Ewine van Dishoeck toont nieuwe werelden in Dies-oratie
Haar vakgebied is de moleculaire astrofysica, en daarin mag ze
zich de meest geciteerde wetenschapper noemen. In het jaar van
de astronomie kan het dus niet anders dat zij de diesrede houdt
in de universiteit met het oudste sterrenkundig instituut ter
wereld. Over de nieuwste ontwikkelingen in het vak, dat
natuurlijk wel.
Prof.dr. Ewine van Dishoeck: `Het culturele belang van de
sterrenkunde, en van fundamentele wetenschap in het algemeen,
is groot, en er mag nooit geringschattend over worden gedaan.
Een Amerikaans historicus vertelde me een keer over de grote
trek naar het westen. Over de plaatjes van de onvoorstelbaar
prachtige natuur die de pioniers naar de thuisblijvers in het
oosten stuurden. Die thuisblijvers konden daar geen genoeg van
krijgen. Iedereen wilde de beelden zien van dat prachtige
onbekende land. Dezelfde fascinatie zie je nu bij het brede
publiek met de afbeeldingen van bijvoorbeeld de Orionnevel, of
andere foto's die te bewonderen zijn op bijvoorbeeld de
Hubblewebsite. Ze appelleren aan heel basale vragen: waar komen
we vandaan, en wat is onze plaats in het heelal?' Vragen die
ook kunstenaars bezighouden, zoals Van Dishoeck zal laten zien
in haar diesrede.
Plaats in het heelal
Deze vragen zijn niet af te doen als lekenromantiek. Van
Dishoeck leidt de Leidse onderzoeksgroep moleculaire
astrofysica. Sinds ze in 1996 haar inaugurele rede hield over
de interdisciplinaire puzzel van het onderzoek naar moleculen
in de ruimte, heeft de astronomie, met behulp van nieuwe
telescopen met een steeds grotere gevoeligheid en resolutie,
een enorme ontwikkeling doorgemaakt. De ontdekking van planeten
bij andere sterren dan de zon, en de nieuwe mogelijkheden om de
vorming van sterren en planeten in detail te volgen hebben het
perspectief op onze plaats in het heelal inderdaad radicaal
veranderd.
Water
De komende jaren gaat Van Dishoeck zich vooral bezighouden met
water, een van de belangrijkste moleculen voor het ontstaan van
leven. `Het onderzoek naar water in de ruimte gaat letterlijk
in een stroomversnelling komen', vertelt ze. `In april wordt de
Herschel satelliet gelanceerd. Die heeft een telescoop van
bijna vier meter, en is vooral geschikt om ster- en
planeetvorming te onderzoeken. Wij gaan er water mee
bestuderen. Dat kan niet vanaf de grond, omdat er te veel water
in onze atmosfeer zelf zit. We willen de waterkringloop
begrijpen, en de rol die water speelt bij stervorming.' De
Herschel ruimtetelescoop is een project van de ESA, met een
belangrijke Nederlandse inbreng. De Herschel zal zijn baan om
de zon op een iets grotere afstand van de aarde doorlopen, maar
wel met dezelfde omloopsnelheid.
Keukenhof
Sterrenkundigen moeten hun prioriteiten goed op een rijtje
hebben. `We kunnen onze waarneemtijd maar één keer inzetten',
zegt Van Dishoeck. `En je weet dat er de eerstkomende twintig
tot dertig jaar geen volgende missie zal zijn.' Ze laat een
foto uit 1982 zien van een gezelschap sterrenkundigen,
geschoten in de Keukenhof: een van de eerste vergaderingen over
de Herschel. Zelf staat ze ergens in het midden; ze was nog
promovendus. Met andere woorden: zo lang duurt het dus. Nu,
meer dan 25 jaar later, leidt ze het WISH-project: Water in
Starforming Regions with Herschel.
Afbeelding: De Orionnevel
Samenwerking
Een lange adem, een vooruitziende blik en een goed gevoel voor
wat belangrijk is om je pijlen op te richten. Het zijn allemaal
noodzakelijke eigenschappen van een astronoom. Goed kunnen
samenwerken op nationale en internationale schaal is er nog
een. Daar blijken vooral Nederlanders goed in te zijn. `We zijn
vooral goed in het overtuigen van andere landen dat er meer
voordelen dan nadelen zitten aan samenwerken. We zijn
bruggenbouwers.' In 1992 werd NOVA opgericht, de nationale
onderzoeksschool voor sterrenkunde, die in 1998 de officiële
status verwierf van toponderzoekschool, en daarmee de middelen
om te werken aan een instrumentarium.
ALMA
`Nu zijn we de stap aan het maken van Europese naar mondiale
samenwerking', zegt Van Dishoeck. `Het ALMA-project (Atacama
Large Millimeter/Submillimeter Array) is daar een eerste
voorbeeld van. Noord-Amerika, Europa, Oost-Azië en Chili doen
mee. Het idee ervoor kwam van de astronomen zelf, en niet zoals
gebruikelijk van de funding agencies. We realiseerden ons dat,
als we allemaal onze eigen plannen zouden uitvoeren, onze
telescopen een factor twee tot drie groter zouden worden dan de
state of the art in het millimeter golflengtegebied. Maar om
echt interessante waarnemingen te doen, bijvoorbeeld
melkwegstelsels aan het begin van het heelal te zien, is een
veel grotere gevoeligheid nodig. Zo'n project is financieel
maar eenmaal haalbaar op de wereld. Dus waarom zouden we in dit
golflengtegebied met elkaar concurreren?'
Afbeelding: Geboorte van de Wereld, Juan Miro, 1925.
Inhomogeniteit
De astronomie is een open wetenschap, zo heeft ze zelf kunnen
ervaren toen ze er als afgestudeerd chemicus in terecht kwam,
en probleemloos werd opgenomen in de gelederen. `Je ziet het
ook aan de manier waarop we studenten vanaf het begin opnemen
als jonge wetenschappers. En niet alleen om hen topastronomen
te laten worden. Natuurlijk vinden we het leuk als de knappe
koppen doorgaan, maar we zien ook graag dat onze studenten de
maatschappij in gaan. Sterrenkundigen zijn mensen die bij
uitstek geleerd hebben hoe ze om moeten gaan met niet goed
gedefinieerde problemen. Die gedwongen worden om zelf een
scenario op te zetten op basis van een grote hoeveelheid
ongecontroleerde input. Als je je waarneembundel op de
Orionwolk zet, zie je een enorme inhomogeniteit: temperaturen
van 10.000 Kelvin, maar ook van 10 Kelvin. Gebieden met hoge
druk, maar ook met lage druk. En dan maar proberen te
achterhalen wat er plaats vindt.'
Profileringsgebied
Naast het culturele aspect is dus ook het educatieve aspect van
fundamentele wetenschap belangrijk, wil ze maar zeggen. Ze is
dan ook blij dat het College van Bestuur het interdisciplinaire
onderzoeksgebied `Fundamentals of Science' tot een van de 11
nieuwe profileringsgebieden heeft bestempeld. Samen met
nanofysicus Carlo Beenakker mag ze de `Fundamentals' gaan
trekken. Ze accepteerde de uitnodiging met plezier. `Juist een
klassieke universiteit moet fundamentele wetenschap hoog in het
vaandel dragen.'
Nieuwe Werelden
Diesrede Universiteit Leiden door prof.dr. Ewine van Dishoeck
Viering 434e Dies natalis van de Universiteit Leiden
Maandag 9 februari 2009, 14.45 uur
Locatie: Pieterskerk.
Programma en aanmelden
Afbeelding: Poster Dies Natalis 2009
Universiteit Leiden