Galjaardlezing
Toespraak | 30-10-2008 | Utrecht | Secretarissen-Generaal W.J. Kuijken
Alleen de uitgesproken tekst geldt.
Intro
* Hoe geef je meer ruimte aan het water in een regio waar mensen
zich generaties lang met alle macht tegen het water hebben
verdedigd?
* Hoe zorg je ervoor dat een luchthaven kan groeien zonder dat de
mensen die eromheen wonen massaal in verzet komen?
* Hoe maak je de geesten rijp voor een ingrijpende
stelselverandering met gevolgen voor miljoenen mensen, zoals de
kilometerheffing?
Drie voorbeelden uit een eindeloze rij van puzzels waarmee mijn
collega's en ik op het Ministerie van Verkeer en Waterstaat elke dag
te maken hebben.
En niet alleen op ons ministerie spelen dit soort ingewikkelde
vraagstukken. Ze spelen overal. Ook bij mijn collega-SG's. Ook lokaal.
* Hoe breng je rust en vertrouwen terug in een wijk waar jongeren
het winkelcentrum terroriseren?
* Hoe introduceer je betaald parkeren in een buurt waar de mensen
altijd `vrij' hebben kunnen staan?
* Hoe breng je een nieuw asielzoekerscentrum tot stand dat welkom is
in de omgeving.
Zonder de betrokkenheid van en interactie met burgers gaat dit niet.
Dát is dus communicatie. En op dat vlak bent ú de deskundige.
Tenminste: dat beoogt u te zijn. We hebben u hard - en steeds harder -
nodig. Maar, horen wij u genoeg?
Ik wil u in dit verband graag iets vertellen over onze ervaringen met
burgerparticipatie.
En vervolgens wil ik u mijn visie geven op de ideale directie of
afdeling Communicatie en de eenheid in de rijksdienst. Dat zal ik een
beetje prikkelend doen. In de hoop interactie met u uit te lokken
straks na mijn verhaal.
Burgerparticipatie
Burgerparticipatie klinkt zo eenvoudig, maar is dat allerminst. Sinds
het optreden van Pim Fortuyn, is de kloof tussen burgers en de wereld
van beleid en politiek gegroeid en een cruciaal, alomtegenwoordig
thema geworden.
Uit de meest recente cijfers van het SCP blijkt dat 37 procent van de
mensen ontevreden of zeer ontevreden is over de overheid. `De politiek
in Den Haag' krijgt een dikke vijf. (Misschien dat die waardering met
het optreden tijdens de kredietcrisis weer groeit.) De
gemeentepolitiek gemiddeld een zes.
Twee derde van de Nederlanders vindt dat het met ons land de verkeerde
kant op gaat. "Met mij gaat het goed; met ons gaat het slecht." Bijna
twee derde van de mensen wil méér meebeslissen over belangrijke
politieke kwesties. Maar men wil óók dat er besluiten worden genomen
en richting wordt gegeven.
Dat geeft de complexiteit aan. Mensen willen invloed in de politiek,
maar zijn tegelijkertijd heel kritisch over datgene waarin ze
participeren. Ze willen richting, maar wel hùn richting.
Ga er maar aanstaan!
Gelukkig hebben we inmiddels wel een slag gemaakt. Inspraak is niet
meer louter een ideologisch principe. Het is een noodzakelijk element
geworden in vrijwel iedere vorm van beleidsontwikkeling, en is ook en
met name bij de uitvoering aan de orde.
Nog te vaak echter wordt geïnvesteerd in het creëren van draagvlak, om
vervolgens niets te besluiten.
Of er wordt eerst een besluit genomen, dan inspraak georganiseerd, om
vervolgens het genomen besluit door te zetten.
Het kabinet heeft in 2006 de lijn gekozen van `Inspraak nieuwe Stijl'.
Dat betekent: het publiek effectief betrekken bij plannen en
projecten.
Bij Verkeer en Waterstaat is die aanpak al flink uitgetest. Al jaren
kennen we de Overlegorganen Verkeer en Waterstaat. Op het terrein van
personen- en goederenvervoer of waterbeleid spreken we gestructureerd
met alle belangengroepen voordat er politieke besluiten vallen. Maar
vooral betrekken we burgers op een vernieuwende manier bij onze grote
en kleinere infra-projecten.
Bijvoorbeeld bij de ontpoldering van de Noordwaard (onderdeel van het
Programma Ruimte voor de Rivier). Dat is een landbouwgebied aan de
noordkant van de Biesbosch, aan de Nieuwe Merwede. Het plan was de
rivier meer ruimte te geven bij hoog water, door de dijken om de
Noordwaard te verlagen. Daardoor zou het land enkele keren per jaar
grotendeels onder water kunnen komen te staan. In plaats van een
agrarisch gebied, zou de Noordwaard een natuurgebied worden.
U begrijpt de gevoeligheid bij de bewoners (75 huishoudens), van wie
sommigen ook nog herinneringen hadden aan de Watersnoodramp van 1953.
Daarom werden met alle huishoudens en belangengroepen ontwerpsessies
en keukentafelgesprekken gehouden om hen te betrekken bij de nieuwe
inrichting.
Wat we daarvan geleerd hebben, is dat je vooraf wel duidelijkheid moet
hebben over de kaders, bijvoorbeeld voor schaderegelingen. Als er meer
wordt beloofd dan kan worden waargemaakt, neemt het draagvlak direct
af! Bovendien helpt het als mensen keuzen hebben. Dat is de grote
uitdaging van burgerparticipatie: maximale ruimte bieden aan ideeën en
wensen van mensen zelf, maar wel binnen haalbare en politiek bepaalde
kaders.
Onze conclusie is dat passende burgerparticipatie loont. Het resultaat
is: beter bruikbare inbreng, meer draagvlak, betere besluitvorming
zònder vertraging.
Daarvoor is wel nodig dat bestuurders, beleidsmakers en
communicatiemensen goed samenwerken en zich allemaal committeren aan
de gekozen aanpak. Bestuurders en beleidsmakers moeten actief
betrokken zijn en hun gezicht laten zien. Hen daarin adviseren en
ondersteunen van het begin af aan is een belangrijk deel van uw werk.
Toen ik zelf in de Noordwaard was op werkbezoek, sprak ik met de
bewoners en merkte hun betrokkenheid.
Burgerparticipatie is anno 2008 belangrijker dan ooit. We zijn
inmiddels zover dat bij de vormgeving van heel veel beleidsprocessen
en uitvoeringsprocessen burgerparticipatie een dragende pijler is
geworden. Bij wetgeving zijn we bijvoorbeeld gestart met
`internet-consultaties'. Zonder die pijler, is het hele proces tot
mislukken gedoemd.
Voorbeeld 1: de Tafel van Alders
Een voorbeeld: de toekomst van Schiphol. Hoe kunnen we Schiphol zijn
sterke positie laten behouden en tegelijkertijd de hinder voor
omwonenden beperken?
Onder leiding van Hans Alders is twee jaar uitgetrokken voor
intensieve gesprekken tussen (vertegenwoordigers van ) bewoners, de
luchthaven, de luchtvaartsector (waaronder KLM), bestuurders en
Luchtverkeersleiding Nederland (de `Tafel van Alders'). Een proces van
eerst samen denken en dan samen afwegingen maken en tot
overeenstemming en een gezamenlijk advies aan de regering komen.
Dit heeft geleid tot een historisch advies, dat eerder deze maand is
gepresenteerd. Het draagvlak daarvoor is groot, hoewel niet àlle
bewonersgroepen tot het einde toe aan boord zijn gebleven (de
meerderheid wel).
Dankzij de Tafel van Alders ligt er nu voor het eerst een gezamenlijk
advies dat perspectief biedt op een goede balans tussen groei en
leefbaarheid. Daar kan het kabinet op voortbouwen. Eerder deze maand
heeft het kabinet het advies overgenomen.
Het goede van de Tafel van Alders vind ik dat vanaf het begin de
weerstand is opgezocht. De bewoners, onder wie ook tegenstanders van
groei op Schiphol, zaten vanaf het begin aan tafel en kregen alle
gelegenheid zich kritisch te uiten. Juist daardoor krijgen mensen van
de weeromstuit ook begrip voor de andere kant van het verhaal en het
belang van Schiphol.
Ik raad u aan: bestudeer deze casus!
Voorbeeld 2: Commissie-Elverding
In ons land duurt de besluitvorming over een groot infrastructureel
project als de aanleg van een weg gemiddeld elf jaar. Dat komt vooral
door een bestuurlijke cultuur van blijven praten en onderzoeken en de
mogelijkheid alles aldoor weer opnieuw ter discussie te stellen en te
onderzoeken. Het kabinet wil die tijd bekorten, met behoud van de
zorgvuldigheid.
Dat is lastig. Burgers worden mondiger, ons land raakt steeds voller,
tegengestelde belangen botsen en de samenleving is steeds meer
gejuridiseerd. Het gevaar is dat ons land knarsend tot stilstand komt.
Om deze impasse te doorbreken, heeft het kabinet de Commissie
Elverding ingesteld. Die kwam in april dit jaar met een advies
(`Sneller en Beter') waarin burgerparticipatie een sleutelrol speelt.
De commissie stelt voor bij grote (aanleg)projecten eerst een brede
verkenningsfase in te lassen waarin bewoners, milieu-organisaties en
andere belanghebbenden ruim betrokken zijn. Daar wordt à la de Tafel
van Alders het probleem gedeeld (vaak een bereikbaarheidsprobleem) en
worden alle verschillen van inzicht gepresenteerd. Er worden varianten
ontwikkeld met voors en tegens, ook op basis van onderzoek.
Uiteindelijk wordt er één gekozen. Dàt doet de politiek.
Dat voorkeursbesluit, dat goedgekeurd moet worden door de Tweede
Kamer, wordt daarna uitgevoerd. Onderzoeken hoeven daarbij niet
telkens over. Gegevens worden op een bepaald moment `bevroren' en men
werkt met vuistregels in plaats van met schijnnauwkeurige getallen.
Als het project klaar is, volgt een opleveringstoets om te bekijken of
alle afgesproken en wettelijke normen ook worden gehaald. Pas dan
nemen we beheersingsmaatregelen om aan de normen te voldoen (en dus
niet op papier jaren tevoren).
Samen met andere verbeteringen (minder onderzoek, minder bestuurlijke
en juridische `lussen') zou met dit voorstel de besluitvormingsperiode
met de helft kunnen worden bekort.
Dit zijn interessante voorbeelden uit eigen land. Maar we moeten ook
over onze grenzen heen kijken. In de Verenigde Staten - altijd ons
voorland op communicatiegebied - is momenteel een
communicatierevolutie aan de gang. Digitale media (met name blogs)
zetten het medialandschap compleet op zijn kop. Het is steeds meer de
`blogosphere' die het nieuws en de opinie bepalen. Dit versterkt de
eisen die aan overheidscommunicatie worden gesteld: optimale
transparantie, snelle respons en interactiviteit. Invloedrijke
bloggers functioneren als spin in het digitale web en zijn voor de
overheid net zo belangrijk geworden als journalisten van grote kranten
en tv-stations. Om daarop in te spelen, zul je die wereld als
communicatiespecialist wel goed moeten kennen.
De ideale afdeling Communicatie
Het zal u duidelijk zijn dat communicatie meer dan ooit een cruciale
succesfactor is in het beleid en het realiseren daarvan. Het is er
onlosmakelijk mee verbonden vanaf het allereerste begin tot het eind.
Dat betekent dat uw expertise niet kan worden gemist.
Communicatie is een ambacht. Een vak dat kennis vereist. Maar ook
overtuigingskracht en gezag bij degenen die het uitoefenen.
U dient werkelijk iets toe te voegen. Anders - zo zeg ik u eerlijk -
zal uw stem niet worden gehoord.
Het gaat om méér dan een goede campagne en een helder persbericht.
* Van uw wordt verwacht:
Kennis van uw publiek, de politiek/bestuurlijke dynamiek en van
het medialandschap. Werkelijke kennis, op onderzoek, feiten,
ervaringen en voorbeelden gebaseerd. Bij V&W hebben we hiervoor
onder meer een afdeling Kenniscommunicatie die ons helpt te
analyseren en te begrijpen, voordat we beginnen. Bij de RVD zijn
belevingsonderzoeken geïnitieerd, mediascans (24 uur per dag, 7
dagen in de week) en scans van het politieke landschap.
* Inlevingsvermogen. Zoals ik al zei: `ruimte voor water' wordt in
Flevoland heel anders beleefd dan in Zeeland.
* Strategisch inzicht, over een langere periode. Een traject als
`Anders Betalen voor Mobiliteit' neemt 10 jaar in beslag. Dan
verwacht ik van een communicatieprofessional dat zij of hij kan
denken vanuit het eindbeeld en de daarvoor noodzakelijke acties,
en stap voor stap terug kan redeneren. Wat is op een bepaald
moment aan communicatie (ook politiek) nodig om ons doel straks te
kunnen bereiken en een lijn vast te houden die voor burgers
logisch en eerlijk is? En hoe passen campagnes, externe optredens
en woordvoering daarin?
* Ruggengraat. U bent er niet om uw wethouder, gedeputeerde of
minister naar de mond te praten. Uw rol is om met gezag en kennis
van zaken te adviseren, ook als u zich daarmee voor het moment
even niet populair maakt. Soms is het nodig door een zure appel
heen te bijten in de communicatie over een bepaald onderwerp
(voorbeeld HSL). Dan is het aan u om die zure appel te
presenteren. Uw collega's van beleid of uitvoering en ook uw
hoogste ambtelijke baas helpen u - als u goed bent - de
bewindspersoon te laten bijten.
* Innovatiekracht. Een ontwikkeling als de enorme groei van de
`blogosphere' in de VS, moet u prikkelen om de vraag te stellen:
wat betekent dit voor ons? Hoe spelen wij daar op in?
Ik zie heel goede voorbeelden bij de overheid van uitstekende
strategische communicatie. Defensie bijvoorbeeld, met de communicatie
rond de arbeidsmarkt. Maar ook op het gebied van vredesoperaties
(openheid in balans met veiligheid; communicatie bij incidenten).
Andere goede voorbeelden zijn de communicatie rond de introductie van
het nieuwe zorgstelsel een paar jaar geleden, de introductie van de
euro en het verkeersveiligheidsbeleid.
Eenheid
Binnen de rijksdienst werken we voortdurend aan versterking van de
eenheid. De regering spreekt immers met één mond. Maar burgers
begrijpen het ook niet als de ene minister A zegt en de andere B.
Wij als professionals werken voor de samenleving vanuit het gedeelde
belang. Het lukt ons steeds beter om vanuit die gedachte eenheid te
vormen. Via de Rijksvoorlichtingsdienst, maar ook via Postbus 51, die
inmiddels alle eerstelijns publieksvoorlichting verzorgt voor de
ministeries en de campagnes op radio en tv regisseert. De eenheid
wordt steeds zichtbaarder, onder meer door één rijkslogo.
We gaan de komende jaren toe naar één internet en één intranet bij het
rijk. Kortom: eenheid in verscheidenheid komt steeds dichterbij. Daar
geven we leiding aan als SG's en directeuren Communicatie omdat:
* de samenleving het vraagt;
* geen enkel probleem meer in `splendid isolation' kan worden
opgelost;
* flexibiliteit en tempo nodig zijn.
Afsluiting
Mijn indruk is dat `Communicatie' zijn licht vaak onder de korenmaat
zet.
U kunt 't wel, maar u laat niet uitlekken wat u kunt.
Laat u zien!
Voeg iets toe.
Haal de buitenwereld naar binnen.
Wees een strategische gesprekspartner van de top.
Uw werk is belangrijk, maar ook moeilijk.
Wie het te lichtvaardig opneemt of te bescheiden invult, komt niet
verder dan een leuke layout voor het jaarverslag en een persbericht na
afloop.
Maar uw opdracht is veel groter. U bent nodig om de hoofden en harten
van de mensen te winnen, zonder propaganda.
Want zonder die hoofden en harten krijgen we in ons land, in onze
provincie, in onze gemeente letterlijk niets van de grond!
Ik wens u veel succes bij uw werk. Wie weet komen we nog eens aan
dezelfde tafel te zitten. Dan laat ik me graag door u inspireren en
adviseren. Met gezag en tegenspraak graag!
Verwante onderwerpen
* Water en ruimte
Ministerie van Verkeer en Waterstaat