Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Samen naar beter
Evaluatie landelijke
waterschapsverkiezingen 2008

Samen naar beter

Evaluatie landelijke

waterschapsverkiezingen 2008

BMC Onderzoek

April 2009

Drs. C.M.S. Glim

Drs. J. Slooijer MSM

R. de Bakker

Drs. H. Tjalma

Drs. A.J.H. Smallenbroek

Drs. C. Ruiter

Inhoud

1 Inleiding

1.1 Inleiding 9

1.2 Probleemstelling 9

1.3 De uitgangspunten voor de landelijke waterschapsverkiezingen 11

1.4 De aanpak 12

1.5 Beperkingen van het onderzoek 13

1.6 Opbouw van de rapportage 13

2 Referentiekader 15

2.1 Inleiding 15

2.2 Koepelplan landelijke waterschapsverkiezingen 2008 15

2.3 Het `Deloitte-rapport' (2007) 16

2.4 Nieuwe Waterschapswet en Waterschapsbesluit 18

3 Opkomst 21

3.1 Inleiding 21

3.2 Het opkomstpercentage in 2008 21

3.3 Wie stemmen er? 23

3.4 Waardering van de opkomst 24

4 De wijze van stemmen 27

4.1 Inleiding 27

4.2 Stemmen met behulp van internet 27

4.3 Zouden de kiezers wel gestemd hebben als

het via internet had gekund? 33

4.4 Voorkeuren van niet-stemmers over de manier van stemmen 33

4.5 Ervaringen met de wijze van stemmen volgens de stemmers 35

4.6 Voorkeuren van stemmers over de manier van stemmen 36

5 Samenwerking 39

5.1 Is de samenwerking succesvol geweest? 39

5.2 Centraal decentraal 42

5.3 Samenvatting uit interviews 44

6 Kosten 47

6.1 Inleiding 47

6.2 Landelijk budget waterschapsverkiezingen 47

6.3 Kostenverdeling over de waterschappen 48

6.4 Aankoopkosten RIES 50

6.5 Aangepaste begroting 52

6.6 Kostenvoordeel 52

6.7 Kosten van extra inspanningen door de waterschappen 53

6.8 Vergelijking van kosten waterschapsverkiezingen
met andere algemene verkiezingen 54

7 Uitvoering 57

7.1 Inleiding 57

7.2 Projectorganisatie 57

7.3 Communicatie 59

7.4 Bestuurlijk juridische zaken 68

7.5 Uitvoeringsorganisatie - HWH 69

8 Analyse 79

8.1 Inleiding 79

8.2 Het proces 79

8.3 Externe factoren die van invloed waren op het project 80

8.4 Interne factoren 83

9 Conclusies en aanbevelingen 87

9.1 Heeft de uitvoering van het Koepelplan tot de
beoogde resultaten geleid? 87

9.2 Is de samenwerking succesvol geweest? 87

9.3 Internetstemmen of briefstemmen? 88

9.4 Heeft de landelijke samenwerking tot

een hogere opkomst geleid? 89

9.5 Heeft het gezamenlijk optrekken van de

waterschappen tot kostenbesparing geleid? 90

9.6 Is het Koepelplan goed uitgevoerd? 90

9.7 Heeft de inrichting van het projectbureau

tot de gewenste professionaliseringsslag geleid? 91

9.8 Wat was het effect van de regionale voorlichting
door de waterschappen? 93

9.9 Wat kunnen de waterschappen leren van de

opgedane ervaringen? 93

Bijlage

Bijlage 1 Opzet en respons internetenquête 96
Bijlage 2 Aantal stemmers in % naar stedelijk gebied 98

Voorwoord

Voor u ligt het rapport van de Commissie Evaluatie Waterschaps
verkiezingen 2008. Met het besluit om landelijke waterschaps
verkiezingen te organiseren in 2008, waarbij internetstemmen
tot de mogelijkheden zou behoren, zijn de waterschappen een
enorme uitdaging aangegaan. Een logische stap, want de Unie van
Waterschappen is altijd een groot voorstander geweest van de
wijzigingen in de Waterschapswet (verkiezingen in dezelfde
periode, lijstenstelsel, internetstemmen). Deze verjongingskuur
is de oudste democratie van Nederland niet gemakkelijk afgegaan.
Het project heeft tot rechtsgeldige verkiezingen geleid en meer naams-
bekendheid bij het Nederlandse volk. Daarnaast heeft het project veel
concrete producten opgeleverd waar de waterschappen hun voordeel
mee kunnen doen. Het is een uniek project geworden, dat op voorhand
qua omvang en complexiteit enigszins is onderschat door de water-
schappen. Aan de andere kant heeft de landelijke aanpak niet tot de
gewenste opkomststijging geleid. En zijn er in de organisatie enkele
zaken minder goed gegaan.

De evaluatie van de verkiezingen heeft een drieledige doelstelling. In
de eerste plaats `verantwoorden'. Welke verwachtingen waren er over
de resultaten die deze landelijke verkiezingen zouden moeten ople-
veren en wat is daarvan terecht gekomen? In de tweede plaats `leren en
verbeteren'. Hier gaat het om hetgeen de waterschappen kunnen leren
van de opgedane ervaringen om het bij de volgende verkiezingen beter
te doen. Tot slot `positioneren'. Met deze evaluatie, waarbij de water-
schappen laten zien dat zij volstrekt open en met kritische blik naar
hun eigen prestaties kijken, willen zij het positieve imago van een
transparante, direct en democratisch gekozen functionele overheid
versterken.

De evaluatie is gebaseerd op een degelijk onderzoek waarbij alle water-
schappen, maar ook de kiezers zijn betrokken. Het is een waardevol docu-
ment geworden, waar de waterschappen op korte termijn concreet mee
aan de slag kunnen om op tijd klaar te zijn voor de volgende verkiezing-
en. In het rijke verleden hebben waterschappen bewezen leerbare en
innovatieve organisaties te zijn. Samen gaan ze - als steeds - naar beter!
Den Haag, april 2009

Drs. P.H. Schoute, voorzitter Commissie Evaluatie

Waterschapsverkiezingen 2008

Voorwoord

1 Inleiding

In november 2008 vonden voor de eerste keer landelijke water
schapsverkiezingen plaats conform de nieuwe Waterschapswet.
Op 29 december 2007 is in het kader van de modernisering van
het waterschapsbestel de herziene Waterschapswet in werking
getreden. De doelstellingen van de nieuwe wet zijn: versterking
van de democratische legitimatie door verhoging van de
opkomst, vergroting van de transparantie en vereenvoudiging.
Om de democratische legitimatie van de waterschappen te
versterken, heeft de wet belangrijke veranderingen aangebracht
in de samenstelling en de wijze van verkiezing van de water
schapsbesturen. De verwachting was dat invoering van het lijs
tenstelsel de keuze voor de burger eenvoudiger zou maken, wat
bijdraagt aan een hogere opkomst1.
Concreet betekent dit, dat de waterschappen alle in dezelfde periode
hun verkiezingen houden en besluiten voor de organisatie van de
verkiezingen gezamenlijk op te trekken. Daartoe wordt door de
ledenvergadering van de Unie van Waterschappen (hierna: UvW) in
juni 2006 het `Koepelplan landelijke waterschapsverkiezingen 2008'
(hierna: Koepelplan) vastgesteld. Naast de wet, biedt het Koepelplan het
kader voor het project Landelijke Verkiezingen 2008 (hierna: PLV 2008).
Probleemstelling

De idee van landelijke waterschapsverkiezingen bestond al langer.
De Uniewerkgroep bestuurssamenstelling en verkiezingen (werk-
groep Van der Vliet) had in zijn rapport `Naar een eenvoudiger
bestuurlijke en financiële structuur van het waterschap' in 2000 al
voorgesteld één landelijke verkiezingsperiode vast te stellen. Het
kabinet verwoordde in 2004 eveneens de wens te komen tot landelijke
waterschapsverkiezingen2. Een belangrijk motief is, dat landelijke of
zelfs landelijk georganiseerde verkiezingen de herkenbaarheid van de
waterschappen en de kiezersopkomst kunnen bevorderen.

1) Brief van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat van 16 februari 2004, DGW/BI 2004/303
inzake IBO bekostiging waterbeheer

2) Kabinetsstandpunt IBO bekostiging regionaal waterbeheer TK 2003-2004, 29 428, nr. 1

1. leiding

In 8 1. leiding

In 9

De keuze om de landelijke verkiezingen in 2008 te laten plaatsvinden, 8.Heeft de inrichting van het projectbureau tot de gewenste

vloeide voort uit het gegeven dat veel waterschappen in dat jaar professionaliseringsslag bij de voorbereiding en uitvoering van
reglementair weer verkiezingen dienden te houden. de waterschapsverkiezingen geleid?
Er was al eerder ervaring opgedaan met samenwerking bij verkie- Hierbij worden de taken en verantwoordelijkheden binnen de gehele
zingen. Zo hadden in 1999 twaalf waterschappen in West-Nederland projectorganisatie betrokken.
gezamenlijk post- en telefoonstemmen uitgevoerd. In 2003 hebben
zes waterschappen in Midden-Nederland gezamenlijk opgetrokken De uitgangspunten voor de landelijke waterschapsverkiezingen
en in 2004 deden acht waterschappen in Noordoost-Nederland dat De Ledenvergadering van de UvW heeft in juni 2006 het Koepelplan
eveneens. De ervaringen daarmee waren hoofdzakelijk positief. vastgesteld waarmee het PLV 2008 van start ging. Hierin staan de
doelen van het project, de organisatie en de begroting. Het landelijke
Nu de waterschapsverkiezingen van 2008 achter de rug zijn, is het project is opgezet om volgens de nieuwe Waterschapswet verkiezingen
van belang de uitvoering van het Koepelplan te evalueren met als doel voor het algemeen bestuur, via het lijstenstelsel en bij alle water-
ervan te leren voor de volgende verkiezingen. schappen in dezelfde periode, in november 2008 te laten plaatsvinden.
De centrale vraag van onderhavige evaluatie valt uiteen in drie De kernbegrippen van het Koepelplan zijn: gezamenlijkheid, efficiency
onderdelen en is als volgt geformuleerd: en rechtsgeldigheid. De opkomst is geen doel op zich van het landelijk
project, maar is wel uitermate belangrijk.

1. eeft de uitvoering van het Koepelplan tot de beoogde resultaten geleid?
H

2. Is het Koepelplan goed uitgevoerd? De onderhavige evaluatie `de uitvoering van het Koepelplan' is een van

3. Wat kunnen de waterschappen leren van de opgedane ervaringen? de twee evaluaties naar de waterschapsverkiezingen. Het Ministerie
van Verkeer en Waterstaat voert zelfstandig een evaluatie uit. Het
De geformuleerde hoofdvragen worden geoperationaliseerd in de ministerie bereidt een kabinetsstandpunt voor over de nieuwe wijze
volgende subvragen: van waterschapsverkiezingen en gaat hierbij in op de uitgangspunten

1. de samenwerking zoals verwoord in het Koepelplan, succesvol
Is die de Wet Modernisering Waterschapsbestel stelt. De Staatssecretaris
geweest? van Verkeer en Waterstaat zal voor de zomer van 2009 de Tweede

2. het besluit om niet door te gaan met internetstemmen juist
Is Kamer informeren over de bevindingen. Zij heeft advies gevraagd aan
geweest? de Commissie van Advies voor de Waterstaatswetgeving (CAW) over

3. Hoe wordt het briefstemmen beoordeeld? de juridische aspecten van de geborgde zetels binnen waterschaps-

Heeft de landelijke samenwerking tot een verhoging van de besturen. Dit verzoek komt voort uit de wetsbehandeling in de Eerste
opkomst geleid? Kamer. De Staatssecretaris heeft eind 2007 toegezegd om na de

Heeft het gezamenlijk optrekken van de waterschappen tot verkiezingen door de CAW een onderzoek te laten doen naar enkele
kostenbesparing geleid? bijzondere bepalingen, zoals de verhouding tussen de verschillende

6. at was het effect van de regionale voorlichting door de
W verkiezingsprocedures van de categorieën in het algemeen bestuur
waterschappen? van het waterschap.

7.Hoe denken de waterschappen over de bereikte resultaten?
Het evaluatierapport moet een rol spelen bij de ledenraadpleging en de
Per 1 januari 2008 is de aansturing door de UvW versterkt door het standpuntbehandeling van de Ledenvergadering van de Unie in de
inrichten van een projectbureau. Hieraan lag een onderzoek van periode april tot en met juni 2009.
Deloitte ten grondslag. De samenwerking moest meer professioneel
worden ondersteund, aldus Deloitte. Dit leidt tot de volgende
uitbreiding van de onderzoeksvraag:

1. leiding

In 10 1. leiding
In 11

De aanpak Onder verantwoorden valt het afleggen van verantwoording aan
In deze evaluatie onderscheiden wij de volgende hoofdzaken: de bestuurlijk en ambtelijk opdrachtgever over de wijze waarop het

· Proces (technische uitvoering) Koepelplan is uitgevoerd. Het gaat hier om aspecten van organisatie en

· Kwaliteit (waardering waterschapsbesturen en burgers) uitvoering.
Met leren en verbeteren wordt bedoeld na te gaan of de veronderstelde
Tot proces rekenen wij de feitelijke uitvoering van het Koepelplan, meerwaarde van samenwerking ook daadwerkelijk is opgetreden. De
de bereikte resultaten, de samenwerking met de waterschappen, effecten van samenwerking worden beoordeeld en waar mogelijk
de uitvoering van taken door het Waterschapshuis (hierna: HWH) worden verbeteringen gesignaleerd waarmee in de toekomst rekening
en gecontracteerde bedrijven. Hiervoor zijn feitelijke gegevens, zoals gehouden kan worden.
projectdocumenten (projectvoorstellen, rapportages, planningen, De waterschappen nemen als functioneel bestuur een unieke positie
verslagen van vergaderingen, e-mailberichten en dergelijke) bestudeerd in binnen het openbaar bestuur. In die zin zijn deze verkiezingen die
en geanalyseerd, aangevuld en verdiept met (groeps)interviews en op een wijze, anders dan geregeld in de Kieswet, worden gehouden,
gesprekken met direct betrokkenen, waaronder de voorzitter van de uniek te noemen. Daarmee hebben de waterschappen getracht zich te
UvW, voorzitters van de waterschapsbesturen, de voorzitter van de positioneren als een direct en democratisch gekozen moderne vorm van
Stuurgroep Landelijke Waterschapsverkiezingen 2008 (hierna: SLV), functioneel overheidsbestuur.
de projectleiding, directeur-secretarissen, projectleiders en
communicatieadviseurs, projectmedewerkers van HWH, de belang- De evaluatie is aangestuurd door een kerngroep, bestaande uit de heren
rijkste gecontracteerde bedrijven en met een vertegenwoordiging van drs. P.H. Schoute, voorzitter (oud-dijkgraaf en voormalig bestuurslid
belangengroeperingen en politieke partijen die aan de verkiezingen
van de UvW), J.J.M. Knoops MPM (lid directieraad Waterschap
hebben deelgenomen. Rivierenland), ing. H. Kraaij (waarnemend algemeen directeur UvW)
en mr. M.A.H. van Esch (medewerker UvW). Bij de uitvoering van de
De kwaliteit van de uitgevoerde werkzaamheden komt tot uitdrukking evaluatie zijn drie onderzoeksteams betrokken, samengesteld uit een
in de mate waarin de beoogde effecten ook zijn opgetreden en hoe aantal medewerkers van waterschappen.
deze worden gewaardeerd. Enerzijds bestudeerden wij daarvoor
kwantitatieve gegevens, zoals opkomstpercentages en brengen wij Beperkingen van het onderzoek
zo mogelijk in beeld hoe verschillen tussen waterschappen zijn te Informatie die uit dit onderzoek naar boven komt, maar voor het
verklaren. Daarnaast zijn door middel van een internetenquête 3 beantwoorden van de vraag niet relevant is, zoals inzake het huidige
bestuurders, projectleiders en communicatieadviseurs van de wettelijke kader, de rol van het waterschap in het bestuurlijk bestel
waterschappen bevraagd. Verdiepende interviews gaven vervolgens en het lijstenstelsel, blijft hier buiten beschouwing.
inkleuring aan de gevonden gegevens. Een belangrijke doelgroep zijn
uiteraard de kiezers. Zij zijn het in de eerste plaats die een mening Opbouw van de rapportage
hebben over de voorlichting en de wijze van stemmen. Wij hebben Het evaluatierapport is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 geeft het
daarom een onderzoek uit laten voeren onder een representatief aantal referentiekader voor de analyse van de bevindingen. In de hoofd-
inwoners. In totaal hebben 5.547 personen aan het kiezersonderzoek stukken 3 tot en met 7 worden de onderzoeksbevindingen ten aanzien
deelgenomen. Hierbij is een gelijkmatige spreiding over achtergrond- van de diverse thema's beschreven.
variabelen (o.a. leeftijd, geslacht, regio, politieke gezindheid) van de In hoofdstuk 8 worden de bevindingen geanalyseerd en hoofdstuk 9
respondenten gerealiseerd. mondt uit in conclusies en aanbevelingen.
Vastgesteld is dat de evaluatie de volgende functies heeft:
verantwoorden, leren en verbeteren, positioneren.

3) Zie bijlage 1

1. leiding

In 12 1. leiding
In 13

2 Referentiekader

Om de bevindingen uit het onderzoek te kunnen analyseren is
het van belang het analysekader helder neer te zetten. Het
referentiekader is gebaseerd op het Koepelplan. Daarnaast is
meegenomen: de nieuwe Waterschapswet en het Waterschaps
besluit, het advies van de commissie Korthals Altes over de
inrichting van het verkiezingsproces, het advies van Deloitte
over de versterking van de rol van de UvW in het project.
Het gaat hierbij alleen om de maatstaven die relevant zijn voor
deze evaluatie.

Koepelplan landelijke waterschapsverkiezingen 2008
De SLV stelt in mei 2006 het Koepelplan op. Het Koepelplan beschrijft
de afbakening van het project, de randvoorwaarden en reikwijdte.
Het bevat verder een globale planning en een indicatie van de project-
kosten. Daarbij is rekening gehouden met een opkomst van 30%,
waarvan 2/3 van de stemmers per post zal stemmen en 1/3 via internet.
De doelstellingen van het Koepelplan:

Het organiseren van landelijke verkiezingen moet voordelen
opleveren ten aanzien van:

· uniformiteit en effectiviteit: het centraal ontwikkelen van

formulieren, procedures en modellen die op 26 plaatsen decentraal
kunnen worden gebruikt;

· efficiency: het behalen van schaalvoordelen bij het aanbesteden van

stempakketten, postverzending en dergelijke (kostenbesparing);

· modernisering: het mogelijk maken en aanbieden van internet-

stemmen, het omgaan met een lijstenstelsel en daarvoor
geregistreerde belangengroeperingen;

· communicatie: de gezamenlijke voorlichting, profilering en

promotie;

· risico's of fraude en calamiteiten zo veel mogelijk beperken;

opkomstbevordering als gewenst positief neveneffect van de
gezamenlijke voorbereiding en uitvoering.

2. ferentiekader

Re 14 2. ferentiekader

Re 15

2.Financieel: 2. esteedt in dat contract in ieder geval aandacht aan:
B

Het traject moet worden uitgevoerd binnen de begroting van · De kwaliteit waaraan de producten en diensten in hoofdlijnen

e 16 mln (inclusief BTW). De totale kosten van de verkiezingen zijn moeten voldoen.
niet hoger dan de optelsom wanneer alle waterschappen indivi- · De inhoud van een projectplan, dat de basis vormt voor adequaat

dueel verkiezingen organiseren. projectmanagement (relatie tussen kwaliteit, voortgang en budget

· Aannemelijk is dat de gezamenlijke verkiezingen schaalvoordelen
expliciet maken, projectorganisatie en -sturing, kwaliteits- en
opleveren. risicomanagement).

· Het eigendom van en de auteurs- en gebruiksrechten betreffende

Het Waterschapshuis (hierna: HWH) de software (RIES en aanvullend te bouwen modules).
HWH is de regie- en uitvoeringsorganisatie van de 26 waterschappen · De juridische aspecten en risico's (nader te onderzoeken) met

waar het gaat om ICT. HWH heeft de volgende doelen: betrekking tot de door HWH gecontracteerde onderaannemers.

· kwaliteit van de bedrijfsvoering van de waterschappen te

verbeteren; 3. erk producten en diensten uit in concrete prestatie-indicatoren.
W

· de ICT-processen efficiënter te maken en kosten te besparen; Bijvoorbeeld de beschikbaarheid van de infrastructuur gedurende

· de innovatieve slagkracht te vergroten; verkiezingen is 98,5%, of x-duizend stemmers hebben gelijktijdig

het imago van de waterschappen als professionele moderne overheid toegang tot RIES.
te versterken;

bredere facilitaire samenwerking van de waterschappen te 4.
Zorg voor inbedding van het project in het Uniebureau, en geef
stimuleren. daarbij het projectsecretariaat (bureau) vorm en inhoud. Houdt
hierbij rekening met de gewenste sturing over de onderscheiden
Bij het realiseren van deze doelen heeft HWH een tweeledige functie: projecten heen, m.n. voor de uitvoeringsfase.
die van regisseur (waar vraag en antwoord samenkomen) en die van
interne opdrachtnemer van de deelnemende waterschappen. HWH 5.
Herbezin over de rol van de werkgroep ICT, zolang er geen bezetting
vervult de beide functies (regisseur en opdrachtnemer) in nauw samen- vanuit de opdrachtgever (de waterschappen) is.
spel met de deelnemende waterschappen, de Unie, de programma-
commissies en de Vereniging van Directeuren Waterschappen (VDW). 6.
Projectmanagement en sturing zal voor de uitvoeringsfase in
De waterschappen (een aantal of alle 26 samen) geven hun interne hoofdlijnen als volgt vorm kunnen worden gegeven:
opdrachten in de regel rechtstreeks aan HWH. De ledenvergadering · De opdrachtgever zal het overall projectmanagement verder

van de UvW kan namens de waterschappen collectieve opdrachten moeten vormgeven en bezetten, inclusief een projectbureau.
verlenen. HWH neemt het deelproject ICT/bestanden voor zijn reke- · HWH zal strikt de rol van opdrachtnemer innemen.
ning. ·
Opdrachtgever- en opdrachtnemer kunnen, op alle niveaus,
hun verantwoordelijkheid nemen (besluitvorming,
Het `Deloitterapport' (2007) communicatie, e.d.).
Op 14 september 2007 verschijnt het in opdracht van de UvW · Directe vertegenwoordiging van HWH in de stuurgroep.

uitgebrachte "Rapport risico's Waterschapsverkiezingen 2008 via · Sturing van de deelprojecten primair bij de waterschappen

Internet" van Deloitte Accountants BV, in de wandelgangen het beleggen.
`Deloitte-rapport' genoemd. · Overweeg externe inhuur voor kwaliteitsaudits op producten

en diensten.
De belangrijkste aanbevelingen zijn:

1. om met HWH een contract overeen, bijvoorbeeld gebaseerd op de
K In maart 2008 wordt een plan van aanpak vastgesteld om de voor-
standaard overeenkomsten van BZK. Zoek eerst uit of inderdaad geen noemde aanbevelingen uit te voeren.
EU aanbesteding van de opdracht aan HWH dient plaats te vinden.

2. ferentiekader

Re 16 2. ferentiekader
Re 17

Nieuwe Waterschapswet en Waterschapsbesluit instemming onthoudt indien naar zijn oordeel niet in voldoende mate
Op 29 december 2007 is in het kader van de modernisering van het wordt voldaan aan het bepaalde in de artikelen 2.45, eerste en tweede
waterschapsbestel de herziene Waterschapswet in werking getreden. lid, en 2.58 van het Waterschapsbesluit.
De doelstellingen van de nieuwe wet zijn: versterking van de
democratische legitimatie, vergroting van de transparantie en Naast het briefstemmen en de facultatieve mogelijkheid van het
vereenvoudiging. Om de democratische legitimatie van de water- internetstemmen, bestaat ook de mogelijkheid voor kiesgerechtigden
schappen te versterken, heeft de wet belangrijke veranderingen om het stembiljet in een stembus te deponeren. Artikel 2.54, derde lid,
aangebracht in de samenstelling en de wijze van verkiezing van de Waterschapsbesluit verplicht de waterschappen tijdens kantooruren
waterschapsbesturen. De verkiezing van de waterschapsbesturen in het kantoor van het waterschap een stembus geplaatst te hebben.
wordt geregeld in de Waterschapswet en het daarop gebaseerde
Waterschapsbesluit. Bij de verkiezing van de ingezetenen is het personenstelsel vervangen
door een lijstenstelsel. Iedere groep die op een of andere wijze een
Sinds de inwerkingtreding van de Waterschapswet in 1992 vindt het belang heeft bij de taakuitoefening van het waterschap kan aan de
stemmen bij de waterschapsverkiezingen in het algemeen plaats per verkiezing meedoen. Het stembureau van het waterschap dient dit
brief. Het briefstemmen is in de nieuwe wet gehandhaafd als hoofd- te beoordelen.
regel (artikel 20, derde lid). De wet kent ook een stemmethode als
alternatief voor het stemmen per brief: stemmen met behulp van
informatie- en communicatietechnologie (internet). Het aanbieden
van de mogelijkheid om te stemmen via internet is in de wet niet
verplicht gesteld. Waterschappen zijn verplicht het briefstemmen
aan te bieden en kunnen daarnaast ook internetstemmen aanbieden,
mits deze stemmethode voldoet aan de eisen die zijn vastgelegd in de
artikelen 2.45 en 2.58 van het Waterschapsbesluit. Deze artikelen
stellen eisen aan de waarborging van het geheime karakter van de
stemming, de betrouwbaarheid en beveiliging tegen inbreuken van
de voorziening, de wijze waarop stemopneming en eventuele hertel-
ling kan plaatsvinden, de toegankelijkheid en gebruikersvriendelijk-
heid, de anonimiteit van de kiezer en het toezicht op het functioneren
van de voorziening en het verloop van de stemming. De waterschappen
dienen de wijze waarop zij aan deze eisen voldoen in een openbaar
protocol vast te leggen.

Artikel 2.45, derde lid, Waterschapsbesluit bepaalt dat bij ministeriële
regeling nadere regels kunnen worden gesteld omtrent de stemvoor-
zieningen. Daarbij kan de eis worden gesteld dat de stemvoorziening
internetstemmen wordt goedgekeurd door een daartoe door onze
minister aangewezen instantie. In de Regeling waterschapsverkiezingen

2008 is van deze bevoegdheid gebruik gemaakt. In deze regeling heeft
de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat nadere regels gesteld aan
het stemmen via internet. Artikel 4, eerste lid, bepaalt dat het gebruik
van de methode internetstemmen de instemming van de minister
behoeft. En in artikel 7, eerste lid, is geregeld dat de minister zijn

2. ferentiekader

Re 18 2. ferentiekader
Re 19 19

3 Opkomst

Naast de in het Koepelplan genoemde doelen, is het tevens de
bedoeling geweest, indirect, als een positief bedoeld neveneffect,
om de opkomst te verbeteren. De waterschappen hebben hiermee
willen voldoen aan de wens van het parlement die bij de behande
ling van de Wet modernisering waterschapsbestel sterk aandrong
op het verbeteren van de opkomstpercentages. Naast een publi
citeitscampagne werd hierbij vooral gedacht aan het internet
stemmen, omdat gebleken was dat verkiezingen daarmee
toegankelijker worden. Uit stukken voor de ledenvergadering van
de UvW bij de totstandkoming van de reikwijdte van de landelijke
samenwerking en het Koepelplan blijkt dat het effect van
opkomstbevordering door de modernisering wel werd verwacht.
Het opkomstpercentage in 2008
Er zijn voor de verkiezingen verwachtingen uitgesproken van een
opkomst tussen 30% (UvW) en 40% (Staatssecretaris van Verkeer en
Waterstaat). Het uiteindelijke gemiddelde opkomstpercentage bere-
kend, volgens het gemiddelde van het totaal aantal verstrekte stembil-
jetten en de uiteindelijk uitgebrachte stemmen bij deze landelijke
waterschapsverkiezingen, was 22,68.
De projectleiding heeft een opkomst percentage van gemiddeld 24
berekend, namelijk het gemiddelde over de afzonderlijke verkiez-

ingen, omdat het 26 onafhankelijke verkiezingen waren. Bij gemeente-
raadsverkiezingen wordt de landelijke gemiddelde opkomst berekend
door alle stemmen bij elkaar op te tellen en te delen door het aantal
stemgerechtigden.

4. de womse van stemmen

3. k ijz t

Op 20 3. opkomst 21

Er zijn per waterschap grote verschillen te zien: Wie stemmen er?
Uit het kiezersonderzoek blijkt het volgende:
Opkomst Waterschapsverkiezingen 2008.

Naam Waterschap verstrekte opkomst opkomst · Onder degenen die gestemd hebben, is de groep 55+-ers duidelijk

stembiljetten percentage oververtegenwoordigd.
Hoogheemraadschap van Rijnland 952892 215223 22,59% · Er is een lichte oververtegenwoordiging van mannen ten opzichte

Waterschap de Dommel 672151 128173 19,07% van de vrouwelijke stemgerechtigden.
Hoogheemraadschap AGV 944633 172187 18,23% · In de (zeer)sterk stedelijke gebieden zegt 37% gestemd te hebben,

Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden 597591 128099 21,44% in de weinig stedelijke gebieden wordt het meest gestemd: 44%5.
Hoogheemraadschap · 56% geeft aan voor de eerste keer te stemmen, 34% van de

Hollands Noorderkwartier 865367 196523 22,71% respondenten heeft al eerder voor de waterschapsverkiezingen
Hoogheemraadschap van Delfland 859287 168669 19,63% gestemd.
Hoogheemraadschap Schieland en

de Krimpenerwaard 455541 94436 20,73% · Veruit de meeste mensen die niet stemmen geven als reden aan, dat

Waterschap Aa en Maas 572666 125607 21,93% zij de waterschapsverkiezingen niet belangrijk vinden of omdat zij
Waterschap Brabantse Delta 632537 135617 21,44% uit meer principiële overwegingen niet willen stemmen. Vooral de
Waterschap Groot Salland 290639 74609 25,67% jongeren tot 34 jaar geven aan geen belangstelling te hebben (50%).
Waterschap Hollandse Delta 652005 136267 20,90% De 55+-ers zijn oververtegenwoordigd onder de groep die vindt
Waterschap Hunze en Aa's 334231 79080 23,66% dat er geen verkiezingen gehouden moeten worden voor water-
Waterschap Noorderzijlvest 271893 69556 25,58% schappen: 34%.
Waterschap Peel en Maasvallei 316597 81306 25,68% · De wijze waarop gestemd wordt is vrijwel geen reden geweest om

Waterschap Reest en Wieden 167772 49280 29,37% niet te gaan stemmen.
Waterschap Regge en Dinkel 469919 101655 21,63% · 43% van de niet-stemmers geeft aan bij internetstemmen wel te

Waterschap Rijn en Ijssel 485082 119148 24,56%
Waterschap Rivierenland 746871 173034 23,17% overwegen om te gaan stemmen, met name (48%) de groep jongeren
Waterschap Roer en Overmaas 593816 140170 23,60% tot 34 jaar. Van de 55+-ers is dit 36%. Ook de groep niet-stemmers uit
Waterschap Vallei en Eem 483013 119549 24,75% `geen belangstelling' geeft aan, dat zij waarschijnlijk wel gestemd
Waterschap Velt en Vecht 155974 39745 25,48% zouden hebben als dat via internet had gekund.
Waterschap Veluwe 339292 86210 25,41% · Weinig respondenten vonden het briefstemmen ingewikkeld;

Waterschap Zeeuwse Eilanden 214586 66548 31,01% de meesten zien de voordelen. Opvallend is dat de groep tot 34 jaar
Waterschap Zeeuws-Vlaanderen 86315 30927 35,83% meer dan gemiddeld aangeeft dat het praktisch is dat je niet naar
Waterschap Zuiderzeeland 284136 64530 22,71% het stembureau hoeft (71%).
Wetterskip Fryslân 507704 141398 27,85% · Driekwart van de stemmers heeft zelf geen problemen ondervonden

Totaal 12952510 2937546 22,68% met het stembiljet. Waar dat wel het geval was, is dat deels te wijten
De opkomst bij sommige waterschappen is gestegen en bij andere aan het moeten invullen van het geboortejaar, deels aan het vinden
gedaald. De opkomst is ten opzichte van 2004 ongeveer binnen van de kandidaten bij de lijsten. De verwisseling van biljetten speelde
dezelfde marges gebleven (grofweg tussen de 20 en 30%). De opkomst vrijwel geen rol.
bij de Zeeuwse waterschappen is teruggelopen, maar is nog steeds · Voor de niet-stemmers is de complexheid van het briefstemmen

hoger dan bij de andere waterschappen4. Door Zeeland werd vooraf- nauwelijks van invloed geweest (scores van 1 tot 3%).
gaand aan de verkiezingen reeds gemeld dat het hoge percentage van
ruim 40% uit 2004, behaald in de combinatie van stemmen met de
gemeenteraadsverkiezingen, niet zou worden gehaald.

4) Gebaseerd op onderzoek door Research voor Beleid 5) CBS-indeling met aantal adressen per km2, bijlage 2

3. pkomst

o 22 3. opkomst 23

Waardering van de opkomst · voor alle waterschappen tegelijk;
Heeft de samenwerking opgeleverd qua opkomst wat de water- · de landelijke campagne die de bekendheid vergroot.
schappen ervan hadden verwacht?6

In verband hiermee en het niet doorgaan van internetstemmen bleek
Waardering opkomst. de Staatssecretaris bereid de kosten te dragen voor een landelijke abri-
Rapportcijfer Vz Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr campagne ad 600.000 die de bekendheid van de waterschapsver-
Dir leider Adv herk nieuw nv kiezingen verder kon vergroten.
De opkomst 4,7 4,0 4,4 4,3 3,1 3,3 3,1 2,3
Uit de tabel blijkt dat de waterschappen zeer ontevreden zijn over
hetgeen de samenwerking heeft opgeleverd ten aanzien van de
opkomst. De verwachtingen waren bij velen hoog gespannen.
Zo herhaalt de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat in haar
brief van 30 juni 20087 aan de Tweede Kamer dat de aanpassing van de
Waterschapswet vooral gericht was op het vergroten van de opkomst
bij de verkiezingen, teneinde de democratische legitimiteit van het
waterschapsbestuur te versterken. De verwachting met het aanbieden
van internetstemmen is bovendien de drempel voor kiezers te verlagen
en de opkomst te vergroten.

In het gesprek op 19 augustus 2008 van de voorzitter van de SLV en de
projectleider met de Staatssecretaris wordt ook gezegd dat de opkomst
hoger zou kunnen zijn dan bij voorgaande verkiezingen door:

· het werken met lijsten, vaak met een landelijk gezicht;

De internetenquête is voorgelegd aan: de voorzitter van ieder waterschap, secretaris-directeur,
projectleider verkiezingen, communicatieadviseur als de direct betrokkenen en aan de meer indirect
betrokkenen: DB-leden van ieder waterschap, AB-leden (zowel herkozen als nieuw gekozen) en de
niet verkozen lijsttrekkers. En in de tabellen is onderscheid gemaakt tussen enerzijds de direct

betrokkenen (links van het midden van de tabel) en de indirect betrokkenen (rechts van het midden
van de tabel).

7) enW/DGW 2008/1072.

3. pkomst

o 24 3. opkomst 25

4 De wijze van stemmen

Twee waterschappen hebben reeds eerder succesvol verkiezingen
gehouden via briefstemmen in combinatie met internetstemmen.

Dit succes leidt ertoe, dat de waterschappen zich willen profi
leren als een moderne overheid door deze innovatieve vorm van
stemmen bij de verkiezingen in 2008 voor het gehele land aan
te bieden.

Stemmen met behulp van internet
Aanleiding

Op 28 oktober 2005 besloot de ledenvergadering dat alle water-
schappen naast schriftelijk stemmen ook stemmen via internet zullen
aanbieden. In 2004 hadden het Hoogheemraadschap van Rijnland en
Waterschap De Dommel voor het eerst stemmen via internet beproefd
met het systeem RIES. RIES is de afkorting van: Rijnland Internet
Election System, de software om de datastromen aan te sturen.
De resultaten daarvan waren positief. Uit de evaluatie bleek dat de
gebruiksvriendelijkheid en duidelijkheid positief scoorden, evenals
anonimiteit, betrouwbaarheid en veiligheid. Rond 30% van de stem-
mers had dat via internet gedaan.
In 2005 kenden de Verenigde Naties het Hoogheemraadschap van
Rijnland de Public Service Award toe voor de ontwikkeling van RIES.
De VN roemden het initiatief en stelden het tot voorbeeld aan andere
overheden. Volgens de VN heeft het Hoogheemraadschap `de transpa-
rantie en verantwoordingsplicht van de publieke sector verbeterd'. De
prijs die Rijnland ontving was een onderdeel van de jaarlijkse United
Nations Public Service Day, waarop de VN organisaties en overheden
aanmoedigen om innovatieve projecten te ontwikkelen.
RIES ontving in 2005 het Europese kwaliteitslabel Good Practice EU
en werd daarmee erkend als goed voorbeeld voor andere overheden.
Bovendien werd het systeem genomineerd voor de EU Award voor
eGovernment.

In 2006 is in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken
en Koninkrijksrelaties (hierna: BZK) RIES in aangepaste vorm
gebruikt om stemgerechtigden in het buitenland via dit stemsysteem
aan de verkiezingen te laten deelnemen.

4. de wijze van stemmen 26 4. de wijze van stemmen 27

Wetgeving behandeling van het wetsvoorstel. De raad behandelt in zijn advies
In het ontwerp van de nieuwe Waterschapswet van 20 juni 2006 een aantal onderwerpen, zoals de aansluiting bij de Kieswet, de eis van
wordt het stemmen per brief als uitgangspunt genomen, maar wordt rechtspersoonlijkheid en aantoonbaar belang voor deelname (passief
expliciet de mogelijkheid geopend voor de waterschappen om naast kiesrecht) en registratie van groeperingen, de kandidaatstellings-
het stemmen per brief ook het internetstemmen aan te bieden. procedure, de stemprocedure en kiesgerechtigheid.
In de Memorie van Toelichting8 stellen de verantwoordelijke bewinds- De Kiesraad gaat in dit advies ook in op het internetstemmen.
personen dat het gaat om een nieuwe techniek, waarmee bij de De Kiesraad is van mening dat de motivering van de landelijke perma-
verkiezingen in 2004 door het Hoogheemraadschap van Rijnland en nente invoering van het stemmen per internet mager is. Het enkele feit
het Waterschap De Dommel is geëxperimenteerd. De ervaringen zijn dat er bij de vorige verkiezingen bij enkele waterschappen succesvol is
zeer positief. De kiezers hebben het systeem als gebruiksvriendelijk gestemd met internetstemmen is volgens de Kiesraad een smalle basis
ervaren. Gesteld wordt dat het internetstemmen voldoet aan de waar- voor de keuze om nu over te gaan tot permanente invoering van dit
borgen die aan een verkiezing worden gesteld, zoals stemgeheim, systeem voor alle waterschappen. De Kiesraad vraagt zich af waarom niet
integriteit, nauwkeurigheid, betrouwbaarheid, transparantie en gekozen is voor het opnemen van een horizonbepaling in de regeling of
controleerbaarheid. Bovendien leidt deze methode tot een besparing voor een aantal bepalingen met een experimenteel karakter.
op verwerkings- en portokosten voor de waterschappen. Het kabinet
stelde dat het, mede met het oog op een gezamenlijke landelijke De Kiesraad plaatst nog enkele vraagtekens bij het gebruik van het
publiciteitscampagne rond de verkiezingen, zou zijn toe te juichen als RIES systeem op landelijke schaal. Het gebruikte systeem zou (nog)
alle waterschappen beide mogelijkheden (briefstemmen én internet- niet geschikt zijn voor gebruik bij algemene verkiezingen. Daarnaast
stemmen) gaan aanbieden. adviseert de Kiesraad om in het besluit een goedkeuringsprocedure
op te nemen voor het internetstemmen. Op deze wijze wordt gegaran-
Tijdens de schriftelijke behandeling van het wetsontwerp zet alleen deerd dat de eisen die aan de ICT inzet bij verkiezingen worden gesteld
de SGP-fractie vraagtekens bij de betrouwbaarheid van het internet- op landelijk niveau zijn vastgelegd en dat niet per waterschap deze
stemmen. Deze fractie vraagt zich af of de tijd wel rijp is voor het eisen kunnen verschillen. De Kiesraad vindt verder dat BZK een
stemmen via internet. In de Nota naar aanleiding van het verslag9 formele rol in het goedkeuringsproces moet krijgen.
schrijft de Minister de zorgen van de SGP-fractie over het internet-
stemmen niet te delen. Na de geslaagde proef hiermee in 2004 is het Rapport van de Commissie Korthals Altes
systeem verder verfijnd. Het is van een dermate grote betrouwbaarheid Eind september 2007 verschijnt het rapport `Stemmen met vertrouwen'
en gebruikersvriendelijkheid, dat het tweemaal met een internationale van de commissie Korthals Altes. Dit advies is uitgebracht op verzoek
prijs bekroond is. Volgens de Minister is het internetstemmen een van de Staatssecretaris van BZK en heeft betrekking op de verkiezingen
volwaardig en veilig alternatief voor de stemprocedure per post. die onder de Kieswet vallen. Hoewel het rapport niet gaat over de water-
schapsverkiezingen, hebben de aanbevelingen vanwege hun algemene
Advies van de Kiesraad geldigheid ook gevolgen gehad voor de waterschapsverkiezingen en

Op 3 juli 2007 brengt de Kiesraad op haar verzoek advies uit over het dan met name voor het internetstemmen. In het rapport wordt een
Waterschapsbesluit aan de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat10. achttal waarborgen voor het verkiezingsproces gedefinieerd:
De Kiesraad was eerder niet gevraagd om advies uit te brengen over de transparantie, controleerbaarheid, integriteit, kiesgerechtigheid,

wijziging van de Waterschapswet en memoreert dat op sommige stemvrijheid, uniciteit en toegankelijkheid.
punten het advies ook keuzes zal raken die in de wet zijn vastgelegd.
De raad meent dat zijn inbreng van belang kan zijn bij de wijzigingswet De commissie stelt dat geen enkele vorm van stemmen absoluut aan
die de Staatssecretaris aan de Eerste Kamer had toegezegd bij de alle waarborgen voldoet. Het gaat uiteindelijk om het vinden van een
balans tussen de waarborgen. Daarbij spelen ook de uitvoerbaarheid

8) TK 2005-2006, 30601, nr. 3 en de kosten, alsmede de flexibiliteit die het verkiezingsproces moet

9) Brief van 3 juli 2007, kenmerk 2007-0000231889 hebben om te kunnen inspelen op nieuwe ontwikkelingen, een rol.

10) TK 2006-2007, 30601, nr.6

4. de wijze van stemmen 28 4. de wijze van stemmen 29

Op basis van de uitkomst van de weging van de waarborgen concludeert Ontwikkeling van RIES door HWH
de commissie dat stemmen in een stemlokaal de hoofdvorm van Opschaling naar landelijke verkiezingen maakte het noodzakelijk RIES
stemmen in Nederland moet zijn. Bij andere vormen van stemmen, als internetsysteem door te ontwikkelen. Het systeem- en architectuur-
zoals internet-, telefoon- en briefstemmen, wordt in mindere mate aan team bestond al sinds juni 2003 en is feitelijk doorgegaan na de
de waarborgen voldaan. Deze vormen van stemmen worden daarom in verkiezingen in 2004. HWH heeft toen de aansturing overgenomen
algemene zin niet aanbevolen. van het Hoogheemraadschap van Rijnland.
Reactie van de Staatssecretaris Na het Ambtelijk Overleg van de Tweede Kamer op 30 januari 2008
Op 19 december 2007 verschijnt de brief van de Staatssecretaris van en vooruitlopend op de vaststelling van de ministeriële Regeling
Verkeer en Waterstaat, waarin ze ingaat op de gevolgen van het rapport waterschapsverkiezingen 2008, zijn in het voorjaar van 2008 onder-
van de commissie Korthals Altes voor de waterschapsverkiezingen.11 handelingen gevoerd met de eigenaren om het internetsysteem aan te
Wat betreft het internetstemmen kondigt de Staatssecretaris aan dat kopen. Dit was noodzakelijk om te kunnen voldoen aan de eis RIES
ze vanuit het oogpunt van zorgvuldige besluitvorming voornemens is open source te maken. De doorontwikkeling van RIES was nog niet
een deskundige en onafhankelijke instantie te vragen haar op basis van voltooid toen HWH het Eindhoven Institute of Systems and
alle reeds uitgevoerde onderzoeken een oordeel te geven over de Information (Eipsi) en de Staatssecretaris het bedrijf Fox-IT te Delft de
betrouwbaarheid van de stemvoorziening. opdracht gaven het gebruikte stemsysteem te beoordelen. De beoorde-
ling vond plaats in een testomgeving, tijdens een ketentest.

30 januari 2008 is een Algemeen Overleg met de Tweede Kamer over
de inrichting van het verkiezingsproces, waarin ook is gesproken over Zorgen
het internetstemmen bij de waterschapsverkiezingen in 2008. Dit is In de aanloop naar het Algemeen Overleg in de Tweede Kamer op 2 juli
de eerste keer dat de Vaste Commissie van BZK zich uitspreekt over de 2008, waren de resultaten van het Eipsi-onderzoek van 24 juni 2008
nieuwe Waterschapswet. Verschillende fracties uiten in dit overleg hun openbaar gemaakt. Uit het onderzoek bleek dat het RIES-systeem voor
zorgen over de veiligheid en de betrouwbaarheid van het systeem van het stemmen per internet "mogelijk ook gevaarlijke manieren kent
internetstemmen. Zij verzoeken in dit verband de Staatssecretaris voor het manipuleren van verkiezingen die in principe op grote schaal
van Verkeer en Waterstaat om een goedkeuringsprocedure voor het toepasbaar zijn".
internetstemmen bij de waterschapsverkiezingen. De SLV is in deze fase van mening dat het voorbereiden van internet-
stemmen door moest gaan, omdat de bevindingen van Eipsi in de
In de brief van 27 maart 2008 12 zegt de Staatssecretaris de Tweede Kamer productieomgeving zouden worden opgelost.
toe dat zij het verzoek van de Tweede Kamer wil honoreren. In de brief
wordt de ministeriële regeling aangekondigd die deze goedkeurings- Afwijzend standpunt van de Staatssecretaris
procedure bevat. Op 15 mei 2008 wordt deze Regeling waterschaps- Op 30 juni 200814 spreekt de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat
verkiezingen 200813 vastgesteld. Daarin staat de eis van openbaarmaking in een brief aan de Tweede Kamer een negatief oordeel uit over het
van de broncode van RIES en van de applicaties op internet, waaronder stemmen per internet. De Staatssecretaris deelt aan de Tweede Kamer
het referentiebestand van alle uit te brengen stemmen (in het algemeen mee dat op grond van wat ze nu weet het haar stellige overtuiging is,
aangehaald als: open source maken). De functie hiervan is het internet- dat ze een negatief besluit zal moeten nemen over het aanbieden van
stemsysteem transparant en controleerbaar te maken. internetstemmen bij de waterschapsverkiezingen. Zij baseert zich
De Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat geeft het bedrijf Fox-IT hierbij op de uitkomsten van het onderzoek van Eipsi. De Staats-
te Delft opdracht te onderzoeken of RIES voldoet aan de eisen, opdat secretaris kwalificeert de conclusies in het rapport als erg zorgelijk.
zij goedkeuring kan verlenen. In het Algemeen Overleg op 2 juli 2008 blijkt de Tweede Kamer de
opstelling van de Staatssecretaris volledig te delen.

11) TK 2007-2008, 31 142, nr. 8

12 ) TK 2007-2008, 31 142, nr. 9 14) TK 2007-2008, 31 142, nr. 11

13 ) CEND/HDJZ - 2008/587 sector WAT

4. de wijze van stemmen 30 4. de wijze van stemmen 31

Stoppen met internet? waterschaps
verkiezingen in 2008 definitief geen doorgang zal vinden en
In de aanloop naar het Algemeen Overleg van de Tweede Kamer op zij verwijst daarbij naar de brief van de UvW van 19 augustus 2008.

2 juli 2008 is er contact met leden van de Tweede Kamer door onder
andere de voorzitter van de SLV en daarbij wordt opgemerkt dat er Zouden de kiezers wel gestemd hebben als het via internet had
partijen zijn die geen voorstander zijn van internetstemmen. gekund?
Kamerleden blijken het vreemd te vinden als voor waterschappen Onderzocht is in hoeverre internetstemmen een effect zou hebben
een ander regime geldt dan voor andere overheden. gehad op de opkomst. Hierna volgen de bevindingen op dit punt uit
Tijdens het Algemeen Overleg is er brede steun voor het niet toestaan het kiezersonderzoek.
van internet. De aanwezige leden van de Tweede Kamer zijn er een
voorstander van om in de toekomst alle verkiezingen onder het regime Eerst is onderzocht wat de redenen zijn om niet te stemmen. De wijze
van de Kieswet te brengen. waarop wordt gestemd, wordt vrijwel niet genoemd als reden om niet
Nog diezelfde dag wordt een informatieve brief met de actuele stand te gaan stemmen. Andere redenen om niet te stemmen zijn: onvol-
van zaken, ondertekend door de voorzitter van de UvW, aan de doende informatie, geen interesse, te weinig verschil tussen kandi-
voorzitters van de waterschappen gezonden. daten, de verkiezingen zouden niet politiek zijn, geen stemformulier
gezien, vragen rond stemgeheim.
Negatief advies

Fox-IT komt in haar rapport van 12 augustus 2008 tot de conclusie dat Vervolgens is bekeken of men wel zou hebben gestemd als er per
RIES niet veilig is. Kwaadwilligen hebben diverse mogelijkheden om internet gestemd had mogen worden.
de uitslag te beïnvloeden, het verkiezingsproces te saboteren en/of op
termijn te herleiden wie op wie heeft gestemd. De onderzoekers van Als u per internet had kunnen stemmen, had u dan wel gestemd?
Fox-IT bleken in staat met het referentiebestand extra stemmen uit te · 8% zeker wel
brengen. · 35% waarschijnlijk wel
Voor HWH was dit bijzonder omdat Eipsi net als voorgaande · 38% waarschijnlijk niet
wetenschappelijke onderzoeken - de mogelijkheid van frauderen · 19% zeker niet
met het referentiebestand niet had onderkend. Volgens HWH was
RIES door Eipsi al eerder beoordeeld en voldoende geschikt gevonden 43% van de niet-stemmers zegt dan wel te overwegen te gaan stemmen.
voor het gebruik bij waterschapsverkiezingen. Vooral de jongeren tot 34 jaar overwegen dat (48%); van de 55+-ers is dat

36%. Zoals te verwachten was, is de neiging alsnog te gaan stemmen het
In 2008 geen internetstemmen minst groot in de groep die niet stemde uit principiële overwegingen
Het negatieve advies van Fox-IT is aanleiding voor de UvW om tot de (16% zeker of waarschijnlijk wel).
conclusie te komen dat het op dit moment onverantwoord is om de Van degenen die aangeven niet te stemmen om dat hij/zij `geen belang-
internetstemvoorziening voor de waterschapsverkiezingen 2008 in stelling' heeft, zegt 33% dat zij zeker of waarschijnlijk wel gestemd
te zetten. De voorzitter van de SLV bevestigt dit in de brief van 19 zouden hebben als dat via internet had gekund.
augustus 2008.

De brief wordt diezelfde dag mondeling toegelicht door de voorzitter Voorkeuren van nietstemmers over de manier van stemmen
van de SLV en de projectleider in een overleg met de Staatssecretaris van De voorkeur voor de mogelijkheid van internetstemmen wordt beves-
Verkeer en Waterstaat. Er wordt geconstateerd dat bij het overgrote deel tigd door de vraag naar de favoriete wijze van stemmen. Hier is uitslui-
van de Tweede Kamer grote weerzin is tegen internetstemmen. tend via internet stemmen niet als optie opgenomen, omdat dit wette-
In de brief van 4 september 200815 deelt de Staatssecretaris van Verkeer lijk niet toegestaan is.
en Waterstaat de Tweede Kamer mee dat het stemmen via internet bij de

15) TK 31 142, nr. 12

4. de wijze van stemmen 32 4. de wijze van stemmen 33

Wat zou uw voorkeur hebben voor de manier van stemmen? Interessant is om de uitkomsten van deze vraag te leggen naast de

· 1% zoals nu per brief uitkomsten van de vraag wat mensen gedaan zouden hebben als ze

· 57% naar keuze via internet of per brief deze keer via internet hadden kunnen stemmen. Meer niet-stemmers

· 1% in het stemhokje alleen voor waterschapsverkiezingen (72%) geven aan in de toekomst (wellicht) wel te gaan stemmen als de

· 16% in het stemhokje tegelijk met andere verkiezingen verkiezingen gecombineerd worden met andere verkiezingen in het

· 25% geen van deze stemhokje, dan als ze nu per internet hadden kunnen stemmen (43%).
Een ruime meerderheid heeft een voorkeur voor de keuze tussen brief Ervaringen met de wijze van stemmen volgens de stemmers
en internet (tot 34 jaar: 63%, 55+-ers: 46%). Wat geheel niet op steun kan Aan degenen die aangeven wel gestemd te hebben, is een aantal vragen
rekenen is een aparte stembusgang voor de waterschapsverkiezingen of voorgelegd over de ervaringen met het briefstemmen.
herhaling van het briefstemmen als enige mogelijkheid.
Hoe vond u het om per brief te stemmen?
Naast de kiezers hebben ook de waterschappen zelf een mening over (meerdere antwoorden mogelijk)
de afgelopen verkiezingen per brief. Gevraagd is om een rapportcijfer · 66% praktisch dat je niet naar het stembureau hoeft
te geven over de gehanteerde methode van het briefstemmen. Dit · 42% makkelijk in te vullen
oordeel betreft dus alleen de verkiezingen in 2008. · 5% ingewikkeld

· 8% anders, namelijk...
Waardering briefstemmen in 2008.

Rapportcijfer VZ Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr Weinig respondenten vonden het briefstemmen ingewikkeld; de
Dir leider adv herk nieuw nv meesten zien er voordelen van in. Opvallend is dat de groep tot 34 jaar
De methode van 3,2 3,6 5,0 3,8 2,9 3,1 3,0 2,4 meer dan gemiddeld aangeeft dat het praktisch is dat je niet naar het
briefstemmen stembureau hoeft (71 %).
Als `anders' is vaak genoemd dat men niet wist om te gaan met de
Ook al heeft de keuze tussen brief- en internetstemmen de voorkeur verwisseling van biljetten binnen één gezin.
van de niet-stemmers, toch is hen ook gevraagd wat zij zouden doen
als waterschapsverkiezingen in het stemhokje zouden plaatsvinden, Om te toetsen hoe het invullen van het stembiljet in de praktijk werkte,
samen met andere verkiezingen. is gevraagd of men zelf problemen heeft ondervonden.
Als de waterschapsverkiezingen gelijk met andere verkiezingen Heeft u zelf problemen ervaren bij het stemmen per brief?
zouden plaats vinden, en dus in het stemhokje, zou u dan in de (meerdere antwoorden mogelijk)
toekomst wel gaan stemmen? · 76% Nee

· 14% zeker wel, · 9% Ja, ik begreep het invullen van het geboortejaar niet

· 48% waarschijnlijk wel · 9% Ja, ik vond het lastig de kandidaten bij de lijsten te vinden

· 27% waarschijnlijk niet · 3% Ja, ik heb de biljetten verwisseld

· 11% zeker niet · 2 % Ja, ik vond de sluitingsdatum onduidelijk

· 4% Ja, anders, namelijk...
Degenen die niet stemden, omdat zij geen belangstelling hadden,
zeggen voor 47 % zeker of waarschijnlijk wel te gaan stemmen als Driekwart van de stemmers heeft zelf geen problemen ondervonden.
de verkiezingen gecombineerd worden. Van de niet -stemmers om Waar dat wel het geval was, is dat deels te wijten aan het moeten
principiële redenen is dat 40%. invullen van het geboortejaar, deels aan het vinden van de kandidaten
Ook hier geven de jongeren in sterkere mate aan te overwegen om bij de lijsten. De verwisseling van biljetten speelde vrijwel geen rol.
wel te gaan stemmen als de verkiezingen gecombineerd worden. Bij deze vraag is een lichte oververtegenwoordiging van ouderen te

4. de wijze van stemmen 34 4. de wijze van stemmen 35

zien bij degenen die problemen hebben ondervonden. 72% van de

55+-ers heeft geen problemen ondervonden, tegenover 80% van de

18 tot 34 jarigen.Bij `anders' worden zaken genoemd als het verwisselen
van biljetten en geeft men aan niet zeker te weten of men wel een
geldige stem heeft uitgebracht.

Voorkeuren van stemmers over de manier van stemmen
Wat zou uw voorkeur hebben voor de manier van stemmen?

· 19% zoals nu per brief

· 54% naar keuze via internet of per brief

· 1% in het stemhokje alleen voor waterschapsverkiezingen

· 17% in het stemhokje tegelijk met andere verkiezingen

· 9% maakt niet uit/ geen voorkeur

Evenals bij de niet-stemmers gaat de voorkeur uit naar de combinatie
van internetstemmen en briefstemmen. Ook hier is de aparte gang naar
de stembus geen aantrekkelijke optie.

Gevraagd naar het stemgedrag als de verkiezingen toch in het stem-
bureau gelijk met andere verkiezingen zouden plaatsvinden, dan komt
vrijwel iedere stemmer (waarschijnlijk) weer.

Als de waterschapsverkiezingen gelijk met andere verkiezingen
zouden plaats vinden, dus in het stemhokje, zou u dan in de toekomst
weer gaan stemmen?

· 62% zeker wel

· 33% waarschijnlijk wel

· 5% waarschijnlijk niet

· 1 % zeker niet

Deze wijze van stemmen zal dus waarschijnlijk weinig stemmers
kosten. Bij de niet-stemmers hebben we gezien dat er meer mensen
overwegen dan wel te gaan stemmen.

4. de wijze van stemmen 36 4. de wijze van stemmen 37

5 Samenwerking

Is de samenwerking succesvol geweest?
In het kader van de evaluatie van de waterschapsverkiezingen

2008 is aan de geënquêteerden gevraagd om in volgorde van
belangrijkheid aan te geven wat de meerwaarde van samen
werking is. Daarnaast is gevraagd op welke terreinen de samen
werking daadwerkelijk tot meerwaarde heeft geleid, ook in relatie
tot een aantal concrete producten. Tenslotte is gevraagd naar
het verloop van de samenwerking en wat er uiteindelijk is bereikt.
Een van de belangrijkste doelstellingen uit het Koepelplan was een
succesvolle samenwerking, waaruit ook de meerwaarde zou blijken.
Hoe hebben de waterschappen dit ervaren? Uit het onderzoek komen
de volgende resultaten.

Waardering samenwerking.
Rapportcijfer Vz Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
Dir leider Adv herk nieuw nv
De samen-

werking in

zijn geheel

genomen 6,6 6,2 6,9 6,1 5,8 5,5 5,7 5,9
De voor uw

waterschap

bereikte

resultaten 5,7 5,5 6,5 5,9 5,3 5,1 5,2 3,8
De totaal

bereikte

resultaten 5,2 5,2 6,2 5,1 4,7 4,9 4,8 4,7
De samenwerking wordt over het geheel genomen als voldoende
ervaren. Door de projectleiders en de voorzitters wordt de samen-
werking het meest positief gewaardeerd. Over het geheel genomen
worden de resultaten van de samenwerking voor het eigen waterschap
iets positiever gewaardeerd dan overall gezien en de ambtelijke waar-
dering is hoger dan `politiek-bestuurlijk'. De totaal bereikte resultaten
worden als onvoldoende beschouwd.
In het Koepelplan van mei 2006 worden verschillende motieven
genoemd om samen te werken. Interessant is om te weten hoe men daar
achteraf op terugkijkt en of andere doelen een rol zijn gaan spelen. Een
aantal opties is aan de ondervraagden voorgelegd met de vraag deze in
volgorde van belangrijkheid te zetten.

5. amenwerking

s 38 5. amenwerking

s 39

Volgorde van belangrijkheid reden van samenwerken. Gerangschikt in volgorde van gemiddelde tevredenheid.

Prioriteit Resultaten Doel*) VZ Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
Rapportcijfer Dir leider adv herk nieuw nv

1 43 % Opkomstbevordering

2 18 % Rechtsgeldige en zorgvuldige uitvoering Publieksvoor

3 15 % Kostenbesparing lichting door
uw waterschap 7,7 6,6 7,0 7,2 6,5 6,2 6,0 6,5

4 13 % Imagoverbetering
De landelijke

5 5 % Kennis delen

camp NLMW 6,5 5,5 6,0 6,4 6,0 5,8 5,7 6,1

6 3% Samenwerking met andere waterschappen een impuls geven Kennisdelen 5 6,3 6,2 7,1 6,9 5,7 5,6 5,5 5,6

7 3 % Anders, nl.... Samenwerking 6 6,3 6,0 6,9 6,3 5,6 5,7 5,4 5,6
Landelijke
Als veruit het belangrijkste wordt de opkomstbevordering genoemd, publieksvoor-
gevolgd door de rechtsgeldige en zorgvuldige uitvoering. Alle groepen lichting door
respondenten zetten opkomstbevordering op nummer 1. De rechts- de Unie 5,9 5,2 5,8 6,3 5,2 5,2 5,3 6,3
Kosten-
geldigheid staat voor de meeste groepen op 2. Alleen de niet-verkozen besparing 3 5,4 5,7 6,0 5,8 5,5 5,3 5,0 4,5
lijsttrekkers en de herkozen AB leden zetten kostenbesparing op 2; Schaalvoordeel 5,5 5,8 6,6 6,6 5,3 5,1 5,0 4,9
de voorzitters zetten daar imagoverbetering. Ondersteuning
vanuit het
Bij `Anders' wordt genoemd: het mogelijk maken van internetstemmen landelijk project 5,9 5,5 7,1 6,0 4,8 4,6 4,9 4,2
en de eenduidigheid naar de kiezer. Ook geven diverse respondenten Verloop
verkiezingen **) 2 5,2 4,9 6,7 5,5 4,1 4,2 4,2 4,5
daar aan dat zij niet op de hoogte zijn van de reden tot samenwerken. Imagover-
betering 4 5,0 4,6 4,5 4,8 3,6 3,8 3,9 4,2
Behaalde resultaten Opkomst 1 4,4 3,8 4,6 4,4 3,0 3,2 3,3 2,7
Wat is er nu uiteindelijk bereikt door de samenwerking? De respon- *) prioriteit bij verwachtingen van de samenwerking
denten is gevraagd hun waardering te geven over de resultaten. **) 2e prioriteit was: rechtsgeldige en zorgvuldige uitvoering
Waardering

· Over het algemeen is de waardering voor de resultaten niet erg hoog.

Wel scoort ook hier de voorlichting het hoogst: zowel de activiteiten
van het eigen waterschap als de `campagne Nederland leeft met
water'. De voorlichting door de Unie blijft daarbij wat achter.

· Het patroon van hogere waardering door de ambtshalve betrokkenen

zet zich ook hier voort.

· Het aspect dat achteraf de meeste prioriteit heeft voor de

respondenten, de verwachte opkomst, scoort bij alle groepen
dramatisch laag ten opzichte van de eigen individuele verwachting.

· Ook de imagoverbetering scoort sterk onvoldoende. Het hele traject

heeft in de ogen van de respondenten niet bijgedragen aan een beter
imago van waterschappen.

5. amenwerking

s 40 5. amenwerking
s 41

Concrete producten Algemene waardering
Om de doelen en meerwaarde van de samenwerking te bereiken Om een indruk te krijgen van de algemene waardering voor het proces
zijn ook tal van concrete producten geleverd door de Unie. In het en de samenwerking is gevraagd met een rapportcijfer aan te geven hoe
Koepelplan is een opsomming gegeven van de beoogde gezamenlijke tevreden men is over een aantal aspecten.
producten. Gevraagd is naar een rapportcijfer voor deze producten. Waardering verantwoordelijkheids- en taakverdeling.
De waardering van de meer `publieke' producten komt aan de orde in
paragraaf 7.3. Rapportcijfer Vz Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
Dir leider Adv herk nieuw nv
De verantwoorde-
Gerangschikt op volgorde van waardering. lijkheids- en taak-
verdeling tussen de
Product Rapportcijfer Unie en de watersch. 6,2 6,6 6,5 5,9 5,4 5,2 5,6 6,0
Eén contract voor postbezorging 7,7 De gekozen
Modellen 7,4 projectstructuur 6,6 6,6 6,2 6,4 5,4 4,9 5,4 5,2
Formulieren 7,4
Handleiding waterschapsverkiezingen* 7,4
Tijdschema voor het hele verkiezingsproces 7,4 Uit de waarderingscijfers blijkt dat de verantwoordelijkheids-
Centrale aanbesteding voor drukken, printen, verdeling en taakverdeling tussen Unie en waterschappen tijdens
converteren en responsverwerking 7,4 het verkiezingenproces als gemiddeld voldoende is ervaren.
Aanbestedingsdocumenten 7,1 Ook is gevraagd naar de tevredenheid over het verloop van de
ICTgerelateerde zaken, zoals de kandidaatstellings

- samenwerking.
procedure, GBA-bestanden, standaardisering

van stemming en stemopneming 7,0 Tevredenheid proces van samenwerking.
Coördinatie aanlevering databestanden, productie Ja/Grotendeels Vz Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
stembescheiden, respons-verwerking en stemopneming 6,5 tevreden in % Dir leider Adv herk nieuw nv

*bedoeld is het handboek AO Ondersteuning door
uw eigen waterschap
De projectleiders zijn over het algemeen tevreden over de geleverde van kandidaten en
lijsten 94,4 83,3 80,0 82,4 74,4 75,0 72,5 82,4
producten. De laagste waardering wordt gegeven aan de coördinatie
van aanlevering databestanden, productie stembescheiden, Voorlichting en
informatie die u kreeg 76,5 77,8 95,8 82,4 65,6 67,9 67,7 76,5
responsverwerking en stemopneming.

Mogelijkheden
betrokken te worden 55,5 66,7 92,0 82,3 53,9 52,2 53,0 82,4
Centraal decentraal Organisatie 55,6 66,7 84,0 94,1 30,0 30,1 28,2 47,0
Voor het eerst zijn ten behoeve van de waterschapsverkiezingen
verantwoordelijkheden overgedragen en taken verdeeld. In 2008 Besluitvorming 61,1 44,5 79,2 64,7 31,4 33,1 29,1 47,1
worden Uniebestuur, directie Uniebureau en projectleider volledig
verantwoordelijk voor de uitvoering van het centrale deel van het Hier blijkt dat de ambtshalve betrokkenen meer tevreden zijn dan de
project. Dit is de feitelijke uitvoering, van de verkiezingen door kandidaten. Dat geldt voor alle aspecten.
distributie van de stempakketten, de stemopneming, de feitelijke
Wanneer we naar de waardering van alle groepen kijken, is men zeker
vaststelling van de verkiezingsuitslag, behoudens de registratie, tevreden over ondersteuning van de kandidaten door het eigen water-
de kandidaatstelling en de formele goedkeuringen ingevolge het schap. Ook over de voorlichting en informatievoorziening is men ruim-
Waterschapsbesluit door de stembureaus van de 26 waterschappen. schoots tevreden. Dat geldt ook voor de geboden mogelijkheden om
betrokken te worden bij het proces. Minder tevreden is men over de
besluitvorming. Over de organisatie als geheel zijn de ambtelijk
verantwoordelijken het meest tevreden.

5. amenwerking

s 42 5. amenwerking
s 43 43

Samenvatting uit interviews

Uit de (groeps)interviews komt een beeld naar voren dat breed wordt
gedeeld.

· het algemeen is er tevredenheid over het feit dat de verkiezingen
In

landelijk en in dezelfde periode zijn gehouden en dat de landelijke
campagne de bekendheid van de waterschappen flink heeft vergroot.

· is echter ook sprake van imagoschade vanwege het verloop van de
Er

verkiezingen en in het bijzonder het gebruikte stempakket dat tot
gevolg heeft gehad dat relatief veel stemmen (in totaal 9,7%) ongeldig
zijn verklaard.

· andachtspunten zijn de wijze van aansturing en organisatie van
A

een dergelijk groot en complex project, de verdeling van verant-
woordelijkheden en bevoegdheden tussen wat centraal en
decentraal gebeurt.

· is zowel bij de SLV als bij de waterschappen afstand en te weinig
Er

betrokkenheid ervaren. Dit kwam enerzijds tot uitdrukking in het
grote verloop in een aantal werkgroepen van waterschappers en
anderzijds in wat centralistische trekjes bij de projectorganisatie.

Projectleiders hebben daarentegen ook het gemak ervaren van de
ondersteuning op juridisch gebied.

De opgetreden vertragingen hebben gezorgd voor miscommunicatie
over wat centraal en decentraal zou gebeuren en had verlies aan
vertrouwen in de landelijke projectorganisatie tot gevolg.

· de samenwerking heeft geleid tot kostenbesparing weten de
Of

geïnterviewden in het algemeen niet aan te geven.

· Dat er uiteindelijk rechtsgeldige verkiezingen zijn gehouden, dat

wil zeggen dat er na afloop van de verkiezingen geen procedures
overgedaan hoefden te worden, stemt velen tot tevredenheid.

· De overheersende mening is dat met internetstemmen landelijke

samenwerking vereist is; gaat het om andere kiesvormen dan is men
minder overtuigd van de noodzaak van landelijke samenwerking.

5. amenwerking

s 44 5. amenwerking
s 45

6 Kosten

Een van de doelstellingen van de samenwerking is het bereiken
van kostenbesparing. Deze besparing wordt in directe zin
verwacht door gezamenlijk aan te besteden en zo te komen tot
kostenvoordelen en indirect door noodzakelijke werkzaamheden
te standaardiseren, gezamenlijk voor te bereiden en uit te voeren
en zo te komen tot efficiency. Voor gezamenlijke aanbesteding
komen in aanmerking: drukken en printen van de stembescheiden,
postbezorging, converteren en responsverwerking van de stem
biljetten. Efficiency wordt bereikt door: gezamenlijk modellen en
formulieren te ontwerpen en de centrale voorlichting gezamenlijk
te organiseren en uit te voeren.
Tegenover deze kostenbesparing en de verwachte efficiency staan de
uitgaven voor de centrale projectorganisatie en de centrale ICT-kosten
(materiële kosten en personele kosten van HWH). Deze laatste kosten-
soort heeft deels betrekking op het internetstemmen. Die kosten zijn
voor de meeste waterschappen nieuw, omdat die mogelijkheid in 2004
alleen door twee waterschappen was geboden. Voor de verkiezingen in

2008 hebben alle waterschappen gezamenlijk gekozen voor deze extra
investering in de verwachting dat met deze eigentijdse oplossing de
opkomst, met name onder de jongere kiezers, significant hoger zou
zijn dan bij vorige waterschapsverkiezingen.
Landelijk budget waterschapsverkiezingen
Indicatieve begroting

Ten tijde van de opstelling van het Koepelplan is het nog niet mogelijk
precies aan te geven wat de totale kosten van het project zullen zijn.
Er wordt daarom een indicatie afgegeven, uitgaande van een opkomst
van 30%. Dit is een bedrag van 16 mln. Dit zijn de totale projectkosten,
inclusief de aanbestedingen en de opdrachtverstrekking aan HWH.
Hierin zijn de detacheringskosten die HWH zal moeten maken door
waterschappers in te zetten nog niet meegenomen. De aanvankelijke
bedoeling is dat die kosten door HWH worden verrekend met de water-
schappen via de normale contributie voor de dienstverlening door
HWH.

Definitieve begroting

In mei 2007 is er meer duidelijkheid over de verschillende kosten-
soorten en wordt een definitieve projectbegroting door de SLV vast-

6. osten

k 46 6. kosten 47

gesteld. Er blijkt ruimte te zijn om hierin ook de detacheringskosten rechtigden. Daarnaast hebben de waterschappen eenzelfde belang als
van HWH ten bedrag van 1 mln.te verwerken. De begroting ziet er het gaat om de ontwikkeling van het internetstemmen en onderdelen
dan als volgt uit: van de gezamenlijke communicatiestrategie. Deze kosten staan los van
Projectbegroting waterschapsverkiezingen 2008. het aantal stemgerechtigden.
Aantal stemgerechtigden (prognose) 12.000.000
Aantal stemmen (30%) 4.000.000 Kostenverdeelsleutel
Aantal stemmen per post (66%) 2.640.000 De ledenvergadering besluit een kostenverdeelsleutel te hanteren die
Porti stempakket 5.000.000 bestaat uit een variabel deel van 80% en een vast deel van 20%. Dit leidt
Porti retourenvelop 900.000 tot de volgende kostentoedeling:
Responsverwerking stembiljetten 500.000
Stempakket 2.100.000 Kostentoedelling project waterschapsverkiezingen 2008.
Call center 200.000
Aantallen stemgerechtigde ingezetenen
Opdracht Het Waterschapshuis 4.200.000 Indicatie kosten 80%
bij de laatst gehouden verkiezingen variabel en 20% vast
Communicatie (stelpost) 2.000.000
Onvoorzien 1.100.000
Naam waterschap Aantal Procent

TOTAAL (incl. BTW) 16.000.000
Hunze en Aa's 328.111 2,51 % 443.978
Verkregen subsidies Noorderzijlvest 268.612 2,05 % 385.786
HWH ontving van InAxis, SenterNovem en SURFnet in totaal een Fryslân 520.984 3,98 % 632.612
bedrag van 420.000 aan subsidies. Deze subsidiebedragen zijn niet Reest en Wieden 161.193 1,23 % 280.728
verwerkt in de begroting. In de periode tot 1 juni 2006 zijn hiervan Velt en Vecht 152.305 1,16 % 272.035
de voorbereidende kosten gedekt. De bijdrage van SURFnet is in Groot Salland 279.816 2,14 % 396.744
mindering gebracht op de betreffende begrotingspost. Regge en Dinkel 461.898 3,53 % 574.825
Zuiderzeeland 264.266 2,02 % 381.536
Bijdrage van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat Vallei en Eem 460.182 3,52 % 573.146
In de extra kosten die het gevolg zijn van het stoppen met internet- Rijn en IJssel 480.458 3,67 % 592.977
stemmen (zie hierna) is door de SLV aan de Staatssecretaris van Verkeer Veluwe 332.014 2,54 % 447.795
en Waterstaat de vraag voorgelegd om daarin een bijdrage te leveren. Rivierenland 563.527 4,31 % 674.220
De Staatssecretaris zegt in het gesprek op 19 augustus 2008 toe de De Stichtse Rijnlanden 564.504 4,31 % 675.176
waterschappen te willen ondersteunen in het vergroten van de bekend- Amstel, Gooi en Vecht 917.229 7,01 % 1.020.150
heid van de waterschapsverkiezingen door de kosten te dragen van een Hollands Noorderkwartier 1.180.850 9,02 % 1.277.977
landelijke abricampagne ten bedrage van 600.000. Delfland 821.342 6,28 % 926.370
Hollandse Delta 636.493 4,86 % 745.583
Kostenverdeling over de waterschappen Rijnland 1.040.527 7,95 % 1.140.738
Uitgangspunten Schieland en Krimpenerwaard 444.710 3,40 % 558.014
De ledenvergadering neemt als uitgangspunt het aantal stemgerechtigde Zeeuwse Eilanden 216.182 1,65 % 334.508
ingezetenen bij de laatst gehouden verkiezingen voor ieder waterschap. Zeeuws-Vlaanderen 85.566 0,65 % 206.763
De verkiezingen worden immers alleen nog georganiseerd voor de Aa en Maas 535.535 4,09 % 646.843
categorie ingezetenen. Aangezien het aantal ingezetenen per waterschap De Dommel 645.495 4,93 % 754.387
zeer uiteenloopt, lag het niet voor de hand om ieder waterschap evenveel Brabantse Delta 819.167 6,26 % 924.242
te laten bijdragen in de totale projectkosten. De grootste kostenposten Peel en Maasvallei 308.638 2,36 % 424.933
zijn het printen van de stembescheiden, de postverzending en de Roer en Overmaas 598.000 4,57 % 707.936
responsverwerking en die zijn afhankelijk van het aantal stemge- Totaal 13.087.604 100,00 % 16.000.000

6. osten

k 48 6. kosten 49

Bevoorschotting en eindafrekening De overdragende partijen, met uitzondering van Rijnland, gaan daar-
Ook de bedragen in deze tabel zijn nog een indicatie, want de naast werkzaamheden verrichten voor HWH voor het onderhoud en
aan

besteding moet nog plaatsvinden. Besloten wordt dat verrekening instandhouding van het RIES-stemsysteem, ten bedrage van:
van de kosten achteraf zal plaatsvinden. Aan de waterschappen is in 2009 250.000

2006 een voorschot gevraagd van 25.000, in 2007 van 100.000 en 2010 250.000
in 2008 nog eens van 150.000. De eindafrekening volgt in de komende
maanden. Thans vindt accountantscontrole plaats van de opgestelde Mochten de waterschappen in 2012 opnieuw gezamenlijk gebruik
definitieve rekening van uitgaven en inkomsten. maken van automatiseringsvoorzieningen, dan gelden nog de
volgende vergoedingen:
Aankoopkosten RIES 2011 342.000
Aanleiding 2012 526.000
Vanwege de noodzaak RIES open source te maken, moest worden over-
gegaan tot aankoop. De SLV wilde hiermee tevens garanderen dat er in Na het jaar 2012 is er dan geen afhankelijkheid meer van de over-

2012 opnieuw landelijke verkiezingen georganiseerd konden worden, dragende partijen en is HWH in staat om de beheerorganisatie
zonder daarbij afhankelijk te zijn van de huidige externe eigenaren. onafhankelijk van de overdragende partijen te laten functioneren.
Dat betekende tevens dat moest worden overgegaan tot het inrichten
van een beheerorganisatie voor het RIES-stemsysteem, onder te Financiële gevolgen voor de waterschappen
brengen bij HWH. Op voorstel van het bestuur stemt de ledenvergadering op 4 april 2008
in om het éénmalige bedrag voor 2008 met de verdeelsleutel voor de
Ministerie van BZK staakt onderzoek aanschaf RIES Uniecontributie, door de UvW te laten innen bij alle waterschappen.
In diezelfde periode heeft BZK het onderzoek gestaakt om over te gaan Tevens wordt besloten de instandhouding van het RIES-stemsysteem
tot aanschaf van het RIES-stemsysteem. Het ministerie bleek geen te organiseren bij HWH. De financiering van de instandhouding van
interesse meer te hebben om dit systeem of welk ander stemsysteem te het RIES-stemsysteem kan dan ook plaatsvinden middels de begroting
verwerven, omdat onduidelijk was of internetstemmen in de toekomst van HWH. Het bestuur van HWH werd verzocht dit beheerproject en
gebruikt gaat worden. Gevolg hiervan was dat de waterschappen de de financiële consequenties op te nemen in de begroting 2009 en
aanschafkosten alleen moesten dragen. volgende jaren.
Onderhandelingsresultaat Beheerkosten HWH
Bij de onderhandelingen is een relatie gelegd tussen het functioneren Voor de instandhouding van het RIES-stemsysteem moet naast de
van het RIES- stemsysteem bij de verkiezingen in 2008 en de hoogte vergoeding aan de overdragende partijen nog rekening gehouden
van de te betalen bedragen.Er werd overeenstemming bereikt met de worden met de volgende jaarlijkse kosten van HWH:
rechthebbenden Rijnland, MullPon en MagicChoice - over de hoogte
van de betaling. Het ging hierbij om een vergoeding voor het octrooi, Beheerkosten RIES 2008.
de auteursrechten en de nadere intellectuele eigendommen.
Management (intern) 200 uur (75 euro) 15.000
Deze rechten hadden de betrokkenen opgebouwd in de voorafgaande Administratie (intern) 300 uur (75 euro) 22.500
jaren met het ontwikkelen, aanpassen en actualiseren van het Functioneel en versie beheer (intern) 800 uur (75 euro) 60.000
RIES-stemsysteem. Hosting infrastructuur schatting 60.000
Octrooi leges juridische
Kort samengevat betekende dit: ondersteuning schatting 40.000
Eenmalige betaling in 2008: 350.000 BTW over 100.000 externe kosten 20.000
Bij goed functioneren van RIES in 2008: 250.000 Totaal 217.500

6. osten

k 50 6. kosten 51

Aangepaste begroting Verder hebben naast de 2 waterschappen Rijnland en De Dommel
Aanleiding ook de andere 24 waterschappen besloten om in 2008 ook internet-
In september 2008 is er aanleiding om de projectbegroting aan te stemmen aan te bieden en daarin extra te investeren.
passen. Anderzijds hanteren de waterschappen van elkaar afwijkende
De redenen zijn: methodieken om kosten toe te rekenen, wat het bemoeilijkt om

· stoppen van internetstemmen onderling te vergelijken. Zo rekent het ene waterschap personele

· hoger aantal stemgerechtigden kosten wel toe en het andere waterschap slechts ten dele.
Stoppen van internetstemmen Schatting
Omdat internetstemmen niet doorging moest rekening worden HWH heeft een berekening gemaakt van het geschatte kostenvoordeel
gehouden met ongeveer 1 mln. extra poststemmen. Dit betekende voor de waterschappen van de centrale aanpak. Hierbij is uitgegaan
extra drukkosten en extra kosten voor verzending en responsverwer- van een fictief waterschap van circa 500.000 stemgerechtigden. Uit
king. Doordat het stempakket wijzigde (geen internetstemkaart meer) de berekening volgt dat kleinere waterschappen ongeveer een ton
moest er ook opnieuw worden getest.Hier tegenover stonden hebben bespaard in uitgaven en inzet van eigen capaciteit en grotere
besparingen omdat er minder hardware nodig was. waterschappen ongeveer 6 ton. Op basis daarvan gaat het dan om een
totale besparing van ongeveer 8 miljoen euro. In de berekeningen zijn
Hoger aantal stemgerechtigden als grootste kostenposten genomen: het drukwerk en de verzending,
In de oorspronkelijke begroting was uitgegaan van 12,5 mln. de responsverwerking en het testen. Door centrale aanbesteding is
stemgerechtigden, terwijl met de nieuwste schatting op basis van deze kostenbesparing bereikt. De schatting van de besparing voor de
recente GBA-gegevens moest worden uitgegaan van 12,9 mln. verzending per post is alleen al 1,1 miljoen voor de waterschappen
Ook hiervoor geldt een toename bij dezelfde kostensoorten. gezamenlijk. Deze uitkomst kan echter niet door BMC als onderzoeks-
bureau worden geverifieerd.
Saldo aanpassing

De netto extra kosten, na aftrek van enige besparingen, werden Kosten van extra inspanningen door de waterschappen
begroot op 635.000. Het bestuur besloot aan de ledenvergadering Extra communicatie-uitingen
voor te stellen de begroting aan te passen en een bedrag van (afgerond) Alle waterschappen hebben in meer of mindere mate uit eigen

700.000 toe te voegen en volgens de vastgestelde verdeelsleutel toe te middelen geïnvesteerd in voorlichting over de eigen verkiezingen
wijzen aan de waterschappen. De ledenvergadering stemde hiermee in. door aandacht te vestigen op de eigen regionale vraagstukken.
Het totale projectbudget komt hiermee op 16.7 mln.16
Kosten en effect van regionale communicatie-uitingen
Kostenvoordeel Aan de waterschappen is gevraagd wat hun eigen inspanningen waren,
Algemeen naast en aanvullend op de landelijke campagne. Gevraagd is naar inzet
Het kostenvoordeel van de landelijke samenwerking bij deze van communicatiemiddelen, uitgaven, een vergelijking in inzet van
verkiezingen ten opzichte van uitvoering door de 26 waterschappen medewerkers met de vorige keer en de inzet voor het landelijke project.
zelfstandig of in samenwerking met enkele naburige waterschappen, Dit levert een heel wisselend beeld op. De kosten die gemaakt zijn per
is in het kader van deze evaluatie niet nauwkeurig vast te stellen. waterschap, lopen sterk uiteen, van 0,12 tot 1,28 per kiesgerechtigde.
Enerzijds is dat het gevolg van de onvergelijkbaarheid met de vorige Het landelijk gewogen gemiddelde is 0,44.
verkiezingen. Toen werd nog gestemd volgens het personenstelsel
en golden minder vergaande veiligheidseisen dan in 2008.

16) De uiteindelijke afrekening bedraagt ca. 16.8 mln.

6. osten

k 52 6. kosten 53

Vergelijking van kosten waterschapsverkiezingen met andere
algemene verkiezingen

Inleiding

Door de kosten die de waterschappen hebben gemaakt te vergelijken
met de kosten per kiesgerechtigde bij andere algemene verkiezingen,
ontstaat inzicht in de mate van efficiency van het op landelijke schaal
organiseren van de waterschapsverkiezingen. Enige voorzichtigheid
is hierbij geboden, omdat enerzijds in de kostenopstelling bij de water-
schapsverkiezingen de kosten van internetstemmen zijn verdiscon-
teerd en anderzijds andere algemene verkiezingen plaatsvinden in het
stemhokje, wat een relatief duurdere methode is dan poststemmen.
Kosten van waterschapsverkiezingen 2008 per kiesgerechtigde
De volgende kostensoorten zijn meegerekend in de berekening:
Algemene kosten

- projectkosten 16.700.000

- aankoopkosten RIES 2008 600.000

- beheerkosten RIES 2008 217.500
Totaal 17.517.500
Dit is per kiesgerechtigde 1,35
Kosten van extra communicatie-uitingen per waterschap
Deze kosten bedragen gemiddeld: 0,44
Totaalperkiesgerechtigde 1,7917
Kosten van algemene verkiezingen voor gemeenteraden
Uit onderzoek van Deloitte uit 2005 blijkt dat de kosten per kies-
gerechtigde voor andere algemene verkiezingen uitkomen op circa

1,80. Hierin zijn zowel de kosten opgenomen die aan derden betaald
zijn als de doorberekende ambtelijke kosten van gemeenten. Voor
het stemmen in een willekeurig stemlokaal komt daar nog 0,08 bij.
Geïndexeerd naar prijspeil 2008 (met 2% inflatie) komt dit neer op
circa 1,99 per kiesgerechtigde.

17) Kosten zijn exclusief personele kosten van ieder waterschap.

6. osten

k 54 6. kosten 55

7 Uitvoering

Aangezien met de nieuwe landelijke verkiezingen alle water
schappen dezelfde procedures doorlopen, was centrale coördi
natie mogelijk. Genoemd werd: het maken van een planning (data,
wanneer moet wat gebeuren), het ontwikkelen van gezamenlijke
formulieren (stembiljetten, formulieren voor kandidaatstelling,
voorlichtingsboekjes) en de introductie van een landelijk informa
tienummer. Uitbesteding zou zich ook goed lenen voor centrale
coördinatie, waarmee werd gedoeld op de selectie van bedrijven
en eventueel de gunning van de opdracht en sluiten van
contracten.

Projectorganisatie

Al in een vroeg stadium (januari 2005) is door het Uniebureau een
schets gemaakt van de projectorganisatie. Opdrachtgever wordt de
voorzitter van de UvW. Er komt een ambtelijke projectgroep die
bestaat uit een aantal deskundige waterschappers en een onafhankelijk
adviseur. In een eerder stadium was gedacht dat ieder waterschap een
projectleider zou leveren, maar dat is bij het Koepelplan losgelaten.
De projectgroep komt ongeveer maandelijks bij elkaar en rapporteert
periodiek aan de Uniecommissie Bestuur Communicatie en Financiën
(CBCF), het Uniebestuur en Ledenvergadering (LV). Op cruciale
momenten zonodig buiten de reguliere vergaderingen om wordt
de LV geïnformeerd en gevraagd mee te praten/denken. Het secreta-
riaat komt bij de UvW te liggen.
De projectgroep rapporteert aan een stuurgroep die bestaat uit twee
voorzitters en twee directeuren van waterschappen, twee afdelings-
hoofden van het Uniebureau, met als voorzitter van de stuurgroep
de Unievoorzitter. De projectleider en secretaris van de projectgroep
maken eveneens deel uit van de stuurgroep. De stuurgroep legt
verantwoording af aan de ledenvergadering en het bestuur van de
Unie. Per onderwerp (communicatie, bestuurlijkjuridische aspecten
en ICT/bestanden) is een werkgroep ingesteld. De werkgroepen
worden getrokken door een projectgroeplid. Leden van de werk-
groepen zijn afkomstig van de waterschappen.
Voor aanbesteding wordt een adhoc werkgroep ingesteld. Omdat de
grootte van projectgroep en werkgroepen niet ongelimiteerd en om
gebruik te kunnen maken van de opgedane kennis bij de waterschappen,

7. uitvoering 56 7. uitvoering 57

wordt een deskundigengroep die geen maximum deelname kent Organisatieschema 2008
ingesteld. Deze groep bestaat uit waterschappers (deskundigen en
functioneel verantwoordelijken voor verkiezingen). De deskundigen- Ledenvergadering UvW
groep zal gedurende het project als klankbord gebruikt worden voor
kennisdeling, kennisinbreng, klankbord, afstemming en advies.
De groep zal ongeveer vier keer per jaar bijeenkomen. Stuurgroep
Het is de bedoeling dat alle waterschappen betrokken zijn doordat Project Landelijke
verkiezingen
bijna ieder waterschap in een of meerdere werkgroepen, projectgroep
en/of stuurgroep participeert. Centraal staat het maximaal benutten
van de aanwezige kennis en het verwerven van draagvlak. Plv. Algmeen directeur
Op gezette tijden zal afstemming en informatieoverdracht plaats- Unie van
waterschappen
vinden met externe organisaties, zoals het Ministerie van Verkeer en
Waterstaat, provincies, marktpartijen, belangengroepen en burgers.
Projectleider
Landelijke
Organisatieschema uit projectvoorstel 07-06-2005 verkiezingen 2008
Stuurgroep

Opdrachtgever Projectbureau o.l.v. Projectgroep o.l.v.
Projectleider Projectleider
Ambtelijke secretaris Project Landelijke verkiezingen
PROJECTGROEP
Wg BJZ Werkgroep Werkgroep Werkgroep Werkgroep Werkgroep
Klankbordgroep Projectverantwoordelijke Communicatie Bestuurs Bestanden Aanbeste- ICT
verkiezingsdeskundigen Wg ICT/bestanden UvW Juridische dingen
Wg Communicatie
Communicatie
Externe organisaties Ook ten aanzien van communicatie is een landelijke aanpak mogelijk
vinden de waterschappen. Hiermee wordt uitdrukkelijk niet gedoeld
op de rol die het waterschap heeft in de regionale communicatie.
Nieuwe organisatievorm De Campagne
Na het Deloitte-rapport komt er een aangepast organisatieschema, Het doel van de communicatiecampagne voor de waterschaps-
waarin de andere verhouding tot het Uniebureau is vastgelegd. Het verkiezingen 2008 was volgens het campagneplan dat in september
Uniebureau is niet langer faciliterend, maar krijgt de verantwoorde- 2007 vastgesteld werd door het bestuur:
lijkheid voor de vaste bemensing van de projectorganisatie. De landelijke campagne is er vooral op gericht de waterschapsverkiezingen
Er wordt een externe projectleider bij het Uniebureau aangesteld 2008 en als afgeleide het werk van de waterschappen onder de aandacht
en een communicatieadviseur aangetrokken die zal optreden als te brengen. Het voorlichten van groeperingen en kandidaten is veel meer
voorzitter van de werkgroep communicatie. In april 2008 wordt ter een regionale aangelegenheid (m.u.v. landelijk opererende belangen-
bevordering van bijdragen vanuit de waterschappen op ICT-gebied het organisaties en intermediairs), waarvoor het individuele waterschap in
gebruikersplatform ICT voor o.a. het begeleiden van de ketentesten de eigen regio communicatie-inspanningen moet verrichten.
in het leven geroepen.

7. uitvoering 58 7. uitvoering 59

Werkgroep Communicatie Dit laatste spoor valt buiten de reikwijdte en verantwoordelijkheden
De communicatiecampagne werd georganiseerd door de werkgroep van de waterschappen, omdat deze als functionele overheid geen
communicatie, bestaande uit communicatieadviseurs die door de communicatie voor afzonderlijke politieke standpunten en kandidaten
waterschappen ter beschikking waren gesteld. Deze werkgroep ging voeren. De lijsten hebben ook geen geldelijke ondersteuning van de
van start op 31 januari 2006. De werkgroep viel, evenals de andere werk- campagnes gekregen. Hier is bewust voor gekozen op basis van een
groepen, onder de verantwoordelijkheid van de projectgroep. Binnen advies van de Universiteit van Amsterdam. De werkgroep heeft wel de
de werkgroep was geen ervaring met het ontwikkelen en organiseren interne communicatie naar de lijsten en groeperingen verzorgd en de
van een landelijke campagne, omdat de verkiezingen tot dan toe per projectleider heeft de plaatsing van de verkiezingsborden geregeld.
waterschap werden georganiseerd. Daarbij werd in enkele gevallen
wel samen gewerkt met twee of drie waterschappen, die in dezelfde In het campagneplan is besloten qua toonzetting en visuele uitstraling
provincie vallen. Ook was er vier jaar geleden sprake van een samen- aan te sluiten bij de campagne NLMW van het Ministerie van Verkeer
werking van zes waterschappen. en Waterstaat/ Postbus 51. Deze campagne liep al een aantal jaren en
zou ook in 2008 doorgaan. Het doel van deze campagne is bewust-
Opzet was dat de leden van de werkgroep communicatie allemaal wording van het publiek van de (toekomstige) waterproblematiek en de
contact zouden onderhouden met een aantal andere waterschappen. maat
regelen die nu al getroffen moeten worden. Aan deze campagne-
Het betreffende lid informeert en raadpleegt de contactpersonen van boodschap moest bekendheid met de komende verkiezingen worden
doorgaans drie à vier andere waterschappen over de activiteiten van toegevoegd. Met het Ministerie van Verkeer en Waterstaat zijn vervol-
de werkgroep communicatie. Bij aanvang heeft de werkgroep gens afspraken gemaakt over deelname aan de campagne NLMW.
communicatie op deze wijze de waterschappen naar hun mening Deze campagne verkeerde in de startfase: de selectie van het
gevraagd over de onderverdeling van communicatieactiviteiten in reclamebureau was zojuist afgerond.
landelijke en regionale activiteiten.

Communicatieplan
Na het Deloitte-rapport is naast de landelijke projectleider een externe De voorzitter van de werkgroep geeft in 2008 aan dat hij in het plan een
voorzitter van de werkgroep communicatie per 7 december 2007 heldere strategische en tactische lijn mist. Met het oog op de beperkte
aangetrokken. Op dat moment lagen de werkzaamheden van de tijd tot aan de verkiezingen, de opgelopen vertraging, de reeds
werkgroep reeds enkele maanden stil wegens het vertrek van de vorige gemaakte afspraken (met het Ministerie van Verkeer en Waterstaat
voorzitter. De werkgroep was op dat moment volgens betrokkenen en het mediabureau), het feit dat het plan reeds bestuurlijk was
feitelijk al enige maanden `on hold'. vastgesteld en de bij de waterschappen gewekte verwachtingen, is

besloten het communicatieplan niet meer ingrijpend te wijzigen.
Vier sporen Ook was de pilot voor de digitale stemhulp al afgerond en lagen er
Er zijn vier sporen in de richting van de kiesgerechtigde gelegd: offertes voor de workshops verkiezingscommunicatie voor de dijk-

De campagne van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat graven. Van het beschikbare budget van 2 mln was reeds 1,5 mln
`Nederland leeft met water' (NLMW): belang van waterbeleid en vastgelegd. Voorts zou wijziging van het communicatieplan een
waterschappen in het algemeen, in latere instantie aanzienlijke verdere vertraging hebben opgeleverd. Er is waar
(oktober/november 2008) ook gericht op de verkiezingen mogelijk wel bijgestuurd met als voorbeelden de crisiscommunicatie,

· De campagne van de Unie over de verkiezingen de Q&A's voor de dijkgraven en de radiocampagne met M. van der

De campagnes van de individuele waterschappen voor de lokale Wijden op Sky Radio.
thematische inkleuring van deze verkiezingen

De campagnes van lijsten en groeperingen: hun standpunten Het totale budget voor uitvoering van het communicatieplan bedroeg
en de kandidaten 2 mln. De kosten die waterschappen zelf hebben gemaakt zijn daar
niet bij inbegrepen.

7. uitvoering 60 7. uitvoering 61

Beoogde producten in communicatieplan Waardering concrete producten
In het communicatieplan werden de volgende concrete centraal te Gerangschikt op volgorde van gemiddelde waardering.
ontwikkelen producten voorzien: Producten VZ Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr

· Stempakket (rapportcijfer) Dir leider adv herk nieuw nv

· Landelijke campagne De website verkiezingen 6,0 6,1 6,5 6,5 5,8 5,7 6,2 6,1

· Logo/huisstijl (ontwerp)

· erkiezingskrant (gezamenlijk drukwerk en verspreiding voor wie
V Kieskompas 6,2 5,6 6,9 6,8 5,4 5,6 5,7 6,0
mee wil doen)

· Verplichte bekendmakingen (tekst) De centraal aanbestede
comm. middelen 5,8 5,9 5,8 5,7 5,5 5,2 5,3 5,2

· Inkoop advertentieruimte voor bekendmakingen

· Inkoop advertentieruimte voor landelijke stemroep in stemperiode De helpdesk verkiezingen 6,1 5,4 6,6 5,4 5,4 5,0 5,4 5,3

· Postbus 51

· Radio- en televisiespots op regionale/lokale zenders Verkiezingsbijeenkomst

· Online kieswijzer op 29 november 2008 4,7 4,5 5,9 6,1 4,9 5,4 5,3 4,8

· Website De toolkit communicatie 5,7 5,4 5,5 5,1 5,1 5,0 5,1 5,6

· Toolkit

· Informatienummer Landelijke aftrapbijeen-

· FAQ-groepering komst op 1 oktober 2008 4,3 4,5 4,8 5,7 4,7 5,2 5,3 5,5

· Fotomap

· Powerpoint-presentatie t.b.v. voorlichtingsavonden groeperingen Het centrale callcenter 5,7 5,0 5,0 5,2 5,3 4,7 5,1 5,4

· Communicatie met landelijke belangengroepen en intermediairs

· Perscommunicatie Bij deze reeks meer extern gerichte producten is de meeste waardering

· Worst case scenario's voor de website en het Kieskompas. De waardering is, ook bij de
projectleiders, minder hoog dan bij de organisatorische producten.
Al deze producten zijn geleverd. Ook is een succesvolle mediatraining
voor de dijkgraven georganiseerd. Inspanningen deelnemende lijsten
De deelnemende groeperingen, waaronder de politieke partijen,
kwamen laat in actie en hebben weinig gedaan aan de waterschaps-
verkiezingen. In de eerste plaats omdat zij daar weinig budget voor
hadden: er deden nogal wat lokale of regionale lijsten mee. Ook de
landelijke politieke partijen hadden overigens geen campagnebudget
gereserveerd voor de waterschapsverkiezingen.
Eindbijeenkomst verkiezingsperiode + voorlopige uitslag 29 november
De verkiezingbijeenkomst op 29 november 2008 bij Waterschap Groot
Salland, waarbij uiteindelijk na twee dagen vertraging de landelijke
uitkomsten gepresenteerd werden, verliep publicitair vrij positief.
De (landelijke) pers was in elk geval in grote getale aanwezig.
Decentrale communicatie
Door de verschillende waterschappen zijn veel aanvullende activiteiten
ondernomen om voor de lokale thematische invulling te zorgen.

7. uitvoering 62 7. uitvoering 63

Uiteindelijk hebben 24 waterschappen hiervan opgave gedaan. De
inspanningen lopen wel sterk uiteen, zo blijkt uit de volgende tabel.

Regionale Communicatieinspanningen per waterschap.
W A A Br Delfland De Dommel F Gr Hollands Noor Hollands Hunz Noor P R R Rijn en IJ Rijnland Rivier R S De S V V V Z Z Z
at a en Maas GV eel en Maas chieland en de Krimpener allei en E elt en V eluw eeuw eeuw uider
ab ry oo ee egge en Dink oer en Ov
er slân
an t S der st en W tich
schap e en A enland e
tse Delt 18 alland se Eilanden zeeland
e Delt zijlv sV
tse Rijnlanden ech
em laander
a' ieden ssel ermaas
s t
a derk a est vallei el
en
war
tier
waar
d
verkiezingskrant x x x x x x x x x x x x
verkiezingsmateriaal x x x x x x x x x x x x x x x x x x
advertenties en

nieuwsberichten x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
radio- en tv-spots x x x x x x x x x x x x x x x x
buitenreclame x x x x x x x x x x x x x x x x x x
verkiezings/aanplakborden x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
regionale evenementen x x x x x x x x x x x x x x x x
debatavonden x x x x x x x x x x x x x x
regionale bijeenkomsten x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
zaalruimte voor lijsten x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
apparatuur voor lijsten x x x x x x x x
uitvoerende werkzaamh.

voor lijsten x x x x
presentaties op

straat/markten x x x x x x x x x x x
sprekers x x x x x x x x x x x x x
PR-materiaal van

algemene aard x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
PR-materiaal voor

afzonderlijke lijst x x
overige activiteiten x x x x x x x x x x x x x x x x x
inzet vgl. vorige verk. () > > = = > = = > = > =
project () = > > = > > >
> groter = nagenoeg gelijk
en hoe groot de inzet is geweest in menskracht voor het landelijk project.
> groot (meer dan 160 uren) = gemiddeld (40-160 uren ) 18) Geen opgave ontvangen

7. uitvoering 64 7. uitvoering 65

12 waterschappen hebben een huis-aan-huis verkiezingskrant Regionale Communicatieinspanningen en uitgaven per kiesgerechtigde per waterschap.
uit

gebracht. Andere waterschappen hebben daar juist niet voor Waterschap %
gekozen, omdat zij de publiciteit over kandidaten aan de lijsten Waterschap Zeeuws -Vlaanderen 35,8 0,12
en groeperingen wilden overlaten. Ook hebben 16 waterschappen Waterschap Zeeuwse Eilanden 31,0 0,19
zelf radio- of tv-spots gemaakt, de andere waterschappen niet. Waterschap Reest en Wieden 29,4 0,16
Wetterskip Fryslân 27,0 0,73
Op de vraag of men nu meer, evenveel of minder inspanning heeft Waterschap Peel en Maasvallei 25,7 0,24
geleverd (uitgedrukt in menskracht en middelen) dan bij de vorige Waterschap Groot Salland 25,7 0,12
verkiezingen, antwoorden 6 waterschappen dat zij meer hebben gedaan, Waterschap Noorderzijlvest 25,6 0,14
bij 12 waterschappen was de inspanning gelijk en nog eens 6 water- Waterschap Velt en Vecht 25,5 0,58
schappen geven aan dat zij dit keer minder inspanning hebben geleverd. Waterschap Veluwe 25,4 0,49
Waterschap Vallei en Eem 24,8 0,38
Uitgaven per kiesgerechtigde en per waterschap Waterschap Rijn en IJssel 24,6 1,28
In de volgende tabel is aangegeven hoeveel uitgaven per kiesgerechtigde Waterschap Hunze en Aa's 23,7 0,93
gedaan zijn aan communicatiemiddelen. Om een indruk te krijgen welk Waterschap Roer en Overmaas 23,6 0,16
effect de eigen inspanningen hebben gehad, zijn deze uitgaven gelegd Waterschap Rivierenland 23,2 0,59
naast de opkomstcijfers. Daaruit komt naar voren dat er geen verband Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier 22,7 1,13
lijkt te bestaan tussen de kosten van de inspanningen en de uiteindelijke Waterschap Zuiderzeeland 22,7 0,46
opkomst. Hoogheemraadschap van Rijnland 22,6 0,35
Waterschap Aa en Maas 21,9 0,12
De gehanteerde bedragen voor communicatie zijn door de water- Waterschap Regge en Dinkel 21,6 0,25
schappen zelf opgegeven en deze zijn exclusief de personele kosten. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden 21,4 0,03
Waterschap Brabantse Delta 21,4 0,58
Waterschap Hollandse Delta 20,9 0,52
Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpenerwaard 20,7 0,21
Hoogheemraadschap van Delfland 19,6 0,30
Waterschap de Dommel 19,1 0,19
Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht 18,2 0,73
Bekendheid met de communicatie-uitingen van het eigen waterschap
In het kiezersonderzoek is gevraagd naar de bekendheid met de
communicatie-uitingen van het eigen waterschap. Op het eerste
gezicht lijkt deze informatie weinig bruikbaar: gevraagd naar de
bekendheid van de verkiezingskrant bijvoorbeeld blijkt dat in twee
van de top 5 waterschappen geen verkiezingskrant is uitgebracht.
Dit fenomeen doet zich bij alle communicatie-uitingen voor.
Het lijkt er op, dat er een lichte samenhang is met opkomst. Kennelijk
geldt ook bij deze campagne-uitingen dat mensen zich eerder herin-
neren iets gezien te hebben als zij al een positieve houding hebben
tegenover de verkiezingen.

7. uitvoering 66 7. uitvoering 67

Meerwaarde van samenwerking, gerangschikt op volgorde veel/enige meerwaarde in %.
Bestuurlijk juridische zaken

In dit deelproject is gewerkt aan het centraal ontwerpen van de vereiste Veel/enige meerwaarde VZ Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
Dir leider adv herk nieuw nv
nieuwe procedures, modellen, protocollen, processen-verbaal, bekend-
makingen en formulieren. De bruikbaarheid van
centraal ontwikkelde
Werkgroep BJZ formats 67 79 96 88 63 60 72 59
Gedurende de gehele periode van voorbereiding van de verkiezingen De rechtsgeldigheid 39 42 64 47 51 44 56 41
had de werkgroep een stabiele bezetting, aangevuld met een fulltime
jurist van HWH. De werkgroep heeft tijdig de juiste producten Voldoen aan
aangeleverd. wettelijke
procedurevereisten 33 24 60 47 43 43 47 38
Producten Kennisdelen 88 66 100 82 80 71 74 87
De werkgroep heeft de volgende activiteiten verricht en producten
gemaakt: Foutenminimalisatie 17 39 72 35 43 31 44 31

· draaiboek

· modellenboek met alle juridische documenten Uitvoeringsorganisatie HWH

· AQ-lijst (veel gestelde vragen en antwoorden) voor waterschappers
F Gelet op de raakvlakken op het terrein van ICT is besloten taken uit
en het callcenter te besteden aan HWH. In het concept-Koepelplan van september 2005

modelprotocol en voorbeeldenboek ten behoeve van de stem- zijn deze taken uitgewerkt in het deelproject ICT/bestanden.
opneming (in samenwerking met HWH)

voorlichtingsbijeenkomsten voor juristen van waterschappen Werkafspraken
en voor belangengroeperingen over de werkwijze bij de registraties Begin 2006 wordt door de projectleider met het bestuur van HWH
en de kandidaatstelling gesproken over de opdrachtverstrekking en de rol van HWH. HWH
zal worden ingeschakeld voor de bouw en ontwikkeling van het gehele
Gedurende de hele periode zijn juridische vragen geïnventariseerd, ICT-proces. De SLV is opdrachtgever en de directie van HWH is
beantwoord en via de voortgangsberichten aan de projectleiders ter opdrachtnemer. Over de formalisering van de betrokkenheid van
beschikking gesteld. HWH adviseert Deloitte in september 2007 een contract overeen te
komen, zodat er een juridische basis is en de aansprakelijkheden en
Waardering risico's zijn geregeld. Dit leidt tot de opstelling van werkafspraken
In de interviews is door projectleiders waardering uitgesproken tussen de Unie en HWH in de vorm van een overeenkomst, die op 15
voor de dienstverlening door deze werkgroep. april 2008 wordt getekend. Het document legt eenduidig vast welke
Dit blijkt ook uit het via de enquête gegeven oordeel over de producten en diensten worden geleverd door HWH, te weten:
ondervonden meerwaarde van de samenwerking.

1.
Het realiseren van het kiesregister, het digitaal ondersteunen van
de registratie van de belangengroeperingen en het proces van de
kandidaatstelling.

2.Stemdienst (post en internet)

3.Verstrekken en verwerken stembescheiden

4.Testen

5.Uitvoering

6.Internetportal

7.Overige producten en diensten

7. uitvoering 68 7. uitvoering 69

Vastgelegd wordt dat er minimaal maandelijks overleg is tussen de De samenwerking had tot doel op meerdere terreinen te komen
projectleider en de directeur van HWH over de voortgang van de door tot meerwaarde. In hoeverre dit door HWH is bereikt blijkt uit de
HWH aangenomen werkzaamheden. volgende tabel.
Meerwaarde van samenwerking met HWH, gerangschikt op volgorde veel/enige meerwaarde in %.
Betrokken partijen Veel/enige meerwaarde VZ Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
Aangezien gekozen was voor RIES (Rijnland Internet Election System) Dir leider adv herk nieuw nv
heeft HWH de hierbij betrokken partijen MullPon, SURFnet en
De ontwikkeling van
Magic Choice ook bij de doorontwikkeling betrokken. Dit was het internetstemmen 69 53 78 71 50 61 64 63
systeem- en architectuurteam. Voor de uitvoering van de andere
werkzaamheden zijn na aanbesteding contracten gesloten met een Vermindering van
aantal bedrijven. In totaal werkte HWH samen met de volgende personele inzet per
betrokken c.q. gecontracteerde partijen en bedrijven: Agentschap BPR, waterschap 53 58 46 47 74 54 60 60
MIDEX, SURFnet, TTPi, Veltwerk, VillaDM, RR Donnelley, TNT Post, Gezamenlijke (Europese)
Service Point.De werkgroep aanbestedingen was belast met de organi- aanbesteding 59 84 83 65 64 49 58 61
satie van de Europese aanbestedingen en bestond uit een aantal deskun-
digen van de waterschappen. Deze werkgroep is een aantal keren gewis- Volledig kiezersbestand
seld van samenstelling. Bovendien is een extern bureau ingehuurd om door gezamenlijk gebruik
de aanbesteding te begeleiden. Mede hierdoor komt het aanbestedings- van GBA-bestanden 33 28 76 63 60 49 63 40
proces later dan gepland op gang en wordt met een aanzienlijke vertra- De kwaliteit van
ging eind 2007 en begin 2008 met gunningen afgesloten. organisatie en uitvoering 33 58 60 53 45 41 58 41
Waardering De aansturing van de
De uitvoering van de taken door HWH zijn als volgt gewaardeerd. uitvoerende taken van
Hierbij moet opgemerkt worden dat vooral de eerstgenoemden in de het Waterschapshuis 47 53 80 53 43 40 50 41
tabel (voorzitter van het waterschap, secretaris-directeur, projectleider Bescherming van het
en communicatieadviseur) direct zicht hebben gehad op de uitvoering. stemgeheim 11 17 32 35 33 32 34 31
Waardering uitvoering door HWH.

De meeste meerwaarde die HWH volgens de respondenten heeft
Rapportcijfer VZ Secr/ Proj Comm DBlid ABlid ABlid Lijsttr
Dir leider adv herk nieuw nv bereikt, betreft het internetstemmen en de gezamenlijke Europese
aanbesteding.
De uitvoering van

taken door het

Waterschapshuis 5,7 5,8 6,4 5,9 5,1 5,3 5,8 6,1 GBA-Bestand
Voor RIES is het adressenbestand van de 13 miljoen kiesgerechtigden
een essentieel onderdeel. Het GBA-bestand van Nederlandse
Aan de voorzitters, projectleiders en directeur-secretarissen is ingezetenen wordt beheerd door het agentschap Basisadministratie
gevraagd hoe tevreden men is over de uitvoering van de taken door Persoonsgegevens en Reisdocumenten (BPR), onderdeel van het
HWH. Dit levert het volgende resultaat op. ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Door de
verwevenheid met RIES en de geringe beschikbaarheid van kennis
Tevredenheid over HWH. en capaciteit vanuit de waterschappen werd de uitvoering en de
Ja/Grotendeels tevreden in % Vz Secr/ Proj aansturing van de bestandsopbouw vanuit HWH verzorgd. Met BPR
Dir leider zijn besprekingen gevoerd over de levering van het totale GBA-bestand
Uitvoering van taken HWH 50,0 50,0 84,0 op één peildatum.

7. uitvoering 70 7. uitvoering 71

Na de mandatering van HWH door elk van de 26 waterschappen is Ongeldige stemmen
dit gelukt. Het heeft geresulteerd in een hoge kwaliteit en betrouw- Het aantal ongeldige stemmen was bij deze verkiezingen aanmerkelijk
baarheid van het gebruikte GBA-bestand. Eerdere problemen bij hoger dan bij de vorige briefstem-verkiezingen bij waterschappen.
verkiezingen met indeling van postcodes bij het juiste waterschap Het totaal aantal ongeldige stemmen is 9,7%, terwijl dat vier jaar
zijn hiermee voorkomen. geleden enkele procenten was.
Voor een belangrijk deel heeft dit te maken met het niet of verkeerd
Briefstempakket invullen van het geboortejaar op het stembiljet. De oorzaak van de
Het proces van briefstemmen is door HWH beschreven in een protocol, ongeldigheid is:
dat door alle waterschappen formeel is vastgesteld. Het protocol bevat ·3,5%
beschadigde of op andere wijze ongeldig gemaakte
een gedetailleerde omschrijving van de procedure van briefstemmen. stembiljetten (zoals beschadigde of doorgestreepte stemcodes)
Het stempakket, waaronder de vormgeving van het stembiljet, is ·5,0% onjuist geboortejaar (bewust of onbewust verkeerd ingevuld)
vastgesteld bij ministeriële regeling. ·1,2%
gestemd op niet bestaande kandidaat (te hoog nummer voor
Op het stembiljet komen geen namen van lijsten en geen namen van gekozen lijst)
kandidaten voor. De reden daarvoor is dat het stembiljet niet groter
mag zijn dan het formaat A4, aangezien het machinaal moet worden
verwerkt. Omdat vooraf niet te bepalen valt hoeveel lijsten worden
ingediend, is gekozen voor een stembiljet waarop alleen stemvakken
staan.

Voorkomen van misbruik

Het Waterschapsbesluit bevat de mogelijkheid dat het stembiljet
voorzien wordt van een niet-identificeerbaar gegeven van de kies-
gerechtigde om in te vullen, als onderdeel van een verdergaand
beveiligingssysteem om misbruik van stembiljetten tegen te gaan.
In de Nota van Toelichting staat als voorbeeld de laatste twee cijfers
van het geboortejaar van de kiezer. Ongebruikte stembiljetten kunnen
dan niet door anderen worden gebruikt.

Aangezien de Kiesraad wees op het risico van inbreuk op het stem-
geheim als de stem toch herleidbaar is naar de kiezer, is het aan de
waterschappen om hierbij de afweging te maken tussen enerzijds
het belang van het voorkomen van fraude en anderzijds de mogelijke
vrees voor aantasting van het stemgeheim.

Om deze afweging te maken is het stempakket een aantal keren aan
een test onderworpen. Tijdens testen, ook in een huiselijke omgeving,
kwam verwisseling van stembiljetten niet voor. Nadat later hierover
van waterschappen toch reacties kwamen, is een tekstuele toelichting
op de stembescheiden opgenomen.

Daarna is het stempakket vastgesteld door de Staatssecretaris van
Verkeer en Waterstaat bij de Regeling waterschapsverkiezingen 2008.

7. uitvoering 72 7. uitvoering 73

Voor alle waterschappen is de situatie als volgt: Wetterskip Fryslân heeft het laagste percentage ongeldige stemmen en
hier zijn minder fouten gemaakt bij het invullen van het geboortejaar.
Aantal en % ongeldige stemmen per waterschap. Een mogelijke verklaring is dat het waterschap effectief is geweest in
Naam Verstrekte Opkomst Geen Fout geb. jaar Afgekeurd totaal snelle berichtgeving toen dit probleem bekend werd. Andere water-
Waterschap stem geboortejaar en ong. kandidaat
biljetten schappen hebben gewacht op centrale berichtgeving die op 18
geen geldig
% kandidaat % % november 2008 kwam met een concept-persbericht. Ook zijn toen
Hoogheemraadschap landelijke advertenties geplaatst.
van Rijnland 952892 215223 6781 3,2% 12042 5,6% 18823 8,7%
Waterschap de Dommel 672151 128173 4254 3,3% 8128 6,3% 12382 9,7% Dat een verkeerd geboortejaar is ingevuld komt onder andere doordat
Hoogheemraadschap AGV 944633 172187 6304 3,7% 8376 4,9% 14680 8,5%
Hoogheemraadschap de stembiljetten zijn verwisseld toen de enveloppen in een huishouden
De Stichtse Rijnlanden 597591 128099 3569 2,8% 7165 5,6% 10734 8,4% werden geopend. Waar de verwisseling werd ontdekt, is door kiezers
Hoogheemraadschap een vervangend stempakket aangevraagd.
Hollands Noorderkwartier 865367 196523 6804 3,5% 11709 6,0% 18513 9,4%
Hoogheemraadschap

van Delfland 859287 168669 7308 4,3% 9864 5,8% 17172 10,2% Ontbreken huisnummertoevoeging
Hoogheemraadschap

Schieland en de Vanwege een technische onvolkomenheid ontbraken in het adres op de
Krimpenerwaard 455541 94436 3340 3,5% 5654 6,0% 8994 9,5% envelop bij de waterschappen Hollands Noorderkwartier, Rijnland en
Waterschap Aa en Maas 572666 125607 4389 3,5% 10481 8,3% 14870 11,8% De Dommel in veel gevallen de lettertoevoegingen. De bezorging door
Waterschap Brabantse Delta 632537 135617 5604 4,1% 10584 7,8% 16188 11,9% TNT is in deze gevallen grotendeels toch mogelijk gebleken. Hierna
Waterschap Groot Salland 290639 74609 2881 3,9% 5463 7,3% 8344 11,2%
Waterschap Hollandse Delta 652005 136267 5120 3,8% 8972 6,6% 14092 10,3% zijn, mede na afstemming met de drukker (RRD) en TNT Post, herstel-
Waterschap Hunze en Aa's 334231 79080 2676 3,4% 4934 6,2% 7610 9,6% acties uitgevoerd door een excuusbrief te versturen aan de betrokkenen
Waterschap Noorderzijlvest 271893 69556 1990 2,9% 3542 5,1% 5532 8,0% en hen de mogelijkheid te geven om een vervangend stempakket aan te
Waterschap Peel vragen.
en Maasvallei 316597 81306 3330 4,1% 6557 8,1% 9887 12,2%
Waterschap Reest

en Wieden 167772 49280 1481 3,0% 2967 6,0% 4448 9,0% Vertraging in het nazenden van vervangende stempakketten
Waterschap Regge Vanaf 15 november 2008 bleken mails met verzoeken om vervangende
en Dinkel 469919 101655 3445 3,4% 7468 7,3% 10913 10,7%
Waterschap Rijn en IJssel 485082 119148 4812 4,0% 6980 5,9% 11792 9,9% stempakketten niet bij de waterschappen door te komen. Het heeft tot
Waterschap Rivierenland 746871 173034 6171 3,6% 10946 6,3% 17117 9,9% 21 november 2008 geduurd voordat dit is opgelost. Tijdens de laatste
Waterschap Roer en dagen van de verkiezingsperiode zijn nog veel vervangende stempak-
Overmaas 593816 140170 5552 4,0% 9890 7,1% 15442 11,0% ketten nagestuurd. De oorspronkelijke maximale verwachting lag op
Waterschap Vallei en Eem 483013 119549 3356 2,8% 7161 6,0% 10517 8,8%
Waterschap Velt en Vecht 155974 39745 1374 3,5% 2645 6,7% 4019 10,1% 1% van het totaal aantal stemmen. Dat is 130.000 stempakketten voor de
Waterschap Veluwe 339292 86210 2802 3,3% 5631 6,5% 8433 9,8% 26 waterschappen samen. Zoveel waren ook aangemaakt en waren
Waterschap Zeeuwse verspreid bij de stembureaus. Op grond van eerdere verkiezingen lag
Eilanden 214586 66548 1867 2,8% 3469 5,2% 5336 8,0% de minimale verwachting op enkele tientallen tot honderden per
Waterschap

Zeeuws Vlaanderen 86315 30927 943 3,0% 1722 5,6% 2665 8,6% waterschap. Uiteindelijk zijn 5631 vervangende stempakketten
Waterschap- verstuurd.
Zuiderzeeland 284136 64530 2047 3,2% 4217 6,5% 6264 9,7%
Wetterskip Fryslân 507704 141398 3618 2,6% 6164 4,4% 9782 6,9%

12952510 2937546 101818 3,5% 182731 6,2% 284549 9,7% Meerpersoonshuishoudens met gelijke achternaam en voorletters
In de media is melding gemaakt van problemen met stempakketten
aan bijvoorbeeld twee personen van hetzelfde geslacht en met exact
dezelfde voorletters en achternaam. Dit aspect is onderkend. Op de
envelop is een tekst opgenomen voor dit aandachtspunt en zijn de
laatste twee cijfers van het Burgerservicenummer (BSN) weergegeven.

7. uitvoering 74 7. uitvoering 75

Op deze manier konden gelijkgenaamden, zonder het stempakket Oorzaak van de vertraging
open te maken, hun eigen stempakket onderscheiden. De tekst is op Tijdens het testen van het scanproces traden problemen op, eerst ten
een plek gezet, die veel aandacht kreeg in het eye-tracking onderzoek. aanzien van de kwaliteit en later over het logistieke proces. Dit was
Bij de bezorging is naar voren gekomen dat de laatste twee cijfers van aanleiding voor de projectleiding om eind augustus een externe
het BSN niet afdoende was. In een drietal gevallen is gebleken dat deskundige de voorbereidingen van het proces bij de responsverwerker
onderscheid alleen mogelijk was met weergave van de laatste 3 c.q. te begeleiden. Dit is voortgezet bij de uitvoering van de responsever-

4 cijfers van het BSN. In deze drie gevallen zes stemgerechtigden werking tijdens de verkiezingen.
zijn vervangende stempakketten uitgereikt.

De oorzaak van de vertraging is geweest dat er onvoldoende capaciteit
Vertraging voorlopige uitslag was om de stembiljetten te verwerken. De schade voor de water-
De stembureaus van de waterschappen houden ingevolge de regel- schappen is uiteindelijk door het bedrijf vergoed.
geving drie zittingen, waarbij de eerste de opkomst behandelt (voorzien
op 26 november 2008), de tweede gaat over de voorlopige uitslag (voor-
zien op 27 november 2008) en de zitting voor de definitieve uitslag,
waar de zetelverdeling en de restzetels overeenkomstig de wettelijke
bepalingen wordt vastgesteld (voorzien op 2 december 2008).
Op dinsdagmiddag 25 november 2008 blijkt dat Service Point (de
respons verwerker) de dead-line van 21:00 uur die avond niet haalt.
Uiteindelijk kan de responsverwerker de gegevens op donderdag-
ochtend 27 november 2008 om 08:00 uur leveren. Er is een vertraging
van 36 uur opgetreden.

De eerste twee zittingen van de stembureaus worden verdaagd naar
respectievelijk 28 en 29 november 2008. Sommige stembureaus hebben
deze twee zittingen samengevoegd. De zittingen van de stembureaus
voor de definitieve wettelijke uitslag wordt volgens planning
gehouden op dinsdag 2 december 2008. Door advertenties in een aantal
landelijke bladen is het publiek geïnformeerd. De pers is met een pers-
bericht geïnformeerd en de dijkgraven zijn dezelfde avond persoonlijk
door de stuurgroep geïnformeerd. De vertraging gaat gepaard met
uitgebreide landelijke en regionale publiciteit.

7. uitvoering 76 7. uitvoering 77

8 Analyse

Het project `Waterschapsverkiezingen 2008' was een uniek,
meerjarig, omvangrijk en complex project met deelname door
vele partijen. Uniek omdat er geen vergelijkbaar project uitge
voerd is door de Nederlandse overheid, omvangrijk door de

13 miljoen stemgerechtigden en complex door de inhoud (brief
en internetstemmen met geautomatiseerde responsverwerking)
en de samenwerking van veel partijen (UvW, HWH, Water
schappen en gecontracteerde partijen).
In 2004 hebben de waterschappen besloten samen op te trekken bij de
volgende verkiezingen. Gezien de termijn waarbinnen waterschappen
verkiezingen moeten uitschrijven was 2008 het `beste en laatste
moment' voor gezamenlijke verkiezingen, waarbij er voldoende tijd
leek om deze goed voor te bereiden. De te realiseren doelen van de
samenwerking werden vastgelegd in het Koepelplan en de 26 water-
schappen committeerden zich aan de uitvoering van het project met
bijbehorend budget door middel van ondertekening van een volmacht.
De grootste uitdaging van het project was de modernisering. Die
bestond uit drie onderdelen: verkiezingen in dezelfde periode, de over-
gang naar het lijstenstelsel en de mogelijkheid van internetstemmen.
In onderhavig hoofdstuk worden de onderzoeksbevindingen uit de
voorgaande hoofdstukken geanalyseerd. Dit leidt tot conclusies en
aanbevelingen in hoofdstuk 9.

Het proces

De `waterschapsverkiezingen' was een ICT-gedomineerd project met
veel belanghebbenden, dat volop in de belangstelling stond. Een
dergelijk project kent een hoog risico- en afbreukkarakter, waarbij een
enkele fout grote gevolgen kan hebben zowel voor de realisatie (binnen
de tijd en budget met het gewenste resultaat) als voor de beeldvorming.
Dit geldt zeker voor deze waterschapsverkiezingen, waarbij nieuwe
instrumenten, methoden, technieken en toepassingen voor het eerst
op de schaal van 26 waterschappen en 13 miljoen stemmers moesten
worden ontwikkeld, getest en uitgevoerd.
Het gehele proces naar de verkiezingen toe heeft zich niet in een
vacuüm afgespeeld. De waterschapsverkiezingen werden uitgevoerd
in het kader van de nieuwe Waterschapswet die gelijktijdig met de

8.analyse 78 8. analyse 79

voorbereidingen van de verkiezingen tot stand kwam en waarvan de 3.Ministeriële goedkeuringsprocedure
uitkomst tot op de behandeling in de Eerste Kamer spannend bleef. Extra complicerend was het gebruik dat de Staatssecretaris van Verkeer
Er werd gekozen voor een methode van stemmen, die nog niet eerder en Waterstaat wenste te maken van de bevoegdheid ministeriële goed-
op deze schaal bij kiezers in Nederland was toegepast. Niet alleen de keuring te verbinden aan het gebruik van het RIES internetstem-
Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat en de Tweede Kamer vonden systeem. Mede naar aanleiding van wensen van de Tweede Kamer
daar wat van, maar ook de publieke opinie speelde een rol. Gedurende werden aan het systeem eisen gesteld (open source maken en voldoen
de jaren dat aan de voorbereidingen van de verkiezingen werd gewerkt, aan strenge veiligheidseisen), die kostenverhogend hebben gewerkt
veranderde de publieke opinie over het gebruik van moderne, digitale (aankoopkosten), en uiteindelijk hebben geleid tot het niet-tijdig func-
stemtechnieken en daarmee ook het standpunt van bestuurders, tioneren van het systeem. Waren de eisen eerder gesteld, dan waren de
bewindspersonen en kamerleden. kansen groter geweest om het manco in het systeem tijdig te verhelpen.
Het is duidelijk, dat zowel externe als interne omstandigheden 4.Nieuwe eisen aan internetstemmen
hun invloed hebben gehad op het verloop van de verkiezingsvoor- Het internetstemsysteem RIES voldeed in 2004 aan de toen door de
bereidingen en uiteindelijk het resultaat. In de volgende paragrafen provincies gestelde eisen. Bij landelijke toepassing valt te verwachten
worden deze toegelicht. dat voldaan moet worden aan (nieuwe) nationale, maar ook aan
internationale eisen en voorwaarden. In een rapport van Security of
Externe factoren die van invloed waren op het project Systems Group van de Radboud Universiteit Nijmegen van oktober
Bij de externe factoren gaat het om de omstandigheden, die door de 2007, geven de onderzoekers aan, dat het wenselijk is dat de broncode
waterschappen en de projectorganisatie niet direct waren te beheersen van het intemetstemsysteem publiekelijk raadpleegbaar is. Daarop
en die aanmerkelijke invloed hebben gehad op de voorbereidingen en stelde de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat deze - in interna-
het verloop van de waterschapsverkiezingen. Op sommige van deze tionaal perspectief gebruikelijke - eis ook aan de waterschapsver-
externe factoren had wellicht wel adequater kunnen worden ingespeeld. kiezingen. Dit kwam voor de ontwikkelaars van RIES, die hier
geen rekening mee hadden gehouden, te laat.

1.Vertraging wetgevingsproces

Al bij de start van het project is onderkend dat de wetgeving zeer tijdig 5. Extern onderzoek naar de veiligheid van RIES
bekend moest zijn om de verkiezingen op een juiste wijze te kunnen De Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat wees in de Regeling
organiseren. De daarbij genoemde termijnen werden steeds opnieuw waterschapsverkiezingen 2008 het bedrijf Fox-IT aan als instelling
opgeschoven. Uiteindelijk traden de Waterschapswet en het om haar te adviseren over de beoordeling van RIES. Op basis van het
Waterschapsbesluit een half tot een heel jaar later in werking dan uitgevoerde onderzoek constateert het bedrijf, dat RIES in opzet een
verwacht met als gevolg dat de wettelijk in acht te nemen termijnen elegant en doordacht systeem voor internetstemmen is. Fox-IT stelt
ook later ingingen. Zo kon de registratie van belangengroeperingen tevens vast dat dit kwaadwilligen diverse mogelijkheden biedt om de
pas in april 2008 beginnen. Dit heeft het verkiezingsproces onder uitslag te beïnvloeden, het verkiezingsproces te saboteren en/of om
tijdsdruk gezet. op termijn te herleiden wie op wie heeft gestemd. Het bleek toen niet
meer mogelijk in de korte tijd die nog resteerde RIES te verbeteren.

2.Veranderende publieke opinie t.a.v. waarborg van stemgeheim In hoeverre RIES voor een volgende keer wel zo veilig gemaakt
Onder invloed van de stichting `Wij vertrouwen stemcomputers niet' kan worden, dat het voldoet aan wettelijke eisen van stemgeheim,
en het advies van de Commissie Korthals Altes sloeg de stemming integriteit, nauwkeurigheid, betrouwbaarheid, transparantie en
over het internetstemmen gedurende het proces om. De Tweede controleerbaarheid is (nog) niet bekend.
Kamer bleek kritisch over het voorgenomen internetstemmen bij de
waterschapsverkiezingen, hoewel enkele jaren daarvoor tijdens de 6. De rol van de pers in het laatste stadium van de verkiezingen
behandeling van de nieuwe Waterschapswet het internetstemmen Tijdens de verkiezingsperiode waren de berichtgevingen in de media
nog aanvaardbaar was. zeer negatief gestemd over de waterschappen, vanwege de kans op

8.analyse 80 8. analyse 81

verwisseling van de stembiljetten en de vertraging in de bekend- schappen als moderne overheid te profileren, is vrij gemakkelijk gekozen
making van de verkiezingsuitslag.De projectorganisatie c.q. de UvW voor internetstemmen met toepassing van RIES. Een deugdelijk onder-
heeft geen kans gezien met een adequaat weerwoord deze negatieve zoek is aan deze keuze niet voorafgegaan.
stemming gunstig te beïnvloeden. Op cruciale momenten werd het
door het Uniebestuur beter geacht de berichtgeving vanuit ieder Interne factoren
waterschap te laten plaatsvinden, om daarmee te voorkomen de Interne factoren zijn die omstandigheden die van aanwijsbare
aandacht op nationaal niveau nog te versterken. invloed zijn geweest op de voorbereidingen en de uitvoering van de
waterschapsverkiezingen binnen het project zelf, zoals de strategie,

7. Complexiteit planning, resultaten, kwaliteit en structuur van het project.
Het project is van een zodanige complexiteit gebleken dat de UvW
meer heeft moeten investeren in tijd, aandacht en geld dan aanvankelijk Het gaat daarbij om de volgende factoren:
gedacht. De inspanningen om het RIES-stemsysteem geschikt te
maken voor nationale toepassing, heeft geleid tot een (te) grote 1.Aansluiting bij Kieswetbepalingen
werkdruk bij zowel HWH als de samenwerkende partijen. De UvW Bij de afweging te kiezen voor voortzetting van de bestaande werk-
heeft daarnaast via Europese aanbesteding vele bedrijven gecontrac- wijzen, waar dat mogelijk was, in plaats van het zoeken van aansluiting
teerd en partijen bij het project betrokken. Deze partijen werden bij de andere algemene verkiezingen heeft een aantal argumenten
meestal geselecteerd uit een of enkele aanbieders, aangezien het project meegespeeld. Dat was enerzijds pragmatisme, want de waterschappen
op deze schaal niet eerder is voorgekomen en voor veel bedrijven en vonden dat de landelijke verkiezingen wel werkbaar moesten blijven.
partijen te grootschalig was. Het gebrek aan ervaring bij bedrijven op Anderzijds was er de behoefte om zich als moderne overheid te
deze schaal is mede oorzaak van de opgelopen vertraging bij het profileren. Een behoefte die wellicht te maken heeft met de dreiging
scannen van de stembiljetten, waardoor de bekendmaking van de voor- van het voortbestaan als zelfstandige functionele overheid in die
lopige uitslag moest worden uitgesteld. periode. Wanneer door de UvW advies was gevraagd aan de Kiesraad,
Een deel van de genoemde externe factoren had te maken met de eisen was wellicht eerder en anders besloten in het zoeken van de goede
die aan het RIES-internetstemsysteem werden gesteld nu het op natio-
balans tussen stemgeheim, voorkomen van misbruik en gebruiks-
naal niveau zou worden toegepast. Natuurlijk was van te voren niet te gemak. Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft verzuimd de
voorzien welke rol de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat, de nieuwe Waterschapswet voor advies voor te leggen aan de Kiesraad
Tweede Kamer en de publieke opinie hierin zouden spelen. Echter, en heeft dit gedaan toen het Waterschapsbesluit werd opgesteld.
HWH heeft onvoldoende zicht gehad op de ontwikkeling van de
publieke opinie en de nieuwe eisen voor RIES, waardoor zij niet 2.Binding en betrokkenheid Unie 26 waterschappen
adequaat hierop kon inspelen. Vanaf het begin was duidelijk dat een vorm van binding was vereist
tussen de 26 waterschappen. De UvW met het Unie-bureau had het
RIES had goed gewerkt toen het in twee waterschappen in 2004 was bindende element kunnen zijn. Aangezien als principe was gekozen
gebruikt. Deze verkiezingen vielen onder het regime van de provinciale dat het een project van de waterschappen was, wilden de waterschaps-
kiesreglementen, die veel minder gedetailleerde voorschriften bestuurders de landelijke organisatie van de verkiezingen ook bij de
bevatten dan waarmee de waterschappen later in 2007 en 2008 werden waterschappen houden. Derhalve kreeg de UvW geen formele rol en
geconfronteerd. Het optimisme om het stemsysteem breder toe te mandaat (hoewel de UvW ook van de waterschappen is). De directie
passen groeide toen de UN Public Service Award for "Improving van de UvW was dan ook niet betrokken bij het project, anders dan het
transparency, accountability and responsiveness in the Public service" faciliteren door de inzet van enkele deskundigen van het Unie-bureau.
werd ontvangen. Aan het oordeel van de OVSE waarnemingsmissie, die In de ontstane lacune werd vervolgens voorzien door middel van het
aanwezig was bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2006, dat "het RIES- laten ondertekenen van een volmacht, hoewel niet iedere waterschaps-
stemsysteem nog niet geschikt is voor gebruik bij algemene verkie- bestuurder direct overtuigd was van de noodzaak hiervan. Dit docu-
zingen", is voorbij gegaan. In combinatie met de wens om de water- ment legde alleen de direct noodzakelijke bevoegdheid vast, zoals het

8.analyse 82 8. analyse 83

sluiten van overeenkomsten. In formeel-juridische zin was niet gere- 5.Rapport Deloitte
geld dat de SLV gemachtigd was namens de waterschappen alle nodige Het Deloitte-rapport geeft concreet aan waar de schoen wringt en hoe
besluiten te nemen. Dit betekende dat niet alleen het bestuur, maar ook de knelpunten zijn op te lossen. De meeste aanbevelingen worden opge-
de ledenvergadering en de Commissie BCFC dienden te worden geraad- volgd, maar door allerlei omstandigheden duurt dit erg lang. Er resteert
pleegd. Slagvaardig handelen wanneer dat was geboden, is daardoor dan nog maar weinig tijd tot de verkiezingen. Derhalve zijn de positieve
bemoeilijkt. Er ontstond een te grote afhankelijkheid bij het project effecten op de uitvoering minder dan zij hadden kunnen zijn. Echter,
van de bereidwilligheid bij de waterschappen om voldoende mens- als helemaal niet was ingegrepen, zouden de gevolgen naar verwach-
kracht te leveren. Onder deze omstandigheden is geaccepteerd dat ting desastreus zijn geweest (niet doorgaan van de verkiezingen).
waterschappen op onderdelen een eigen koers voeren, zoals bij de deel-
name aan Kieskompas en de aansluiting bij de landelijke campagne. 6.Projectorganisatie
Het totaal beeld over het functioneren van de projectorganisatie laat

3.Centraal decentraal zien dat vanaf het begin een onderschatting van omvang en complexiteit
Het bepalen van de reikwijdte van het project hield in het maken van heeft plaatsgevonden. Deze onderschatting is duidelijk te zien aan de
de keuze tussen de taken en activiteiten die centraal en die door de beperkte inzet in menskracht in het begin, zoals is opgenomen in het
waterschappen zelf zouden worden uitgevoerd. Door de werkgroepen eerste concept-projectvoorstel van mei 2005. Ook is de begroting van
BJZ en Communicatie is daarvoor een document gemaakt om dit HWH dan nog relatief bescheiden. In het bijzonder is op ICT en logistiek
onderscheid aan te brengen. In de praktijk bleef dit toch onduidelijk. gebied het project allengs omvangrijker en complexer geworden dan
De oorzaak daarvoor moet gezocht worden in het gegeven dat er bij de start was gedacht. HWH neemt in de loop van 2006 meer taken op
eerder sprake is van integrerende taken en activiteiten dan van taken zich, dan bij het Koepelplan was voorzien. De steeds grotere inbreng
die elkaar aanvullen. Splitsen van deze taken is eigenlijk niet goed van HWH zorgt op zich zelf ook weer voor complicaties, die te maken
mogelijk. Om op een geïntegreerde manier deze taken wel op een hebben met de verwevenheid van de verschillende directie- en bestuur-
goede manier uit te voeren, is samenwerking nodig op basis van het lijke aansturings- en verantwoordingslijnen. De programmamanager
besef dat er een onderlinge afhankelijkheid is en de bereidheid vanuit van HWH trad bijvoorbeeld op als waarnemend lid van de SLV, lid van
een grote betrokkenheid in gezamenlijkheid de taken uit te voeren. de projectgroep, gaf de facto naast de projectleider direct leiding aan
Gaandeweg, vanuit de noodzaak voortgang te maken met het project, belangrijke onderdelen van het project en was tevens opdrachtnemer
veranderde het principe van "decentraal wat kan, centraal wat moet", bij HWH. Dit heeft in de aansturing van de projectmedewerkers soms
naar "zoveel mogelijk centraal, tenzij dat niet kan". verwarring gegeven tot eind 2007 met de start van de nieuwe project-
organisatie.

4.Het Waterschapshuis (HWH)

HWH was een jonge organisatie in oprichting die in 2006 deze zware 7. Kennis- en ervaringsgebrek (kennis van nieuwe voorschriften voor
taak kreeg, terwijl zij zelf nog op zoek was naar de goede structuur en verkiezingen en ervaring met groot nationaal project)
dus ook de bemensing, financiering en contractuele verhouding met De nieuwe wetgeving betekende voor de waterschappen een ingrijpen-
de UvW nog niet goed waren geregeld. Er was op gerekend dat HWH de verandering van het kiesstelsel. In 2005 was al geconstateerd dat de
per 1 september 2005 een stichting en uiterlijk 1 januari 2007 een kennis daaromtrent bij de waterschappen niet of niet voldoende
Gemeenschappelijke Regeling zou zijn van alle waterschappen. aanwezig was. Dit risico is te ondervangen door externe deskundigen
In dat geval had HWH ook verplichtingen namens alle waterschappen in te schakelen. Een dergelijk groot, complex en kostbaar project was
kunnen aangaan en overeenkomsten met derden kunnen sluiten. voor de waterschappen nieuw en zeker om dit in gezamenlijkheid uit
De aansturing van HWH was niet eenduidig en - doordat pas in 2007 te voeren. Externe deskundigheid inzetten hoe een dergelijk project
besloten werd tot een formele regeling in de vorm van getekende vorm gegeven moet worden en welke planningssystematiek en bestu-
werkafspraken -, ook lange tijd niet goed genoeg geregeld. ringsfilosofie is geëigend, is dan aan te bevelen. Daarvan is niet eerder
gebleken dan pas in een laat stadium, eind 2007 en begin 2008, door
een second opinion te vragen aan Deloitte.

8.analyse 84 8. analyse 85

9 Conclusies en aanbevelingen

Heeft de uitvoering van het Koepelplan tot de beoogde
resultaten geleid?
De waterschappen, Unie en HWH hebben een prestatie geleverd
met positieve resultaten op een aantal belangrijke onderdelen.
Anders dan bij vorige verkiezingen, is sprake van 100%
rechtsgeldigheid, dus 26 rechtsgeldige verkiezingen, zonder
noemenswaardige onregelmatigheden in een week tijd. Er zijn
geen herverkiezingen nodig geweest en geen herstemmingen.
Dit was na opkomstbevordering het belangrijkste doel dat
de waterschappen met de landelijke aanpak van de verkiezingen
nastreefden.
Echter, de waterschappen erkennen, dat het verkiezingsproces niet vlek-
keloos is verlopen. De uitvoering van het Koepelplan heeft overall gezien
niet tot de beoogde resultaten geleid. De waterschappen vinden het
derhalve van belang van de ervaringen te leren, zodat het in de toekomst
beter gaat. De kern van deze interne kritiek richt zich op de structuur
van de samenwerking, de onderschatting van de aard, omvang en
complexiteit van het project, de organisatie en aansturing van het
project, verstorende externe invloeden, de tegenstelling tussen veilig-
heid en gebruikergemak bij het de techniek van het stemmen, de te hoog
gespannen verwachtingen ten aanzien van het opkomstpercentage en

het als moderne overheid invoeren van het internetstemmen.
Is de samenwerking succesvol geweest?
De samenwerking tussen de waterschappen en de taakverdeling tussen
`centraal en decentraal' worden door de waterschappen met een
voldoende gewaardeerd.
Het resultaat van de samenwerking wordt door de waterschappen
gewaardeerd met een onvoldoende. De meerwaarde van de samen-
werking voor het eigen waterschap wordt licht beter gewaardeerd.
De belangrijkste meerwaarde van de samenwerking zit daarbij in de
standaardisatie van alle (ook juridische) producten en procedures.
Dit is een grote verbetering ten opzichte van het verleden. Daarnaast
worden communicatiemiddelen en de gezamenlijke voorlichting als
meerwaarde genoemd en de gezamenlijke (Europese) aanbestedingen
door HWH.

De campagne `Nederland leeft met water' is als erg positief ervaren.
De voorlichting door de UvW blijft wat achter in de waardering door

9.conclusies en aanbevelingen 86 9.conclusies en aanbevelingen 87

de waterschappen. Volgens voorlopige resultaten van het effectonder- beste manier van stemmen voor de waterschappen. Het heeft in 2008
zoek dat momenteel door de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) wordt een hoog foutpercentage gehad (9,7%) en de kiezers vinden het niet
uitgevoerd, was 67% van de Nederlanders in november op de hoogte de meest ideale manier van stemmen. Bij de waterschappen is
van de waterschapsverkiezingen (vooraf 12%). Het doel was 80%, dat eveneens weinig draagvlak voor deze manier van briefstemmen.
doel is niet bereikt, maar gesproken kan worden van een flinke Echter, de opkomst is niet negatief beïnvloed door de problemen
toename. met het stempakket.
Uit de onderzoeksresultaten kan geconcludeerd worden dat er voor de Een combinatie van briefstemmen en internetstemmen of
toekomst bereidheid is om opnieuw landelijk samen te werken op een tegelijkertijd met andere verkiezingen in een stemhokje lijkt tot
bescheiden aantal taken, zoals de landelijke campagne, mits daarvoor de beste resultaten te leiden.
de bestuurlijke en organisatorische voorwaarden zijn ingevuld. Voor
de uitvoering zoekt men liever weer de regionale samenwerkings- Heeft de landelijke samenwerking tot een hogere opkomst
verbanden waarmee eerder goede ervaring is opgedaan en waarbij geleid?
er meer directe sturing- en profileringsmogelijkheden zijn. Een hogere opkomst blijkt achteraf het belangrijkste doel van de
landelijke samenwerking. Dit is opvallend, omdat dit niet als doel,
Internetstemmen of briefstemmen? maar als positief neveneffect is opgenomen in het Koepelplan.
De waterschappen wilden bij de verkiezingen in 2008 het brief- De opkomstverwachtingen waren bij de meeste waterschappen
stemmen combineren met internetstemmen. Van internetstemmen hoog gespannen. Men verwachtte door het internetstemmen een
werd veel verwacht. Uit het onderzoek blijkt dat internetstemmen veel hogere opkomst. Toen het internetstemmen niet doorging is
had kunnen leiden tot een aanmerkelijke opkomstverhoging. Van de deze verwachting niet aangepast aan de nieuwe situatie. Op dit punt
niet-stemmers zou 8% beslist en 35% dan waarschijnlijk wel hebben zijn de waterschappen dan ook het meest teleurgesteld.
gestemd. Dit is 43% van de niet-stemmers. De opkomst had bij internet-
stemmen dus tussen de 5 en de 26% hoger kunnen zijn. Zoals eerder De opkomst bij sommige waterschappen is gestegen en bij andere
voorspeld door de UvW overwegen dan vooral de jongeren tot 34 om te gedaald. De opkomst is ten opzichte van 2004 ongeveer binnen
gaan stemmen. Met internetstemmen zou vooral deze groep jongeren dezelfde marges gebleven (grofweg tussen de 20 en 30%). Onder de
beter zijn vertegenwoordigd. Zelfs een derde uit de groep van `geen stemmers is de groep 55+ duidelijk oververtegenwoordigd. Vooral
belangstelling' geeft aan waarschijnlijk toch te stemmen indien dit de jongeren tot 34 jaar geven aan geen belangstelling te hebben (50%).
mogelijk is via internet. In de landelijke gebieden lag het percentage stemmers hoger dan in de
Het is duidelijk dat de combinatie brief en internetstemmen zowel bij stedelijke gebieden.
de kiezers (57%) als bij de waterschappen nog steeds sterk de voorkeur
heeft. Op de tweede plaats komt `stemmen in een stemhokje tegelijk De landelijke samenwerking van de waterschappen heeft in elk geval
met andere verkiezingen'. Het kiezersonderzoek laat zien dat ook deze niet tot een hogere opkomst geleid. Echter, dit verband kan niet zo
vorm van stemmen leidt tot een verhoging in dezelfde orde van grootte eenduidig worden gelegd. De bedoeling was `landelijke samenwerking
als de combinatie brief en internetstemmen. met internetstemmen'. Dat had wel tot een veel hogere opkomst geleid.
Het internetstemmen is uiteindelijk terecht niet doorgegaan. Ook de verwachtingen ten aanzien van de imagoverbetering van het
Het draagvlak, verwoord door de `publieke opinie', was er niet (meer) waterschap waren groot. Gezien het resultaat, zijn de waterschappen
in 2008. Als gevolg daarvan ontbrak het aan politiek-bestuurlijke erg teleurgesteld wat de landelijke aanpak ten aanzien van het imago
steun voor internetstemmen. Daarnaast was het RIES-systeem nog heeft opgeleverd. Het hele traject heeft niet bijgedragen aan een beter
niet aangepast aan de eisen die werden gesteld aan landelijk gebruik. imago van waterschappen.
Hiervoor is een aantal redenen aan te wijzen:
Het briefstemmen op de wijze zoals georganiseerd in 2008 is niet de A.9,7% ongeldige stemmen.

9.conclusies en aanbevelingen 88 9.conclusies en aanbevelingen 89

Het tellen van de stemmen duurde twee dagen langer dan verwacht Heeft de inrichting van het projectbureau tot de gewenste
en gecommuniceerd. professionaliseringsslag geleid?
C. ontstond een discussie in de pers waar waterschappen geen
Er De lichte vorm van organisatie, de wijze waarop werd gestuurd en
adequate gezamenlijke reactie op hadden. besluiten moesten worden genomen, het gebrek aan ervaring inzake
het managen en aansturen van een dergelijk complex en zwaar project,
Heeft het gezamenlijk optrekken van de waterschappen tot zonder duidelijk mandaat en heldere ambtelijke verantwoordelijk-
kostenbesparing geleid? heid, hebben er uiteindelijk toe geleid dat het vaak een proces van
Het kostenvoordeel van de landelijke samenwerking bij deze trial and error is geweest. Geconcludeerd kan worden, dat de gewenste
verkiezingen ten opzichte van uitvoering door de 26 waterschappen professionaliseringsslag niet is gerealiseerd. Er staat nu niet een
zelfstandig of in samenwerking met enkele naburige waterschappen, organisatie, zelfs geen aanpak of concept, dat voor de volgende
is in het kader van deze evaluatie niet nauwkeurig vast te stellen. In dit verkiezingen kan worden toegepast.
kader zijn geen meetbare doelstellingen geformuleerd en hier is niet
sterk op gestuurd. Argumenten daarvoor zijn geweest dat er geen De uitvoering van het project en in het bijzonder de ICT en logistieke/
historische referentiegegevens waren, want de vorige verkiezingen procesonderdelen hebben sterk onder druk gestaan door de aanvankelijk
vonden niet plaats in dezelfde periode en de methode van stemmen meer vrijblijvende structuur van organisatie, aansturing en beheersing
was anders. Kostenbesparing was niet de belangrijkste doelstelling en door de invloed van de onder politieke en maatschappelijke druk zich
van de landelijke samenwerking, maar men verwachtte wel schaal- aanscherpende regelgeving ter vermijding van inbreuk op de veiligheid
voordelen te behalen. Door HWH zijn berekeningen gemaakt van en betrouwbaarheid van het stemproces. Het proces was volgens
de schaalvoordelen. Deze berekening kan door BMC als onderzoeks- betrokkenen niet `in control'.
bureau niet worden geverifieerd.

Er is tevredenheid over de landelijke aanpak waar het gaat om de
Is het Koepelplan goed uitgevoerd? kwaliteit van de concrete producten, al kwamen ze soms wel wat laat.
Op de resultaatgebieden uniformiteit en effectiviteit, efficiency, Het gevoel bestaat dat er een flinke klus is geklaard, dat de water-
voorkomen van calamiteiten zijn positieve resultaten behaald. schappen goed zijn gefaciliteerd en er veel bekendheid is gegenereerd
De ontwikkelde formulieren, modellen en protocollen zijn door alle met de landelijke en regionale communicatie-uitingen. Voorbeelden
waterschappen toegepast. Deze vorm van ondersteuning, service en van succes zijn verder de hoge kwaliteit van het GBA-bestand en het
dienstverlening is gewaardeerd. De gezamenlijke aanbestedingen ontbreken van fouten op de stempakketten. De flinke klus die is
hebben geleid tot kostenbesparing en tot kwalitatief hoogwaardige geklaard is met name te danken aan de grote inzet en betrokkenheid
contracten. Door de goede administratief-juridische voorbereiding van alle betrokkenen. Dit betekent derhalve, dat het onzeker is of deze
heeft zich geen fraude of onregelmatigheid voorgedaan. prestatie een volgende keer ook zou kunnen worden gerealiseerd.
Het is onduidelijk hoe de opgedane ervaring en kennis nu is geborgd.
Op de resultaatgebieden communicatie en gezamenlijke profilering zijn
deels goede en deels minder goede resultaten behaald. De algemene Projectorganisatie
bekendheid van de waterschappen is flink vergroot, maar deze was niet Bij de start van het project is gekozen voor een lichte vorm van
altijd ondersteunend aan de regionale thema's van de waterschappen. organisatie, gebaseerd op de inzet van veel waterschappers, zodat
Alle afgesproken centrale communicatieproducten zijn geleverd, volstaan kon worden met een bescheiden centrale formatie. Na
hoewel soms later dan gepland. het `Deloitte-rapport' wordt de structuur aangepast, de formatie
Op het resultaatgebied modernisering, wat betreft internetstemmen,is uitgebreid en het project ingebed in het Unie-bureau.
onvoldoende resultaat behaald, aangezien medio augustus 2008 is
besloten dit niet aan te bieden. De andere vormen van modernisering,
te weten het kiezen volgens het lijstenstelsel in dezelfde periode, zijn
wel gerealiseerd.

9.conclusies en aanbevelingen 90 9.conclusies en aanbevelingen 91

Ook worden dan pas formele werkafspraken met HWH bekrachtigd. bijsturen eigenlijk niet meer mogelijk bleek. Er zijn door de UvW ook
De conclusie is, dat het advies erg laat is gevraagd, de aanpassingen te weinig adviezen van deskundige adviesorganen, zoals de Kiesraad,
erg laat zijn doorgevoerd met als gevolg dat het project onder een ingewonnen om te kunnen komen tot goede bestuurlijke keuzes.
behoorlijke tijdsdruk kwam te staan en de verbeteringen minder Rapporten en adviezen uit 2006 en 2007, die de nood

zaak van het effect hebben gehad dan had gekund. open source maken beargumenteerden, hadden voor HWH en het architectuurteam aanleiding moeten zijn een analyse uit te voeren Bestuurlijke betrokkenheid en aansturing wat dit zou betekenen voor RIES. Dan had eerder een goede afweging De bestuursorganen van de UvW waren zeer betrokken bij het project. gemaakt kunnen worden om door te gaan ofwel om te stoppen. Er is een stuurgroep ingesteld met een aantal bestuurders en secretaris- directeuren om de voortgang te bewaken, de communicatie naar de Wat was het effect van de regionale voorlichting door de andere bestuursorganen te verzorgen en waar nodig gemandateerde waterschappen? besluiten te nemen. Uit het onderzoek blijkt, dat de regionale voorlichting samen met de De door de waterschappen afgegeven volmacht, liet zijn beperkingen landelijke campagne heeft geleid tot grotere bekendheid van de water- zien toen op bestuurlijk vlak slagvaardig besluiten moesten worden schapsverkiezingen. Echter, er lijkt geen verband te bestaan tussen de genomen. kosten van de regionale voorlichting en de uiteindelijke opkomst. De beperkte volmacht sluit aan bij de traditie van samenwerken van de waterschappen. De wens bestaat bij de meeste waterschapbesturen om Wat kunnen de waterschappen leren van de te kunnen besluiten niet te participeren in enkele centrale onderdelen, opgedane ervaringen? als het waterschap daarin een eigen afweging en keuze wenst te maken. Opkomstbevordering is een doel Producten In het Koepelplan is opkomstbevordering niet als expliciete doel- Het centrale GBA-bestand was van hoge kwaliteit. Alle kiesgerechtigden stelling, maar als positief neveneffect genoemd. Gezien de huidige waren geregistreerd bij het waterschap waarvan men ingezetene is. Het publieke opinie, geniet het aanbeveling deze doelstelling bij de briefstempakket is zodanig vormgegeven dat misbruik is voorkomen, volgende verkiezingen expliciet te benoemen en in een plan van hetgeen de rechtsgeldigheid van de verkiezingen waarborgt. Nadeel aanpak uit te werken. van de gestelde hoge eisen aan het stemgeheim en het voorkomen van misbruik is dat aan gebruiksgemak is ingeboet. Dit leidde tot een Uit het kiezersonderzoek blijkt, dat het bevorderen van de opkomst relatief erg hoog aantal ongeldige stemmen. De tijdens de verkiezingen wel degelijk mogelijk is. Het verhogen van de opkomst kan door de opgetreden onregelmatigheden, zoals het ontbreken van huisnummer- combinatie van internetstemmen met briefstemmen. Dit heeft tevens toevoegingen bij drie waterschappen, de vertraging in het nazenden van als voordeel dat daardoor jongeren beter worden bereikt. Het is ook vervangende stempakketten, zijn adequaat opgelost. Het RIES-systeem mogelijk de opkomst te vergroten door de combinatie van water- voor de aansturing van de ingewikkelde datastromen en de technische schapsverkiezingen met andere verkiezingen in het stemhokje. organisatie van de verkiezingen heeft dus goed gewerkt. De kiezer verwacht een herkenbare en eenvoudige methode Internetstemmen Wanneer zoveel mogelijk wordt aangesloten bij de gangbare wijze van Als het gaat om het internetstemmen is juist de fraudegevoeligheid stemmen, is de kans op het maken van fouten kleiner. Dit pleit ervoor van het internetstemsysteem RIES aangetoond. Hieruit valt de lering te overwegen de waterschapsverkiezingen net als alle algemene te trekken dat er vooraf geen of onvoldoende duidelijke en eenduidige verkiezingen, onder de Kieswet te laten vallen. uitgangspunten zijn vastgesteld voor de waterschapsverkiezingen in deze vorm. Op bestuurlijk niveau hadden hier duidelijke keuzes De rijksoverheid is verantwoordelijk voor modernisering uit meerdere alternatieven genomen moeten worden. Nu dit niet Mocht internetstemmen in de toekomst tot de mogelijkheden behoren gebeurde, werd de uitvoering teveel een technische kwestie, waarbij dan lijkt het niet voor de hand liggend dat de waterschappen opnieuw
9.conclusies en aanbevelingen 92 9.conclusies en aanbevelingen 93

het initiatief nemen om tot ontwikkeling van een systeem van internet- De Unie zou vanuit de staande organisatie in staat moeten zijn stemmen over te gaan. Dit ligt meer op het pad van het Ministerie van de verkiezingen te faciliteren, op piekmomenten aangevuld met BZK, zodat het algemeen toepasbaar is en de risico's voor de water- medewerkers van de waterschappen. Hierover moeten dan echter schappen niet onevenredig groot zijn. wel goede afspraken worden gemaakt tussen Unie en waterschappen. De inzet van waterschapsmedewerkers kan bijvoorbeeld in de vorm Met de voorbereidingen voor de nieuwe verkiezingen moeten de van een detachering worden gegoten of een tijdelijke overstap naar waterschappen tijdig beginnen de Unie met `terugkeergarantie'. Zeker als het gaat om de organisatie van verkiezingen, waarbij een harde deadline geldt, dient vroeg te worden begonnen met het treffen van de Heldere kaders zijn nodig waarlangs het project wordt uitgevoerd. nodige voorbereidingen. Een dergelijk `project' vraagt om een goede Daarnaast moet worden gewerkt met een goed projectplan, waarin inbedding in zowel de bestuurlijke organisatie van de waterschappen onder meer de risico's in kaart zijn gebracht. De begroting moet als ambtelijk-organisatorisch en een professionele aanpak. Gezien de zodanig worden geformuleerd, dat daar op gestuurd kan worden conclusie ten aanzien van de meerwaarde van landelijke samenwerking, en daarbij zou een planning & control proces moeten worden is het van belang op korte termijn te starten met de discussie `wel of geen afgesproken, zodat de uitvoering transparant en controleerbaar landelijke samenwerking'. Hierbij hoort tevens de vraag wat centraal en is en de voortgang op alle onderdelen kan worden gemonitord en wat regionaal of per waterschap wordt uitgevoerd en hoe `het project' verantwoord. Tevens geniet het aanbeveling van een professioneel wordt aangestuurd en ingebed, wat het moet opleveren en mag kosten planningsinstrument gebruik te maken. en op welke manier wordt bewaakt dat dit gebeurt.
Over RIES moet een besluit worden genomen Gezien de bevindingen van het onderzoek, geniet het in elk geval Los van het feit of in de toekomst internetstemmen al dan niet mogelijk aanbeveling bij de volgende verkiezingen opnieuw een landelijke zal zijn, geniet het aanbeveling RIES apart nog eens tegen het licht te campagne te organiseren. Daarnaast bieden de landelijke houden en te bekijken of RIES het meest geëigende systeem is of dat er aanbestedingen schaalvoordelen. inmiddels beter passende alternatieven zijn. Vul de organisatorische randvoorwaarden in
Meer toegespitst op de organisatorische eisen die aan een complex en omvangrijk project worden gesteld, is een deugdelijke project- structuur noodzakelijk. De directeur van de UvW zou de positie van gedelegeerd opdrachtgever moeten krijgen namens de waterschappen en het is noodzakelijk met de uitvoeringsorganisatie een heldere opdrachtgever-opdrachtnemer relatie te definiëren. Er moet bestuur- lijk en ambtelijk mandaat zijn om centraal besluiten te kunnen nemen. Dit zal tot meer daadkracht leiden hetgeen nodig is om het project in het vereiste tempo doorgang te laten vinden.
De verhouding met de waterschappen zal contractueel geregeld moeten worden, zodat duidelijk is welk waterschap welk product met welke kwaliteit tegen welke prijs afneemt.
De inbedding en aansturing van HWH moet eenduidiger. Dit is een punt dat reeds door de waterschappen is opgepakt.
9.conclusies en aanbevelingen 94 9.conclusies en aanbevelingen 95

Bijlage 1 Respons Veel/enige meerwaarde Verzonden N % respons % terugontvangen per groep respondenten Opzet en respons internetenquête Voorzitter Om de interviews voor te bereiden en ook om zoveel mogelijk betrok- waterschapsbestuur 26 19 75 % 3,2 %

kenen naar hun mening te kunnen vragen is aan het begin van het onder- Lid dagelijks bestuur zoek een internetenquête uitgezet. Deze is verzonden aan alle personen waterschap )* 102 17,1% die ambtshalve bij het proces waren betrokken, en de gekozen AB-leden. Om ook de niet gekozen kandidaten een stem te geven is besloten om Lid algemeen bestuur ook de lijsttrekkers van niet-gekozen lijsten te enquêteren. waterschap nieuw gekozen )* 262 70% 43,8 Lid algemeen bestuur Op deze manier zijn vragen voorgelegd aan: de voorzitter van ieder waterschap herkozen )* 129 21,6 waterschap, secretaris-directeur, projectleider verkiezingen, communi- catieadviseur als de direct betrokkenen en aan de meer indirect betrok- Secretaris/ directeur kenen: DB-leden van ieder waterschap, AB-leden (zowel herkozen als waterschap 26 19 75% 3,2% nieuw gekozen) en de niet verkozen lijsttrekkers.
Projectleider waterschapsverkiezingen 26 26 100% 4,3% Uiteindelijk zijn 835 inlogcodes verzonden, waarna 598 enquêtes zijn ingevuld.1 Het doel van de enquête was het proces en de samenwerking te Communicatieadviseur beoordelen. Omdat ook een aantal open vragen is gesteld, konden ook waterschap 26 20 77% 3,3% andere aspecten aan de orde worden gesteld. Met name een aantal nieuw gekozen AB-leden gaf aan de enquête niet in te kunnen vullen, omdat zij )* Verzonden gekozen leden: 703 in totaal te weinig bij het proces betrokken waren. Niettemin was de respons 72%, wat op een grote betrokkenheid duidt. In tabel 1 is aangegeven in welke mate de verschillende groepen hebben gereageerd. Tweederde van de geënquêteerden is lid van het algemeen De indirect betrokkenen blijken op alle gestelde vragen en voorgelegde bestuur, waarvan ook weer tweederde nieuwgekozen. keuzen meestal een lagere waardering te geven dan de direct betrok- kenen. Een verklaring daarvoor is niet gegeven. Het kan wel beschouwd worden als een signaal van relatieve buitenstaanders over de water- schapsverkiezingen in zijn totaliteit.

1) Het aantal benodigde respondenten om te kunnen spreken van een representatieve steekproef voor de betrokkenen bij de waterschapsverkiezingen gebruikmakend van een confidence level van 95% en een betrouwbaarheidsmarge van 3% is 469. Met 598 ingevulde vragenlijsten is hier ruim aan voldaan Bijlage 96 Bijlage 97

Bijlage 2

Aantal stemmers in % naar stedelijk gebied .
Heeft u bij deze verkiezingen gestemd? Stedelijkheid Ja Nee Ik weet Totaal er niets meer van Zeer sterk stedelijk
(2.500 adressen
of meer per km2) 37,2% 61,8% 1,0% 100,0 %

Sterk stedelijk
(1.500 - 2.500 adressen
per km2) 37,2% 62,5% 0,3% 100,0% Matig stedelijk
(1.000 - 1.500 adressen
per km2) 40,6% 58,2% 1,2% 100,0% Weinig stedelijk
(500 - 1.000 adressen
per km2) 44,4% 54,9% 0,7% 100,0% Niet-stedelijk
(minder dan 500 adressen
per km2) 43,7% 56,0% 0,3% 100,0%

Bijlage 98 Bijlage 99

Colofon

Realisatie
BMC
Tekst/redactie
Drs. C.M.S. Glim
Drs. J. Slooijer MSM
R. de Bakker
Drs. H. Tjalma
Drs. A.J.H. Smallenbroek
Drs. C. Ruiter
Vormgeving en opmaak
Mooijekind ontwerpers, Loenen (Veluwe)
Foto's
Unie van Waterschappen
Druk
Drukkerij BakkerBaarn, Baarn
Deze publicatie wordt u aangeboden door:
BMC
Korte Houtstraat 20a-b

2511 CD Den Haag
Postadres
Postbus 10242

2501 HE Den Haag

070 - 310 38 00
Internet
www.bmconderzoek.nl
Bijlage 100

Koningskade 40 Korte Houtstraat 20a-b

2596 AA Den Haag 2511 CD Den Haag
Postadres Postadres
Postbus 93

218
Postbus 10242

2509 AE Den Haag 2501 HE Den Haag
telefoon telefoon

070 351 97 51 070 - 310 38 00
Internet Internet

www.uvw.nl
www.bmconderzoek.nl

woensdag 12 augustus 2009