Nederlands Vaccinatie Instituut
Onderzoekers NVI werpen nieuw licht op meningokokkenziekte
maandag, 27 april 2009
Meningokokkenziekte (hersenvliesontsteking) staat bekend om het zeer
snelle en gevaarlijke verloop van de ziekte. Onderzoekers van het NVI
en AMC hebben nu echter gevonden dat dit niet altijd het geval hoeft
te zijn. Geheel onverwacht blijkt dat in zo'n 10% van alle
ziekenhuisopnamen door meningokokken, de bacterie een mutatie heeft
ondergaan, waardoor een veel minder actieve vorm van de ziekte
ontstaat. Hun bevindingen werden gepubliceerd op PloS Pathogens.
Meningokokkenziekte is een ontsteking van de hersenvliezen, die al dan
niet gepaard gaat met een bloedvergiftiging (sepsis). Ongeveer tien
procent van de gezonde mensen draagt de meningokok (een bacterie) in
de keel-neusholte. De ziekte wordt veroorzaakt door piepkleine
druppeltjes met bacteriën die bij het hoesten, spreken en niezen
vrijkomen.
Uit de hand lopen
Hoe wordt meningokokkenziekte veroorzaakt ? Al lang is bekend dat het
lipopolysaccharide (LPS) of endotoxine een belangrijke bepalende
factor is voor een aantal ernstige ziekteverschijnselen. Deze stof is
een belangrijk onderdeel van de buitenste celwandlaag van de bacterie.
Een specifieke receptor die op veel afweercellen in het menselijk
lichaam aanwezig is, herkent dan LPS en brengt uiteenlopende
ontstekingsreacties op gang. Dit is gunstig als het om kleine
aantallen bacteriën gaat, want hierdoor wordt hun verdere groei en
verspreiding tot stilstand gebracht. Maar als er grote hoeveelheden
bacteriën zich in het bloed vermenigvuldigen, kan dezelfde reactie
volledig uit de hand lopen en leiden tot septische shock, een
levensbedreigende situatie waarbij allerlei lichaamsfuncties gaan
uitvallen.
Onverwachte mutatie
Niet alle vormen van LPS worden even goed herkend door de mens. Tot op
heden werd aangenomen dat Neisseria meningitidis (de meningokok) een
zeer actieve vorm maakt, wat het zeer snelle en gevaarlijke verloop
van de ziekte kan verklaren. Onderzoekers van het NVI en AMC hebben nu
echter gevonden dat dit niet altijd het geval is. Geheel onverwacht
blijkt dat ongeveer 10% van alle klinische meningokokken isolaten een
mutatie heeft in een van de genen betrokken bij de aanmaak van het
LPS, waardoor een veel minder actieve vorm ontstaat. Deze zogenaamde
lpxL1-mutanten geven een veel minder sterke respons in menselijk
afweercellen. Door in een cohort van meningokokken meningitis
patiënten te kijken naar het lpxL1-gen van de geïsoleerde bacteriën,
en tegelijkertijd naar het verloop van de ziekte, kon worden
aangetoond dat de mutanten inderdaad een duidelijk milder verlopend
ziektebeeld gaven. Dit is de eerste keer dat in Neisseria meningitidis
een link kan worden gelegd tussen klinisch beeld en een specifieke
mutatie in de bacterie.
In vaccins
Een minder actief LPS kan voor de bacterie het voordeel van minder
goede herkenning door het afweersysteem opleveren, maar het
belangrijkste voordeel voor de gastheer is wel dat het verloop van de
ziekte milder is. Het feit dat de meeste meningokokken deze mutatie
niet hebben, geeft echter aan dat de situatie complex is, en de
mutanten lang niet altijd in het voordeel zijn. Verder onderzoek zou
uit kunnen wijzen of dit misschien te maken heeft met het aanwezig
zijn van eerder opgebouwde immuniteit. In ieder geval is het denkbaar
dat in de toekomst snelle screening van meningokokken-isolaten
gebruikt kan worden om het ziekteverloop te voorspellen. Verder wordt
dezelfde mutant LPS-vorm in het NVI al geruime tijd onderzocht als
mogelijk onderdeel van nieuwe meningokokken-vaccins, waarbij de lagere
toxiciteit van voordeel is om LPS-bevattende vaccins te krijgen met
minder bijwerkingen.
Bron:
Naturally occurring lipid A mutants in Neisseria meningitidis from
patients with invasive meningococcal disease are associated with
reduced coagulopathy. F. Fransen, S. Heckenberg, H.J. Hamstra, M.
Feller, C. Boog, J. van Putten, D. van de Beek, A. van der Ende and P.
van der Ley. PLoS Pathogens, 24 april 2009.