Universiteit Leiden

Het geheim van Obama's toespraken

Wat is het geheim van Barack Obama's toespraken? Waardoor krijgt Geert Wilders zijn collega's in de Kamer zo makkelijk op de kast? Op de conferentie Rhetoric in Society, 21-23 januari, staan ondermeer analyses van de welsprekendheid van deze politici op het programma.

Afbeelding: Aristoteles met saxofoon
Herhalingen
'Obama is een meester in het gebruik van herhalingen en hij weet die heel goed op een muzikale manier uit te buiten', zegt dr. Jaap de Jong, een van de organisatoren van de conferentie. Een Obama-toespraak bevat bijvoorbeeld drie thema's die elk vijf keer terugkomen. Vlak voor een thema afloopt, wordt het volgende thema geïntroduceerd. Aan het eind in de samenvatting, de peroratie, komen de drie thema's weer bij elkaar in een knappe apotheose. De Jong: 'Het steekt in elkaar als een compositie van Bach.'

Afbeelding: Een Obama-toespraak steekt in elkaar als een compositie van Bach. Inhoud
Daarmee vergeleken heeft een toespraak van Wilders meer weg van een carnavalsschlager. Obama en Wilders bedienen zich wel van vergelijkbare retorische technieken. Het grootste verschil zit hem in de inhoud van hun boodschap en in de schelheid van toon. Wilders kent maar weinig beperkingen. Hij doet altijd stevige uitspraken, grossiert in stevige metaforen en hyperbolen en kiest de uitersten van de semantische schaal. 'Bij hem is het nooit 'soms', 'meestal' of 'in enkele gevallen'', zegt De Jong. 'En over een uitspraak als 'Dit is een flutbegroting van het allerslechtste kabinet ooit' kun je natuurlijk nooit meer heen bieden.' Retoriek
Waarvan Wilders zich bedient, krijgt al gauw het etiket 'retoriek'. Retoriek is het Nederlandse broertje van het Latijns-Griekse 'retorica' en dit woord draagt al zo'n negatieve lading in zich dat de predicaten 'hol' en 'plat' die het vaak krijgt, amper nog nodig zijn. De Jong: 'In de term retoriek zit het misbruik al ingebakken.' Ook de retorica heeft nog steeds last van een slechte reputatie. De opkomst van het fascisme en de grote toespraken en geregisseerde massameetings die daarmee gepaard gingen, maken deel uit van ons collectieve geheugen. Maar het blijft vreemd de kunst van de welsprekendheid het misbruik ervan aan te rekenen.

Afbeelding: De welsprekendheid van Geert Wilders kenmerkt zich eerder door retoriek. Pleitbezorger
De Jong is daarom erg blij met Obama: 'Hij is een groot pleitbezorger van de aandacht voor de klassieke en moderne retorica. Hij heeft de monoloog en de speech weer hoog op de agenda gezet.' Retorica is volgens De Jong een typisch Leids onderwerp. 'Dat begon al met Matthijs Siegenbeek, de eerste hoogleraar in Nederland die het vak welsprekendheid in zijn moedertaal doceerde. En de Leidse debatverenigingen doen regelmatig van zich spreken.' Keynotesprekers
De internationale conferentie die volgende week gehouden wordt, is de tweede in drie jaar. De eerste conferentie vond plaats in Ålborg, Denemarken. In drie dagen zijn er ruim negentig lezingen. De drie keynotesprekers zijn Joel Best, hoogleraar Sociology and Criminal Justice van de University of Delaware, Daniel J. O'Keefe, hoogleraar Communication Studies aan de Northwestern University en Ineke Sluiter, hoogleraar Griekse taal- en letterkunde aan de Universiteit Leiden.

Afbeelding: Het affiche van de conferentie Rhetoric in Society. Internetfora
Political Discourse is een van de vier hoofdonderwerpen van de conferentie Rhetoric in Society. De overige drie zijn: Journalism and New Media, Organizational Discourse en Legal Discourse. Hiermee trekken de organisatoren, onder wie de neerlandici Ton van Haaften en Henrike Jansen en de journalistiekonderzoekers Willem Koetsenruijter en Jaap de Jong het onderwerp van de retorica veel verder dan het klassieke genre van de toespraak. Zo geeft Peter Burger een analyse van ethos op internetfora. 'Alle tekstgenres zou je retorisch kunnen analyseren', zegt De Jong. 'Zelfs bij visuele analyse kun je het retorische begrippenapparaat gebruiken.' Later dit jaar verschijnt er een boek over visuele analyse van Willem Koetsenruijter en Jos van den Broek.