Flexibele verkeersopvatting reguleert maatschappelijk verkeer
`Technologische, sociale en maatschappelijke ontwikkelingen
vragen om flexibel recht', zegt docent civielrecht Pauline
Memelink. `Het is de vraag hoe we het recht in deze snel
veranderende wereld bij de tijd houden, zonder dat de rechter
willekeurig oordeelt'. Donderdag 5 februari verdedigt ze haar
proefschrift.
Afbeelding
Pauline Memelink: `Het mooie aan de verkeersopvatting is dat
zij een antwoord geeft op de voortdurende spanning tussen de
dynamische maatschappij en het statische recht.
Open normen
`Vijftien jaar geleden had niemand kunnen bedenken dat een
elektronische handtekening ooit rechtsgeldig zou worden. Ook
onze ideeën over bijvoorbeeld de verzorgingsstaat en de
vrijheid van meningsuiting veranderen. Het is onmogelijk om al
die veranderingen bij wet te regelen', zegt Memelink. `Daarom
maakt het burgerlijk wetboek gebruik van zogeheten open
normen.' Bekende voorbeelden zijn `redelijkheid en
billijkheid', `goede zeden' en `maatschappelijke
betamelijkheid'. Deze normen geven de rechter de ruimte om het
recht aan te passen aan maatschappelijke ontwikkelingen, zonder
dat de wet daarvoor hoeft te worden veranderd.
Verkeersopvatting
Een minder bekende open norm is de `verkeersopvatting',
waarnaar het burgerlijk wetboek sinds 1992 in twaalf
wetsartikelen verwijst. Deze verkeersopvatting is een
ongeschreven opvatting over hoe het maatschappelijke verkeer,
of de omgang tussen mensen of rechtspersonen, behoort te zijn.
Het gaat er daarbij niet om of bepaald gedrag goed of slecht
is, het gaat er om hoe bepaalde feiten juridisch gekwalificeerd
dienen te worden. Memelink: `Soms zijn verkeersopvattingen
glashelder. Als jij een boek bij de bibliotheek leent, maakt
jou dat niet tot eigenaar van het boek. Maar als een kunstenaar
uit een blok marmer een beeld houwt, heeft hij juridisch een
nieuwe `zaak' gemaakt, wat hem wel als eigenaar kwalificeert.'
Afbeelding: Ongrijpbare noties die normatieve verwachtingen
beïnvloeden worden weergegeven door een wolk, waaruit de
verschillende noties - via wat de `trechter der verwachtingen'
zou kunnen worden genoemd - `condenseren' tot een concrete
verkeersopvatting. In dit plaatje vormt de verkeersopvatting in
het verticale vlak een schakel tussen de opvattingen binnen de
maatschappij en de rechtsbeslissing.
Bestanddeelvorming
Verkeersopvattingen zijn aan verandering onderhevig. `Als je
vijftig jaar geleden verhuisde, was het gebruikelijk om de
wastafel mee te nemen naar het nieuwe huis, dat was immers een
luxegoed. De wastafel en het huis waren in juridisch opzicht
twee verschillende zaken. Nu kun je daar niet meer mee
aankomen. We zijn het er met zijn allen over eens dat zo'n
wastafel bij het huis hoort, net als de dakpannen en het
raamkozijn, dat ze samen een zaak zijn gaan vormen. Dat noemen
we bestanddeelvorming.' De verkeersopvatting speelt niet alleen
een rol bij conflicten op het gebied van bezit of houderschap,
of bestanddeelvorming, maar ook bij de toerekening van
risico's. Memelink: `Als een jonge onervaren arts een medische
misser maakt, is hij dan verantwoordelijk voor zijn fout, of
kan hij zich beroepen op overmacht? Bij wie leggen we het
risico van zijn onervarenheid?'
De kip en het ei
`Het is moeilijk te achterhalen hoe de samenleving over dit
soort zaken denkt', zegt de promovenda. `Het gaat om
ingewikkelde feitencomplexen die leiden tot subtiele
rechtsvragen. Neem nou het voorbeeld van de kip en het ei. Een
kippenboer levert eieren aan een ander bedrijf dat ze machinaal
uitbroedt, maar dat bedrijf blijkt niet in staat om de betaling
te doen. Het gaat failliet. De kippenboer doet vervolgens een
beroep op zijn eigendomsvoorbehoud. Dat betekent dat de eieren
pas van de ontvanger worden als aan de betalingsvoorwaarde is
voldaan. De vraag is alleen: wie is eigenaar van de uitgebroede
kuikentjes? De boer meent dat de kuikens zijn eigendom zijn,
omdat ze een `natuurlijke vrucht' zijn van zijn kippen. Nee,
zegt het broedbedrijf. Er is een nieuw product gemaakt, er is
dus net als bij het blok marmer sprake van zaaksvorming.'
Afbeelding: Wie is de eigenaar van de eieren en wie van de
uitgebroede kuikens in deze broedmachine, als de eigenaar van
de machine nog niet betaald heeft voor de eieren?
Dooddoener
`Het mooie aan de verkeersopvatting is dat zij een antwoord
geeft op de voortdurende spanning tussen de dynamische
maatschappij en het statische recht. Bovendien kan aan de hand
van de verkeersopvatting maatwerk geleverd worden. Maar er
kleven natuurlijk ook nadelen aan. Verkeersopvattingen zijn
niet goed meetbaar. Je kunt niet op de Breestraat gaan staan,
mensen een vragenlijst onder de neus duwen en vragen of ze een
kuiken een `natuurlijke vrucht' vinden of `zaaksvorming'. Je
zult ze dan eerst alle juridische ins en outs moeten uitleggen.
Omdat de verkeersopvatting vaak lastig te achterhalen is,
bestaat de kans dat rechters de verkeersopvatting gebruiken als
een machtsmiddel, of als slecht gemotiveerde dooddoener. Als
dat gebeurt ligt het gevaar voor willekeur en rechtsonzekerheid
op de loer.'
Handvatten
Om dat te voorkomen biedt het proefschrift een theoretische
achtergrond van het begrip en geeft het inzicht in hoe de
verkeersopvatting achterhaald kan worden, en in welke gevallen
de hantering ervan op zijn plaats is. `Ik heb zo'n 180 zaken
gevonden waarbij sinds de jaren dertig de verkeersopvatting is
gehanteerd', zegt Memelink. `De verwachting is dat dat er de
komende tijd alleen maar meer worden, omdat maatschappelijke
ontwikkelingen steeds sneller gaan. Daarom was het ook tijd dat
deze studie er kwam. Noch in het binnenland, noch in het
buitenland is overkoepelend onderzoek gedaan naar de
verkeersopvatting en de daarbij behorende rechtsvinding. Dit
boek moet juristen handvatten bieden aan het vaak ongrijpbare
begrip verkeersopvatting. Hopelijk stelt het rechter in staat
om hun vonnissen beter te motiveren.'
(3 februari 2009/Marl Pluijmen)
3/2/2009
Universiteit Leiden