gezondheidsklachten in woningen met balansventilatie.
Ad 3) Ook in dit onderzoek wordt gevonden dat de lucht in woningen met balans-
ventilatie vaker als droog wordt ervaren. Dat geldt voor alle seizoenen, maar het
sterkst in de winter. Aanvullend is geconstateerd dat de temperatuur in de zomer
in woningen met balansventilatie vaker als `te warm' wordt ervaren. Daar tegen-
over staat dat men in woningen met balansventilatie vaker tevreden is over de
temperatuur in de winter.

Ad 4) Veel gezondheidsklachten blijken significant samen te hangen met de aan-
wezigheid van balansventilatie. Specifiek gaat het om:
· Vermoeidheidsklachten ('s ochtends moe en niet uitgerust opstaan, gauwer
moe voelen dan normaal wordt geacht, vaak een gevoel van moeheid hebben).
· Irritatie van de slijmvliezen en verkoudheid (keelpijn, vermoeide of tranende
ogen, ontstoken ogen).

· Last van de huid (droge huid, jeukende huid, prikkelingen).
· Hoesten bij het opstaan.

Er zijn - behoudens de relatie met hoesten bij het opstaan - geen algemene relaties
gevonden tussen het type ventilatiesysteem en luchtwegklachten. Alleen in meer-
gezinswoningen met balansventilatie bleken de bewoners meer COPD-gerela-
teerde klachten te hebben dan in meergezinswoningen met gewone mechanische
ventilatie. Er zijn geen relaties gevonden tussen het ventilatiesysteem en astma of
allergieën.

Het is gegeven de uitkomsten van dit onderzoek niet onwaarschijnlijk dat de
gezondheidsklachten die in verband kunnen worden gebracht met ventilatiesys-
temen voor een belangrijk deel tot stand komen via de ervaren geluidhinder. Het
type ventilatiesysteem biedt namelijk slechts een geringe (bij algemene gezond-
heidsklachten) of geen (bij luchtwegklachten) aanvullende verklaring voor het
optreden van klachten als al rekening wordt gehouden met of mensen geluidhin-
der ervaren. Hoe de relatie tussen geluidhinder en gezondheidsklachten tot stand
komt, is vooralsnog niet duidelijk maar verdient nadere aandacht. Er zijn verschil-
lende mechanismen die een rol kunnen spelen. Een van de meer directe relaties die
hierbij aan de orde kan zijn, is dat de meerderheid van de mensen die geluidhinder
ervaren als het ventilatiesysteem in de hoogste stand staat, het systeem bijna altijd
in de laagste stand laten staan. Dat kan een suboptimale luchtkwaliteit tot gevolg
hebben waardoor klachten kunnen ontstaan.
Een ander resultaat van het onderhavige onderzoek dat aandacht verdient, is dat
veel klachten die kunnen worden verbonden met balansventilatie zich in sterkere
mate manifesteren in meergezinswoningen dan in eengezinswoningen (ook als
wordt gecontroleerd voor de gemiddeld hogere leeftijd van de bewoners van de
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

CONCLUSIE 53

meergezinswoningen). Problemen die specifiek (of sterker dan in andere segmen-
ten) in de meergezinswoningen met balansventilatie worden aangetroffen, zijn:
· De lucht wordt niet vers of fris gevonden.

· In de zomer zijn er veel problemen met de temperatuur (te warm).
· Het optreden van vermoeidheidsklachten.

· Het optreden van oogirritatie.

· COPD-gerelateerde klachten.

De reden van de relatief ongunstige positie van de meergezinswoningen met ba-
lansventilatie is vooralsnog niet eenduidig te benoemen. Een deel van de verklaring
kan erin liggen dat men juist in de meergezinswoningen meer is aangewezen op
het ventilatiesysteem en minder effectief op andere manieren kan ventileren of
luchten. Dit wordt ondersteund door de bevinding dat in de meergezinswoningen
met balansventilatie vaker geen ramen of roosters open kunnen om te luchten in
slaapkamers, badkamer en keuken. Een andere verklaring is dat de ventilatiesyste-
men ten opzichte van de vaak kleinere appartementen een overcapaciteit hebben,
waardoor eventuele problemen met de afstelling pregnanter naar voren komen.
Ook is het denkbaar dat de eventuele collectiviteit van ventilatiesystemen in appar-
tementsgebouwen aanleiding kan geven tot problemen - waarbij het overigens
niet duidelijk is in welke mate dat speelt omdat dit niet is gemeten. Als er collectie-
ve componenten zijn, is het denkbaar dat systemen minder goed kunnen worden
afgestemd op individuele wensen van gebruikers. Maar het is ook mogelijk dat
systemen met collectieve componenten een grotere gevoeligheid voor de kwaliteit
van de installaties hebben. Als er iets niet optimaal is geïnstalleerd, hebben immers
meer mensen er last van.

In algemene zin kan de conclusie worden getrokken dat de toepassing van mecha-
nische ventilatie in nieuwe woningen - en balansventilatie in het bijzonder vol-
gens de bewoners gepaard gaat met behoorlijk wat gebreken. Verhoudingsgewijs
leidt de toepassing van balansventilatie vaak tot een suboptimaal wooncomfort.
Zowel in functionele zin (gebruik) als in termen van het (ervaren) binnenmilieu
blijft er in veel gevallen het nodige te wensen over. De ervaring van `te droge lucht'
die specifiek aan balansventilatie is verbonden kan (op basis van eerder onderzoek)
indicatief worden geacht voor een ongunstige kwaliteit van de binnenlucht. Als er
ook sprake is van ervaren geluidhinder wat zowel bij balansventilatie als bij ge-
wone mechanische ventilatie kan ontstaan is er een verhoogde kans op het ont-
staan van gezondheidsklachten.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 1: BRIEVEN AAN BEWONERS 55

BIJLAGE 1: brieven aan bewoners

Directoraat-Generaal Wonen, Wijken en Integratie
Directie Stad en Bouw
Cluster EGO

Rijnstraat 8
Verzendlijst Postbus 30941
2500 GX Den Haag
Interne postcode 210

wwwvromnl

EPC evaluatie

Datum Kenmerk

SB 2008108347

Geachte bewoner,

U bent bewoner van een nieuwbouwwoning. Dat is de reden waarom ik u wil vragen mee te werken aan een
onderzoek. Wij willen namelijk graag weten hoe energiezuinig uw woning is en of u tevreden bent over de toege-
paste energiebesparende maatregelen. VRO
Waarom willen wij dat nou zo graag weten? Er gelden voor nieuwe woningen wettelijke eisen voor energiezui- M v
nigheid. Energiebesparende maatregelen zoals isolatie, energiezuinige verwarming en het ventilatiesysteem erandert! Kijk v
spelen daarbij een belangrijke rol. Door dit onderzoek uit te voeren, kunnen wij beter nagaan welke besparingen
zijn toegepast, of de maatregelen echt werken en of u als bewoner tevreden bent over deze energiezuinige toe-
passingen. oor meer info
rm
atie o
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V
p www.vr
om.
nl

56 BIJLAGE 1: BRIEVEN AAN BEWONERS

Ook worden uw ervaringen door het Ministerie gebruikt bij de ontwikkeling van eisen die aan toekomstige nieuw-
bouwwoningen worden gesteld. Kortom, uw medewerking is erg belangrijk: voor de overheid, voor de bouwbe-
drijven, voor toekomstige bewoners van nieuwbouwwoningen enuiteraard ook voor u!

Het onderzoek wordt uitgevoerd door twee onafhankelijke onderzoekscentra: het Energiecentrum Nederland
en RIGO. Voor het onderzoek worden de nieuwbouwwoningen onderzocht die in 2005 tot en met 2007
zijn opgeleverd in ruim 20 gemeenten met een grote woningbouwproductie. Van die woningen wordt door de
onderzoekers bij de gemeente nagegaan welke energiebesparende maatregelen zijn toegepast.

Van u vragen we of u de enquête wilt invullen via internet. De enquête gaat over uw woning, uw gezondheid en
hoe u het ventilatiesysteem en de verwarming gebruikt. Het invullen van de enquête zal ongeveer 20 minuten tijd
in beslag nemen. Eventueel kunt u de enquête ook in delen invullen.

Als u mee wilt doen, kunt u zich aanmelden op www.onderzoeknieuwbouw.nl. met inlogcode xxxxxxxx.

Onder de deelnemers worden 50 cadeaubonnen van 40 euro verloot!
Voor de voortgang van het onderzoek willen wij u vriendelijk verzoeken de vragenlijst binnen 2 weken na ont-
vangst van deze brief in te vullen. Verwerking van de gegevens gebeurt anoniem.

Mocht u nog vragen hebben, neem dan gerust contact op met de helpdesk van het onderzoek. Dat kan via een
e-mail naar info@onderzoeknieuwbouw.nl

Ik hoop op uw medewerking om dit onderzoek tot een succes te maken en dank u bij voorbaat voor het invullen
van de enquête.

Hoogachtend,

De minister voor Wonen, Wijken en Integratie,
Voor deze,

De directeur-generaal Wonen, Wijken en Integratie,
Op last,

De directeur Stad en Bouw,

Mw. ir. A.M. Roessen

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 1: BRIEVEN AAN BEWONERS 57

Datum : Petten, 14 januari 2009 Tel direct : 0224 56 4111
Uw kenmerk : Fax direct : 0224 56 8338
Ons kenmerk : 7.7893 E-mail : info@onderzoeknieuwbouw.nl

Onderwerp : Herinnering onderzoek nieuwbouwwoningen

Geachte bewoner,

In december heeft u een brief ontvangen van het Ministerie van VROM waarin u gevraagd werd mee te werken
aan een onderzoek. VROM wil graag weten hoe energiezuinig uw nieuwbouwwoning is en of u tevreden bent
over de toegepaste energiebesparende maatregelen. Tot nu toe hebben wij als onderzoekers nog geen reactie
van u ontvangen.

Omdat uw medewerking van groot belang is voor het onderzoek en we u nogmaals vragen of u de enquête in
wilt vullen.

Onder de deelnemers worden 50 cadeaubonnen van 40 euro verloot!

Als u mee wilt doen, vragen wij u de enquête voor eind februari in te vullen. Het invullen ervan zal ongeveer 20
minuten duren. Het is ook mogelijk de enquête in delen in te vullen. Alle gegevens worden anoniem verwerkt.
Voor het invullen van de vragenlijst kunt u zich aanmelden op www.onderzoeknieuwbouw.nl met inlogcode
xxxxxxxx

Als u de enquête reeds heeft ingevuld, of niet over een computer beschikt kunt u deze brief als niet verzonden
beschouwen.

Indien u vragen heeft, neem dan gerust contact op met de helpdesk via info@onderzoeknieuwbouw.nl

We hopen op uw medewerking om dit onderzoek tot een succes te maken.

Hoogachtend,

M. Menkveld

Projectleider

ECN Beleidsstudies

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 59

BIJLAGE 2: vragenlijst

Vragen over de woning

1. Sinds wanneer woont u in dit huis?

Sinds (maand).......................................... van het jaar.............................................
2. Bent u de eerste bewoner?

Nee (ga naar vraag 4)

Weet ik niet (ga naar vraag 4)

3. Wanneer is de woning opgeleverd?

In (maand).......................................... van het jaar ................................................
4. Hoe tevreden bent u met uw huidige woning?
zeer tevreden

tevreden

niet tevreden/niet ontevreden

ontevreden

zeer ontevreden

5. Welk type huis bewoont u?

Vrijstaande woning (ga naar vraag 7)

Twee-onder-een-kap (ga naar vraag 7)

Hoekwoning in een rij (ga naar vraag 7)
Tussenwoning in rij (ga naar vraag 7)

Flat/ maisonnette/appartement

6. Als u uw flat/ maisonnette/ appartement vergelijkt met onderstaande tekening, waar is uw woning dan
gesitueerd?

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

60 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

hoekdak

tussendak

tussenmidden

hoekmidden

hoekdakvloer

tussendakvloer

tussenvloer

hoekvloer

7. Hoeveel kamers heeft uw woning? (wc, keuken en badkamer niet meetellen, de zolder alleen meetellen
als die gebruikt wordt als slaap- speel- werk- of studeerkamer)
....... kamers

8. Wat is het totale woonoppervlak van uw woning? (eventuele buitenruimte zoals balkon of tuin niet mee-
rekenen)

....... m² (indien ingevuld, ga naar vraag 10)
Weet niet

9. Hoe groot is ongeveer het totale woonoppervlak van uw woning?
Minder dan 50 m²

50-69 m²

70-89 m²

90-119 m²

120-149 m²

150-199 m²

200 m² of meer

Weet niet

10. Hoeveel badkamers zijn er in de woning aanwezig?
1

Meer dan 2

11. Heeft uw woning een open keuken?
Ja

Nee

12. Welk type vloerbedekking heeft u in de woonkamer?
Glad (vinyl, zeil, plavuizen, parket, laminaat, etc) zonder vloerkleed Vinyl/marmoleum
Glad met los vloerkleed

Kamerbreed tapijt (synthetisch, wol etc.)

13. Welk type vloerbedekking ligt er in uw slaapkamer?
Glad (vinyl, zeil, plavuizen, parket, laminaat, etc) zonder vloerkleed
Glad met los vloerkleed

Kamerbreed tapijt (synthetisch, wol etc.)

14. Heeft u in de afgelopen 12 maanden vochtplekken en/of schimmelplekken gezien op de muren of plafond
van de badkamer, keuken, woonkamer en/of slaapkamer?
Ja

Nee

15. Welke bouwkundige wijzigingen heeft u, eventueel als meerwerk optie, aangebracht?
(meerdere antwoorden mogelijk)
Een dakkapel geplaatst

Een slaapkamer gemaakt op zolder
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 61

De indeling van de woning veranderd (bijvoorbeeld een uitbouw geplaatst, tussenmuren wegge-
haald, etc.)

Het ventilatiesysteem veranderd

Geen van de genoemde wijzigingen aangebracht

16. Wilt u binnen 2 jaar verhuizen?

Beslist niet (ga naar vraag 18)

Eventueel wel, misschien

Zou wel willen, kan niets vinden

Beslist wel

Ik heb reeds andere huisvesting gevonden
Weet niet (ga naar vraag 18)

17. Wat is de reden van uw verhuiswens?

Gezondheid of behoefte aan zorg

Werk of studie

Dichter bij familie, vrienden of kennissen wonen
Ontevreden over de woonomgeving/woonbuurt
Ontevreden over de woning

Andere reden, namelijk .......................................................................................

Vragen over uw huishouden

De volgende vragen gaan over uw huishouden, uit hoeveel personen het bestaat en hoe vaak mensen thuis
zijn.

18. Uzelf meegerekend, uit hoeveel personen bestaat uw huishouden? (kinderen die op kamers wonen niet
meerekenen)

....... personen

19. Wat is de leeftijd en het geslacht van de bewoners?

Leeftijd Geslacht
Bewoner 1 (uzelf) Man Vrouw

Bewoner 2 Man Vrouw
Bewoner 3 Man Vrouw

Bewoner 4 Man Vrouw
Bewoner 5 Man Vrouw

Bewoner 6 Man Vrouw

In deze vragenlijst zal u soms worden gevraagd om vragen te beantwoorden over uw kind. Als u meer dan 1
kind heeft, wordt daarmee het thuiswonende kind bedoeld dat als eerstvolgende jarig is. Graag de vragen
steeds voor ditzelfde kind beantwoorden.

20. Wat is de leeftijd en het geslacht van dit kind dat als eerstvolgende jarig is?
leeftijd geslacht

Kind Man Vrouw

21. Heeft u huisdieren die in uw woning mogen komen?
Kat ja nee
Hond ja nee
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

62 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

Vogel ja nee
Konijn, cavia of ander knaagdier ja nee

De volgende vraag gaat over de aanwezigheid van u/de leden van uw huishouden in huis op een normale
doordeweekse dag (dus niet tijdens de vakantie of in het weekend).

22. Welke van de volgende situaties is het meest op uw huishouden van toepassing?
Er is overdag en 's avonds meestal niemand thuis (ga naar vraag 25)
Er is bijna altijd iemand thuis (ga naar vraag 25)
Het verschilt per moment van de dag of er iemand thuis is (ga naar vraag 23)
Het verschilt van dag tot dag of er iemand thuis is (ga naar vraag 24)

23. Hoeveel uur is er gemiddeld op een doordeweekse dag iemand thuis?
tussen 6:00 en 9:00 0 uur 1 uur 2 uur 3 uur
tussen 9:00 en 12:00 0 uur 1 uur 2 uur 3 uur
tussen 12:00 en 15:00 0 uur 1 uur 2 uur 3 uur
tussen 15:00 en 18:00 0 uur 1 uur 2 uur 3 uur
tussen 18:00 en 24:00 0 uur 1 uur 2 uur 3 uur

24. Op hoeveel werkdagen is er iemand thuis?
tussen 6:00 en 9:00 dagen
tussen 9:00 en 12:00 dagen
tussen 12:00 en 15:00 dagen
tussen 15:00 en 18:00 dagen
tussen 18:00 en 23:00 dagen

Indien u geen kinderen heeft, ga door met vraag 27

25. Zit uw kind (de eerstvolgende die jarig zal worden) op school, volgt hij/zij een opleiding of studie?
Ja (ga naar vraag 28)
Nee

26. Gaat dit kind dan naar het kinderdagverblijf, de peuterspeelzaal of de crèche?
Ja

Nee

27. Hoeveel uur per week wordt er door iemand in uw huishouden tijdens kantooruren thuis gewerkt?
Minder dan 8 uur

8-16 uur

16-32 uur

32-40 uur

Meer dan 40 uur

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 63

Vragen over de gezondheid

Nu volgen enkele vragen over gezondheid, gezondheidsklachten en roken.

28. Wat vindt u, over het algemeen genomen, van uw gezondheid?
uitstekend

zeer goed

goed

matig

slecht

29. In vergelijking met een jaar geleden, hoe zou u nu uw gezondheid in het algemeen beoordelen?
Veel beter dan een jaar geleden

Iets beter dan een jaar geleden

Ongeveer hetzelfde als een jaar geleden
Iets slechter dan een jaar geleden
Veel slechter dan een jaar geleden

Wilt u het antwoord kiezen dat het beste weergeeft hoe juist of onjuist u elk van de volgende uitspraken voor
uzelf vindt?

t si juist t si
ist ju
els ju et els on
en ju de de en on
volkom groten weet ik ni groten volkom
30. Ik lijk gemakkelijker ziek te worden dan andere mensen
31. Ik ben net zo gezond als andere mensen die ik ken
32. Ik verwacht dat mijn gezondheid achteruit zal gaan
33. Mijn gezondheid is uitstekend

Nu komen een paar vragen over klachten die iedereen wel eens kan hebben.
Ja Nee
34. Heeft u nogal eens een opgezet of drukkend gevoel in de maagstreek?
35. Bent u gauw kortademig?

36. Heeft u nogal eens pijn in de borst- of hartstreek?
37. Heeft u klachten over pijn in botten en spieren?
38. Heeft u vaak een gevoel van moeheid?

39. Heeft u nogal eens last van hoofdpijn?

40. Heeft u nogal eens last van rugpijn?

41. Is uw maag nogal eens van streek?

42. Heeft u wel eens een verdoofd gevoel of tintelingen in armen of benen?
43. Voelt u zich gauwer moe dan u normaal acht?
44. Bent u nogal eens duizelig?

45. Voelt u zich nogal eens lusteloos?

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

64 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

Ja Nee
46. Staat u in de regel 's ochtends moe en niet uitgerust op?
47. Heeft u regelmatig last van een verstopte neus of een loopneus?
48. Heeft u regelmatig last van verkoudheid?
49. Heeft u regelmatig last van keelpijn?
50. Heeft u regelmatig last van vermoeiende of tranende ogen?
51. Heeft u regelmatig last van irritatie van contactlenzen?
52. Heeft u regelmatig last van ontstoken ogen?
53. Heeft u regelmatig last van de huid (droge huid, jeukende huid, prikkelingen)?

De volgende vragen gaan over luchtwegklachten.
Ja Nee
54. Heeft u in de afgelopen 12 maanden wel eens last gehad van piepen op de borst?
55. Bent u in de afgelopen 12 maanden wel eens wakker geworden door een aanval
van kortademigheid?

56. Hoest u 's winters gewoonlijk bij het opstaan? (Nee vraag 58)
57. Hoest u zo vrijwel dagelijks, wel drie maanden per jaar?
58. Geeft u 's winters gewoonlijk slijm op onmiddellijk na het opstaan? (Nee vraag 60)
59. Geeft u zo vrijwel dagelijks slijm op, wel drie maanden per jaar?
60. Heeft u last van kortademigheid wanneer u zich op vlak terrein moet haasten, of (Nee vraag 62)
wanneer u een lichte helling of een trap in normale pas oploopt?
61. Heeft u last van kortademigheid wanneer u met andere mensen van uw leeftijd in
normaal tempo op vlak terrein loopt
62. Heeft u ooit astma gehad? (Nee vraag 65)
63. Werd dit door een arts bevestigd?
64. Heeft U in de afgelopen 12 maanden een astma-aanval gehad?
65. Bent u ooit medisch behandeld wegens allergische aandoeningen? (Nee vraag 67)

66. Voor welke aandoening was dat? (meerdere antwoorden mogelijk)
Astma

Hooikoorts

Eczeem

Overige

67. Rookt u (wel eens)?

Nee, maar vroeger wel (ga naar vraag 69)
Nee, ik heb nooit gerookt (ga naar vraag 69)

68. Wat rookt u en hoeveel?

Ongeveer ... sigaretten (uit pakje of zelf gerold) per dag
Ongeveer ... sigaren per week
Ongeveer ... pakje(s) pijptabak (van 50 gram) per week

Indien u geen kinderen heeft, ga door met vraag 83
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 65

69. Wat vindt u, over het algemeen genomen, van de gezondheid van uw kind (de eerstvolgende die jarig zal
worden)?

Heel goed

Goed

Gaat wel

Niet zo best

Slecht

Toelichting. Als u meerdere thuiswonende kinderen heeft, wordt het kind bedoeld dat als eerste zijn of haar ver-
jaardag zal vieren en nog thuis woont.

Ja Nee
70. Heeft dit kind ooit last gehad van piepen op de borst? (Nee vraag 72)
71. Heeft dit kind in de afgelopen 12 maanden last gehad van piepen op de borst?
72. Heeft dit kind ooit last gehad van benauwdheid/kortademigheid? (Nee vraag 74)
73. Heeft dit kind in de afgelopen 12 maanden last gehad van benauwdheid/ korta-
demigheid

74. Heeft dit kind in de afgelopen 12 maanden 's nachts last gehad van een droge
hoest, zonder dat hij/zij verkouden was of een infectie op de borst had ?
75. Heeft dit kind in de afgelopen 12 maanden regelmatig last gehad van vastzittend
slijm, of slijm opgehoest terwijl hij/zij niet verkouden was
76. Zijn er bij dit kind ooit allergietesten verricht, door middel van bloedonderzoek of (Nee vraag 79)
testen op de huid

77. Is ooit uit een allergietest gebleken dat dit kind allergisch is? (Nee vraag 79)
78. Is dit kind er nog steeds allergisch voor?
Ooit allergisch Nog steeds allergisch
Huisstof ja ja nee
Huisstofmijt ja ja nee
Schimmel ja ja nee
(huis)dieren ja ja nee
Gras- of boompollen ja ja nee
Voedingsmiddelen ja ja nee
Iets anders, nl. ja ja nee

79. Is bij dit kind ooit door een arts astma vastgesteld ?
Ja

Nee (ga naar vraag 82)

80. Heeft dit kind in de afgelopen 12 maanden astma gehad ?
Ja

Nee (ga naar vraag 82)

81. Heeft dit kind in de afgelopen 12 maanden medicijnen op recept gekregen tegen astma ?
Ja

Nee

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

66 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

Indien dit kind jonger is dan 10 jaar, ga door met vraag 83

82. Hoeveel sigaretten rookt dit kind gemiddeld per week?
Dit kind rookt niet

Minder dan 1 sigaret per week
Ongeveer ... sigaretten per week

Ventilatie van de woning

De volgende vragen gaan over de manier waarop uw huis wordt geventileerd en het type ventilatiesysteem in uw
woning.

83. Welke van de volgende systemen heeft uw woning om de lucht te verversen?
Alleen natuurlijke ventilatie (ventileren met ramen, roosters of deuren, geen mechanisch systeem
aanwezig)

Mechanische ventilatie met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer
Dit betekent dat:
in de keuken, douche en toilet de lucht wordt afgezogen via ventilatieventielen in
muur of plafond (type 1 zie plaatje hieronder)
in de woon- en slaapkamers ventilatieroosters en of ramen aanwezig zijn, waardoor
verse lucht naar binnen komt (er is dus geen ventiel in deze ruimten aanwezig zie
plaatjes hieronder);
Mechanische ventilatie met warmte terugwinning (WTW), ook wel balansventilatie genoemd
Dit betekent dat:
in de keuken, douche en toilet de lucht wordt afgezogen via ventilatieventielen in
muur of plafond (type 1 zie plaatje hieronder)
in de woon- en slaapkamers lucht de woning in wordt geblazen via ventilatieventielen
in muur of plafond (meestal zoals type 2 zie plaatje hieronder)

Type 1: ventiel voor afvoer van lucht type 2: ventielen voor toevoer van lucht
Weet ik niet

Anders, namelijk..............................................................................................
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 67

84. Hoe tevreden bent u met uw ventilatiesysteem?
Zeer tevreden

Tevreden

Niet tevreden/ niet ontevreden

Ontevreden

Zeer ontevreden

85. Welke ventilatievoorzieningen heeft u in de woonkamer? (meerdere antwoorden mogelijk)
Roosters in ramen of deuren

Ramen en deuren zonder roosters

Ventielen waardoor lucht naar binnen wordt geblazen
Anders, namelijk.............................................................................................

86. Hoeveel uur per week ventileert u de woonkamer tijdens het stookseizoen (oktober t/m april) door ramen,
deuren en/of roosters open te zetten?

Er staan altijd roosters en/of ramen open
Ik zet dagelijks roosters, ramen en/of deuren minimaal 2 keer 10 minuten open
Ik heb automatische ventilatie, dus ik hoef verder niets te doen
Anders, namelijk............................................................................................

87. Welke ventilatievoorzieningen heeft u in de slaapkamer(s) (meerdere antwoorden mogelijk)?
Roosters in ramen of deuren

Ramen en deuren zonder roosters

Ventielen waardoor lucht naar binnen wordt geblazen
Anders, namelijk.............................................................................................

88. Hoe ventileert u de slaapkamer(s) tijdens het stookseizoen (oktober t/m april)?
Er staan altijd roosters en/of ramen open
Ik zet dagelijks roosters en/of ramen of deur minimaal 2 keer 10 minuten open
Ik ventileer tijdens het slapen; overdag zijn ramen en roosters dicht
Ik heb automatische ventilatie, dus ik hoef verder niets te doen
Anders, namelijk............................................................................................

89. Welke ventilatievoorzieningen heeft u in de doucheruimte? (meerdere antwoorden mogelijk)
Roosters in ramen of deuren

Ramen en deuren zonder roosters

Ventielen waardoor lucht wordt afgezogen
Anders, namelijk.............................................................................................

90. Hoe ventileert u de doucheruimte tijdens het stookseizoen (oktober t/m april)? (meerdere antwoorden
mogelijk)

Er staat altijd een rooster en/of raam open
Ik zet dagelijks rooster en/of raam minimaal 2 keer 10 minuten open
Ik heb automatische ventilatie, dus ik hoef verder niets te doen
Ik zet de mechanische ventilatie hoger tijdens en na het douchen
Ik zet na het douchen de deur naar de overloop/gang open
Anders, namelijk............................................................................................

91. Welke ventilatievoorzieningen heeft u in de keuken? (meerdere antwoorden mogelijk)
Roosters in ramen of deuren

Ramen en deuren zonder roosters

Ventielen waardoor lucht wordt afgezogen
Afzuigkap

Anders, namelijk.............................................................................................
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

68 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

92. Hoe ventileert u de keuken tijdens het stookseizoen (oktober t/m april)? (meerdere antwoorden mogelijk)
Er staan altijd roosters en/of ramen open
Ik zet dagelijks roosters en/of ramen of deur minimaal 2 keer 10 minuten open
Ik gebruik de afzuigkap tijdens koken
Ik heb automatische ventilatie, dus ik hoef verder niets te doen
Anders, namelijk............................................................................................

Indien in uw woning geen mechanische ventilatie aanwezig is, ga door met vraag 99

93. Als er een schakelaar aanwezig is waarmee u de snelheid van de ventilatie in huis kunt regelen, op welke
stand staat de schakelaar dan bij de volgende gelegenheden?

Toelichting: het gaat hier niet om de afzuigkap, maar om de schakelaar voor het algemene ventilatiesys-
teem Deze schakelaar is meestal in de keuken gemonteerd en heeft vrijwel altijd drie standen: (1) is de
laagstand en geeft de kleinste hoeveelheid lucht, (3) is de hoogstand en geeft de grootste hoeveelheid
lucht; (2) zit er tussenin.

Geef hieronder per situatie aan op welke stand de schakelaar meestal staat.
Stand 1 (laag) Stand 2 (midden) Stand 3 (hoog)
- tijdens het koken

- tijdens het douchen

- na het douchen

- overdag, als er minimaal 1 persoon thuis is
- 's nachts

- als er visite is en/of er gerookt wordt
- als er niemand thuis is

94. Heeft het ventilatiesysteem een filter?
Ja

Nee (ga naar vraag 97)

Weet ik niet (ga naar vraag 97)

95. Hoe vaak wordt dit filter gereinigd?
Meer dan vier keer per jaar
Vier keer per jaar

Twee á drie keer per jaar
Een keer per jaar

Minder dan een keer per jaar
Nooit

96. Hoe vaak is het filter vervangen sinds u in uw woning woont?
Nooit

1 keer

Meer dan 1 keer

97. Indien u klachten heeft over het ventilatiesysteem, wat zijn uw klachten? (meerdere antwoorden moge-
lijk)

Het systeem maakt te veel lawaai als ik het op de hoogste stand (=3) zet.
Het systeem maakt te veel lawaai als ik het op de middelste stand (=2) zet.
Het systeem maakt te veel lawaai als ik het op de laagste stand (=1) zet.
Het systeem tocht

De lucht is niet vers of fris (vieze geurtjes, keukenluchtjes, etc.)
Er mogen geen ramen of roosters open
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 69

Het systeem is moeilijk te bedienen en programmeren
In de zomer wordt warme lucht naar binnen geblazen waardoor het te warm wordt in huis
Geen goede vochtregulatie

Te duur in gebruik

Anders, namelijk............................................................................................
Geen klachten

98. Welke van onderstaande situaties is op u van toepassing? (meerdere antwoorden mogelijk)
Ik schakel de ventilatie bijna altijd op de laagste stand vanwege het lawaai
Ik schakel de ventilatie helemaal uit; eventueel onderbreek ik de stroomtoevoer van de ventilator van-
wege het lawaai

Ik heb het ventilatiesysteem laten veranderen
Geen van de genoemde situaties

99. Welke apparaten worden in uw woning één of meerdere keren per week gebruikt? (meerdere antwoorden
mogelijk)

Houtgestookte open haard (geen gashaard of gel)
Houtkachel

Allesbrander

Luchtbevochtiger

Geurverspreider (bijv, elektrisch, wierook, geurlampje)
Geen van deze

Indien in uw woning geen open haard, houtkachel of allesbrander aanwezig is, ga door met vraag 101

100. Hoe vaak wordt de open haard/ houtkachel of allesbrander in de winter gebruikt?

Toelichting: het gaat hier alleen om haarden in de woning en niet om haarden buiten (op het terras bijvoor-
beeld).

1 keer per week

2 tot 3 keer per week

4 tot 5 keer per week

Meer dan 5 keer per week

101.

Hoeveel wordt er gemiddeld bij u in huis gerookt door alle personen samen?
Er wordt niet gerookt

Minder dan 5 sigaretten/sigaren per dag
5-9 sigaretten/sigaren per dag

10-14 sigaretten/sigaren per dag

15 of meer sigaretten/sigaren per dag

Vragen over de verwarming en temperatuur in de woning
De volgende vragen gaan over het verwarmingssysteem in de woning en hoe u uw woning verwarmt

102. elk verwarmingssysteem is in uw woning aanwezig?
W

Eigen CV

Collectieve verwarming (stads- wijk- of blokverwarming)

103.

Op welke manier wordt de warmte in uw woning verspreid? (meerdere antwoorden mogelijk)
Radiatoren

Vloerverwarming

Wandverwarming

Convector

Luchtverwarming

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

70 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

104. elke van onderstaande voorzieningen zijn in uw woning aanwezig? (meerdere antwoorden mogelijk)
W

Zonneboiler

Warmtepomp

Micro-wkk installatie
Air Conditioning

Geen van deze

De volgende vragen gaan over hoe u de temperatuur op uw thermostaat in de woonkamer instelt voor een door-
deweekse dag tijdens het stookseizoen.

105. elke van de volgende instellingen komt het meest overeen met de instelling bij u in huis
W

De verwarming staat meestal uit (stand: vorstbeveiliging of 5°C ) en wordt slechts af en toe hoger
gezet (ga naar vraag 109)
De verwarming is eigenlijk altijd op dezelfde temperatuur ingesteld (ga naar vraag 106)
De temperatuur wordt op verschillende momenten van de dag anders ingesteld (ga naar vraag 107)

106. at is de normale instelling van de temperatuur op de thermostaat in de woonkamer als er iemand thuis
W

is?

°C (ga naar vraag 108)
107.

Kunt u in het volgende schema invullen wat de gemiddelde temperatuurinstelling is op een normale door-
deweekse dag in het stookseizoen als er iemand thuis is?

In de ochtend (ongeveer tussen 6:00 - 9:00)
°C

Overdag (ongeveer tussen 9:00 - 15:00) °C

In de namiddag (ongeveer tussen 15:00 - 18:00) °C

`s avonds (ongeveer tussen 18:00 23:00) °C

`s nachts (ongeveer tussen 23:00 6:00) °C

108. at is de normale instelling van de temperatuur op de thermostaat in de woonkamer als er niemand thuis
W

is?

°C

109.

In hoeveel ruimten staat de verwarming nooit aan, of alleen in uitzonderlijke gevallen?

Toelichting: een ruimte is een woonkamer, slaapkamer, badkamer of keuken.
... ruimten

110.

In hoeveel ruimten staat de verwarming (vrijwel) altijd aan, ook als er niemand aanwezig is?
... ruimten

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 71

111.

In hoeveel ruimten staat de verwarming alleen aan als er ook iemand aanwezig is?
... ruimten

112.

Hoe beoordeelt u de temperatuur in uw woning in de zomer? (meerdere antwoorden mogelijk)
Goed

Soms te warm

Vaak te warm

Soms te koud

Vaak te koud

Schommelende temperatuur

Woonde in de zomer nog niet in deze woning
Anders............................................................................................................

113.

Hoe beoordeelt u de temperatuur in uw woning in de herfst? (meerdere antwoorden mogelijk)
Goed

Soms te warm

Vaak te warm

Soms te koud

Vaak te koud

Schommelende temperatuur

Woonde in de herfst nog niet in deze woning
Anders............................................................................................................

114.

Hoe beoordeelt u de temperatuur in uw woning in de winter? (meerdere antwoorden mogelijk)
Goed

Soms te warm

Vaak te warm

Soms te koud

Vaak te koud

Schommelende temperatuur

Woonde in de winter nog niet in deze woning
Anders............................................................................................................

115.

Hoe beoordeelt u de temperatuur in uw woning in de lente? (meerdere antwoorden mogelijk)
Goed

Soms te warm

Vaak te warm

Soms te koud

Vaak te koud

Schommelende temperatuur

Woonde in de lente nog niet in deze woning
Anders............................................................................................................

116.

Is het wel eens vochtig of droog in uw woning in de zomer? (meerdere antwoorden mogelijk)
Niet te droog, niet te vochtig

Soms te droog

Vaak te droog

Soms te vochtig

Vaak te vochtig

woonde in de zomer nog niet in deze woning
Anders............................................................................................................

117.

Is het wel eens vochtig of droog in uw woning in de herfst? (meerdere antwoorden mogelijk)
Niet te droog, niet te vochtig

Soms te droog

Vaak te droog

Soms te vochtig

Vaak te vochtig

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

72 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

woonde in de herfst nog niet in deze woning
Anders............................................................................................................

118.

Is het wel eens vochtig of droog in uw woning in de winter? (meerdere antwoorden mogelijk)
Niet te droog, niet te vochtig
Soms te droog

Vaak te droog

Soms te vochtig

Vaak te vochtig

woonde in de winter nog niet in deze woning
Anders.........................................................................................................

119.

Is het wel eens vochtig of droog in uw woning in de lente? (meerdere antwoorden mogelijk)
Niet te droog, niet te vochtig
Soms te droog

Vaak te droog

Soms te vochtig

Vaak te vochtig

Woonde in de lente nog niet in deze woning
Anders.........................................................................................................

Vragen over gebruik van water en energie

120. elke energiebron wordt gebruikt om te koken?
W

Gas

Elektrisch (keramisch, inductie)
Anders.........................................................................................................

121.

Hoeveel keren per week wordt een warme maaltijd bereid in uw woning?
6 tot 7 keer per week
3 tot 5 keer per week
Minder dan 3 keer per week

122.

Op welke wijze wordt de was gedroogd? (meerdere antwoorden mogelijk)
In een droogmachine met afvoer naar buiten
In een condensdroger in badkamer, de overloop of slaapkamer
In een condensdroger op zolder
Op een droogrekje/waslijn in badkamer, de overloop of slaapkamer
Op een droogrekje/waslijn op zolder
Op de waslijn buiten

Anders, namelijk

123.

Hoeveel wordt er gebruik gemaakt van de douche? Personen in schema, afhankelijk van vraag 19

Persoon Leeftijd Geslacht Aantal keer per week Gemiddelde duur per keer
1 ...... jaar Man vrouw ...... keer per week ...... minuten
2 ...... jaar Man vrouw ...... keer per week ...... minuten
3 ...... jaar Man vrouw ...... keer per week ...... minuten
4 ...... jaar Man vrouw ...... keer per week ...... minuten
5 ...... jaar Man vrouw ...... keer per week ...... minuten
6 ...... jaar Man vrouw ...... keer per week ...... minuten
R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 73

124.

Is er een ligbad in de woning aanwezig?

Nee (ga naar vraag 126)

125.

Hoe vaak wordt er in het huishouden een bad genomen? (alle baden van alle bewoners bij elkaar opgeteld)
... keer per week

... keer per maand

126.

Heeft u één of meer waterbesparende douchekoppen?
Ja

Nee

Weet niet

Achtergrondkenmerken

Tot slot willen we u nog een paar algemene vragen stellen

127. at is uw hoogst voltooide opleiding?

Geen

Lagere school, basisschool

LBO (LTS, LEAO, LHNO, etc)

MAVO, MULO, VMBO

HAVO

MBO

VWO, Atheneum, Gymnasium

HBO

Universitaire opleiding

Anders

128. ot welke categorie rekent u het welstandsniveau van uw huishouden?
T

Op of onder het minimumloon (tot 17.500 bruto per jaar)
Tussen minimumloon en modaal (tot 30.000 bruto per jaar)
modaal tot anderhalf keer modaal (tot ca. 45.000 bruto per jaar)
Anderhalf tot twee keer modaal (tot ca. 60.000 bruto per jaar)
Twee keer modaal of meer (vanaf 60.000 bruto per jaar)
Wil ik niet beantwoorden

129. at is uw nationaliteit?

Nederlands

Turks

Marokkaans

Surinaams

Antilliaans

Anders

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

74 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

VERVOLGONDERZOEK

Het is mogelijk van belang dat er bij u thuis metingen worden verricht van de luchtkwaliteit en/of de in-
stallaties worden geïnspecteerd om te kijken of deze wel goed werken. Als u daartoe bereid bent, wordt
u mogelijk benaderd om daar een afspraak voor te maken.

130. ilt u meewerken aan een eventueel vervolgonderzoek waarbij bij u thuis de luchtkwaliteit wordt geme-
W

ten en/of wordt gekeken of de installaties goed werken?
Ja, ik wil meedoen (vul hieronder uw telefoonnummer in)
Ik weet het nog niet en wil er eerst meer over weten (vul hieronder uw telefoonnummer in)
Nee, ik wil niet worden benaderd voor vervolgonderzoek

Overdag:

's Avonds:

VROM is benieuwd of nieuwe woningen in de praktijk zo zuinig zijn als bedoeld. Daarvoor willen we graag
weten hoeveel gas en elektriciteit uw huishouden werkelijk gebruikt. Dat kan het best met de meterstanden.
Die zouden we eens in de 2 maanden willen weten.
De eerste keer dat we de meterstand van uw gasmeter zouden willen weten is nu. Voor de volgende keren
(een keer in de 2 maanden) ontvangt u steeds een e-mail als herinnering. Dan kunt u via de website met uw
eigen inlogcode uw meterstanden doorgeven.

Als u meedoet, ontvangt u aan het einde van het onderzoek een persoonlijke uitslag over de energiezuinig-
heid van uw huishouden ten opzichte van vergelijkbare huishoudens.
Bij elke nieuwe `meterstandenronde' worden 25 cadeaubonnen van 10 verloot.

131. ou u zo vriendelijk willen zijn om in het komende jaar een aantal keer de meterstanden van uw gas- en
Z

elektriciteitsverbruik door te geven?
Ja, ik wil meedoen. Mijn e-mailadres is:

---

Nee, ik wil niet meedoen

132. ilt u een samenvatting van de uitkomsten van het onderzoek ontvangen als het klaar is?
W

Ja, mijn e-mailadres is:

---

Nee

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 75

Indien u heeft aangegeven uw meterstanden niet in te willen vullen, bent u aan het einde
van de vragenlijst gekomen.

Hartelijk dank voor uw medewerking!

Indien u heeft aangegeven uw meterstanden in het komende jaar door te willen geven, wil-
len we u vragen nog enkele vragen te beantwoorden.

METERSTANDEN

133. ilt u hieronder de meterstand van de gasmeter noteren?
W

Gas (m3)

Neem alle cijfers van uw meter over, hieronder ziet u twee voorbeelden.

Op welke datum heeft u de stand van de gasmeter opgenomen?
Datum stand gasmeter:

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

76 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

134. elke situatie is op u van toepassing?
W

Ik heb een elektriciteitsmeter met één tellerstand (ga naar vraag 3)
Ik heb een dubbeltariefmeter, een elektriciteitsmeter met twee tellerstanden (ga naar vraag 4)
Toelichting. Mogelijk heeft uw woning een elektriciteitsmeter met twee tellerstanden, een dubbeltariefmeter. De
ene tellerstand ziet u draaien in het weekend of 's nachts (dit is het goedkope tarief). En de andere tellerstand
ziet u overdag draaien (duur tarief). U kunt dit zien door in de meterkast te kijken naar het pijltje dat aangeeft

welke meter in gebruik is. Waneer u een digitale meter heeft dan kan dat een meter zijn met 2 LCD displays of een meter met slechts één LCD display. In een digitale meter met één LCD display worden de twee tellerstanden achtereenvolgens na elkaar getoond en bijvoorbeeld aangeduid met T1 of T2 of Rate 1 of Rate 2

135. ilt u hieronder de meterstand van uw elektriciteitsmeter noteren? Noteer alleen de cijfers voor de W
komma.
Elektriciteit (kWh)

136. ilt u hieronder de meterstand van beide telramen van uw elektriciteitsmeter noteren? Noteer alleen de W
cijfers voor de komma.
Elektriciteit (kWh)
(I)

Elektriciteit (kWh)
(II)

Hieronder ziet u drie voorbeelden van hoe de meter er uit zou kunnen zien.

Op welke datum heeft u de stand(en) van de elektriciteitsmeter opgenomen? Datum stand elektriciteitsmeter:

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

BIJLAGE 2: VRAGENLIJST 77

137.
Is uw woning de afgelopen maand (periode) langer dan normaal niet bewoond geweest (bijvoorbeeld wegens vakantie)? Zo ja, hoelang?
...... dagen

Indien u niet bent aangesloten op stadsverwarming, ga door met vraag 139 138.
U bent aangesloten op stadsverwarming Welke situatie is op u van toepassing? Ik krijg alleen warmte voor ruimteverwarming aangeleverd uit het stadsverwarmingsnet en bereid warm tapwater zelf in huis met behulp van een elektrische boiler of een gastoestel (geiser of boiler). routing naar vraag 8
Ik krijg zowel warmte voor ruimteverwarming als warmte voor warm tapwtaer via het stadsverwar- mingsnet. Warm tapwater wordt in mijn woning gemaakt in een boiler (een groot vat waarin het water wordt verwarmd en bewaard tot u het gebruikt) of via een spiraal/doorstroomapparaat (dit is een klein apparaat waarin het water als het ware pas wordt verwarmd als u het gebruikt). (ga naar vraag 8) Ik krijg zowel warmte voor ruimteverwarming als warmte voor warm tapwater via het stadsverwar- mingsnet. Toelichting: warm tapwater wordt via een aparte warmwaterleiding van het stadsverwar- mingsbedrijf aangevoerd; u heeft dan ook een extra warmtemeter. routing naar vraag 7

139. ilt u de meterstand van de warm tapwatermeter noteren (dat is de meter die normaal gesproken warm W
aanvoelt). Zou u nu naar de plaats van de meter willen gaan om de meterstand te noteren?

Warmte (voor warm tapwater)
,
Welke eenheid geeft de meter aan:
Gigajoules (GJ)
Megawatturen (MWh)
Killowatturen (kWh)
Op welke datum heeft u de stand van de warm tapwatermeter opgenomen? Datum stand warm tapwatermeter:

140. ilt u de meterstand van de warmteafname uit het stadsverwarmingsnet noteren? W

Warmte
,
Welke eenheid geeft de meter aan:
Gigajoules (GJ)
Megawatturen (MWh)
Killowatturen (kWh)

Op welke datum heeft u de stand van de warmtemeter opgenomen? R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

78 BIJLAGE 2: VRAGENLIJST

Datum stand warmtemeter:

Hieronder ziet u enkele voorbeelden hoe de warmtemeter er uit kan zien.

R I G O R e s e a r c h e n A d v i e s B V

donderdag 3 september 2009