Universiteit Leiden

Religie beïnvloedt wat mensen zien

Calvinisten hebben meer aandacht voor detail dan atheïsten. Dat blijkt uit onderzoek geleid door psycholoog Lorenza Colzato. Ze is de eerste die aantoont dat religie via onbewuste en automatische processen invloed kan hebben op hoe mensen de wereld waarnemen.

Op 12 november publiceerden Colzato en haar collega's hun bevindingen in het online tijdschrift Plos ONE. Vierkant van driehoekjes
Een groot vierkant opgebouwd uit kleinere driehoekjes: niet een plaatje waarvan je verwacht dat gelovigen en ongelovigen er anders naar kijken. Toch blijkt religie wel degelijk effect te hebben op de reacties op dit type plaatje. Colzato vergeleek het reactiepatroon van calvinistische en atheïstische studenten, die verder gelijk waren qua geslacht, leeftijd, intelligentie en cultuur. Wat bleek? Calvinisten waren sneller in het herkennen van het driehoekje dan atheïsten. Colzato's conclusie: 'Calvinisten zijn meer op het detail gericht, terwijl de aandacht van atheïsten sterker uitgaat naar het grotere geheel - in dit geval het vierkant.'

Afbeelding: Calvinisten zijn sterker op het detail (het driehoekje) in het grotere geheel (het vierkant) gericht dan atheïsten. Individualistisch
Waar komt dit verschil in aandacht vandaan? Colzato legt een verband met de individualistische inslag van het calvinisme. 'Calvinisten zijn mogelijk meer gericht op het deel dan op het geheel omdat ze daar in hun opvoeding voor zijn beloond.' Maar dat is niet meer dan een vermoeden, benadrukt Colzato. 'Het is nog te vroeg voor stellige uitspraken.' Cultuur
Het gaat Colzato ook niet specifiek om het effect van calvinisme, maar om dat van religie. Andere religies kunnen andere effecten op de aandacht hebben, denkt Colzato. In een vervolgstudie wil ze orthodoxe joden onderzoeken. 'Die zijn sterk gericht op de sociale gemeenschap en hebben daardoor misschien juist meer oog voor het geheel'. Dat Colzato nu alleen calvinisten onderzocht, heeft een praktische reden: het is moeilijk om geloofsgroepen te vinden die qua culturele achtergrond gelijk zijn. Terwijl dat wel belangrijk is om uitspraken te kunnen doen over het zuivere effect van religie, los van cultuur. Intifada
Colzato is al langer gefascineerd door het effect van religie op de menselijke waarneming. Ten tijde van de twee Intifada was de psychologe op bezoek in Israël, waar ze aan den lijve ondervond hoe verschillende ogen de wereld op volkomen verschillende manieren kunnen bekijken. 'Wat de ene partij als een aanval zag, beschouwde de andere als zelfverdediging. Het verbaast me dus niet dat religie de waarneming kleurt.' Onbewust
Wat Colzato wél verbaast in haar onderzoeksbevindingen, is dat religie al heel vroeg in de waarneming effect heeft. Ze baseerde haar conclusies op reactietijden van een paar honderd milliseconden. Er treden dus al verschillen in waarneming op tussen geloofsgroepen vóórdat bewuste overtuigingen en voorkeuren de aandacht sturen. 'Het verrassende van mijn onderzoek is dat religie de aandacht beïnvloedt via automatische processen,' zegt Colzato. 'Mensen hoeven zich er niet eens bewust van te zijn.' Afbeelding: Verschillende religies hebben mogelijk verschillende effecten op de waarneming. Gevoelig
Colzato realiseert zich dat ze zich met haar onderzoek op glad ijs begeeft. 'Religie is een gevoelig onderwerp. Voor je het weet worden de resultaten van je onderzoek geïnterpreteerd als bevestiging van vooroordelen over gelovigen. Terwijl het me daar helemaal niet om te doen is. Als wetenschapper ben ik gewoon benieuwd hoe het kan dat religie onze waarneming kleurt. De ene soort waarneming is niet per se beter of slechter dan de andere.' Open access
Colzato kiest haar woorden met zorg. 'Ik wil niemand kwetsen met mijn onderzoek,' benadrukt ze. Maar ze is tegelijkertijd niet bang om erover in gesprek te gaan. Integendeel: ze publiceerde haar bevindingen in een open access tijdschrift, dat vrij toegankelijk is via het internet en dus door een breed publiek kan worden gelezen. 'Een bewuste keuze', zegt Colzato. 'Ik vind dat wetenschap niet niet alleen voor de intellectuele elite is. Mijn onderzoek is relevant voor de maatschappij dus iedereen moet erover kunnen meepraten. Wetenschap kan mensen stimuleren om kritisch na te denken over belangrijke onderwerpen zoals religie.' Pop-psycholoog
Colzato is er trots op dat ze onderzoek doet dat ze makkelijk aan niet-ingewijden kan uitleggen. 'Ik vind het leuk om me bezig te houden met onderwerpen die mensen raken. Je zou kunnen zeggen dat ik een soort pop-psycholoog ben.' Is ze niet om bang om beschimpt te worden door collega's vanwege die status? Colzato's repliek: 'Vergelijk het met popmuziek. Is dat per se slechte muziek?' Colzato, L. S., van den Wildenberg, W., & Hommel, B. (2008). Losing the big picture: How religion may control visual attention. PLoS ONE

(25 november 2008/Tristan Lavender)