Universiteit Leiden

Recht en literatuur: een saai lijstje van spannende boeken

'Alleen door het lezen van literatuur maken juristen zich de verbeeldingskracht eigen die ze in huis horen te hebben', vindt hoogleraar Burgerlijk recht Hans Nieuwenhuis. Hij geeft het keuzevak Recht en literatuur. Op 19 december in ingedikte vorm ook als PAO-cursus. Afbeelding: Antigone bij het dode lichaam van haar broer Polyneikes. Schilderij 'Antigone' van Marie Spartali Stillman (1844-1927). Antigone
In Sofokles' antieke tragedie Antigone moet het lijk van Antigones broer Polyneikes blijven liggen voor de gieren. Het mag niet worden begraven volgens de geldende wetten van koning Kreon. Want Polyneikes wordt als verrader beschouwd. Antigone begraaft haar broer toch: Het was toch geen gebod van Zeus? Of van de goden uit de Onderwereld? Die hebben de mens zo iets nooit opgelegd en zo veel gezag ken ik uw beschikkingen niet toe, dat ze zwaarder zouden wegen dan de ongeschreven, eeuwig geldende godsgeboden, die al langer van kracht zijn dan de mens zich heugen kan. Met andere woorden: er zijn hier hogere machten dan de heersende wetten aan de orde. ... en Duyvendak
Nieuwenhuis trekt een rechtstreekse lijn naar het aftreden op 3 september 2008 van Wijnand Duyvendak, lid van de Tweede Kamer voor Groen Links. In zijn boek Klimaatactivist in de politiek maakte hij bekend tijdens zijn actieverleden in 1985 betrokken te zijn geweest bij een inbraak in het ministerie van Economische Zaken. Hierbij werden plannen voor nieuwe kerncentrales gevonden en vervolgens gepubliceerd, terwijl het toenmalige kabinet ontkende dat die plannen er waren.

Afbeelding: Prof.mr. Hans Nieuwenhuis: 'Literatuur de beste bron is voor de verbeeldingskracht waarover elke jurist dient te beschikken.' Consequentie
Antigone was open over wat ze had gedaan, bleef het gezag van koning Kreon erkennen en aanvaardde de consequentie dat ze levend zou worden ingemetseld in een spelonk. Duyvendak draaide aanvankelijk nogal om zijn verleden heen en dacht dat hij er na al die jaren wel mee weg kwam. De pers dook echter steeds meer feiten op uit Duyvendaks activistische tijd en zijn positie in de Tweede Kamer werd onhoudbaar. Hij stapte tenslotte op. Twee vergelijkbare cases waarin de hoofdpersonen zich zeer verschillend opstellen. Op dezelfde manier bespreekt Nieuwenhuis in Recht en Literatuur andere werken waarvandaan een lijn te trekken is naar de actualiteit en die verband houden met het huidige recht: Oresteia van Aischylos, een deel van de Divina Commedia van Dante, het boek Job uit de bijbel, de koran, de Perzische brieven van Montesquieu en Lijmen/Het been van Willem Elsschot. 'Een saai lijstje van spannende boeken', zegt hij zelf. Afbeelding: Job verloor alles en zit hier op een mesthoop. Een nog steeds actuele vraag is: is al het lijden onrecht? Houtsnede 'Biblia' van Johann Schonsperger uit 1487. Verbeeldingskracht
Nieuwenhuis is ervan overtuigd dat de literatuur de beste bron is voor de verbeeldingskracht waarover elke jurist dient te beschikken. Hij verhaalt van een zaak waarin de eierstokken van een vrouw verwijderd moesten worden. Haar eicellen, bevrucht met het zaad van haar vriend, waren ingevroren. De relatie liep stuk en toch wilde de vrouw via ivf nog een kind baren, haar laatste kans. De man wilde echter geen kind van een vrouw met wie de relatie was verbroken. 'In beiden moet je je kunnen inleven. Het argumenteren gebeurt in taal, die meer is dan woorden en grammatica. Het gaat ook om beelden, om door anderen herkende metaforen.' Zeven zuilen
Nieuwenhuis is al lang in de weer met de relatie tussen literatuur en recht. In zijn Groningse tijd (1996/2001) vond hij bijval van prof.mr. Jan Lokin. Hun samenwerking mondde uit in het initiatief om voor het onderwijs een aantal boeken op een rij te zetten. Nieuwenhuis schreef er ook een artikel over: Zeven zuilen van ongeschreven recht (Nederlandsch juristenblad; vol. 74, 1999). Opvallend is dat de lijst vrijwel uitsluitend klassieke - of, zoals Nieuwenhuis zelf zegt, canonieke - boeken omvat. Wat ook opvalt is Lijmen/Het Been (1924) in de plaats is gekomen van Multatuli's Max Havelaar. Nieuwenhuis: 'Lijmen/Het Been sluit naadloos aan bij de zelfverrijking door managers en andere eigentijdse vormen van hebzucht.' Maar biedt de recente literatuur dan geen aangrijpingspunten?

Afbeelding: Lijmen/Het been uit 1924 gaat onder meer over zelfverrijking. Nostalgisch
Nieuwenhuis: 'Ik zeg niet dat die boeken er niet zijn. Maar dit lijstje grijpt terug op boeken die verzonken zijn in het collectieve geheugen. Het zijn klassieke boeken waarin fundamentele problemen aan de orde komen die nu nog actueel zijn. Tot 1968 kon je geen rechten studeren zonder Gymnasiumopleiding. De scholieren maakten kennis met de klassieken. En al vonden ze er niks aan en vergaten ze er veel van, iets bleef hangen en daar kon je bij aansluiten. Tegenwoordig doet de ene leraar dit en de andere dat, dat merk ik aan mijn eigen kinderen. Daar is ook wel wat voor te zeggen, maar misschien ben ik wat nostalgisch. Ik heb in elk geval deze keuze gemaakt.' Hecht verbonden
In Leiden is ook mr. Carel Smith geïnteresseerd in het thema Recht en Literatuur. In Tilburg is er Willem Witteveen en in Rotterdam Jeanne Gaakeer. 'In Amerika en Engeland heb je een sterke stroming Law & Literature', vertelt Nieuwenhuis. 'Sommige juristen zijn daarin zeer actief en ze komen vaak met verrassende boeken. Die stroming is verwant met stromingen als Law & Economics en Law & Psychology. Die zijn ontstaan om te laten zien dat recht niet op zichzelf staat maar hecht is verbonden met andere aspecten van het menselijk bedrijf. Less is More
Misschien komt Nieuwenhuis nog wel toe aan een canon van moderne literatuur voor zijn keuzevak: in oktober volgend jaar gaat hij met emeritaat en dan kan hij zijn Less is More-plannen uitvoeren: meer Recht en Literatuur, bijvoorbeeld. Meer informatie

* PAO-cursus Recht en Literatuur

* Keuzevak Recht en Literatuur
Ter inleiding 'Recht en Literatuur' schreef Hans Nieuwenhuis 'Orestes in Veghel; Recht, Literatuur, Civilisatie'. Uitgeverij Balans, 2004, ISBN 90 5018 724 2

Bestellen:


Orestes in Veghel
H. Nieuwenhuis


(18 november 2008/CH)

dinsdag 18 november 2008