Twee afgeslagen oren: 12 mark
26 september 2008
Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland
Uit bestudering van Oudfriese boeteregisters, een soort
letselschadelijsten, blijkt hoezeer eer en lichaam met elkaar
verbonden waren in de ideologie van de middeleeuwse Friezen. Uit het
onderzoek is een model van eer voortgekomen dat toepasbaar is op
meerdere culturen en tijdperken. Op 2 oktober promoveert Han Nijdam
aan de Universiteit Leiden.
Dit is de eerste studie naar de Oudfriese eercultuur en wel via een
tekstgenre dat tot nu toe weinig aandacht heeft gekregen: de
boeteregisters. Oudfriese boeteregisters, nog het beste te vergelijken
met letselschadelijsten, zijn lijsten van verwondingen aan het
menselijk lichaam en opsommingen van beledigingen en
zaakbeschadigingen met de daarbij in geld te betalen compensatie. Een
vuistslag: 4 penningen. Twee oren afgeslagen: 12 mark. Met dit systeem
konden de Friezen de bloedvetes beëindigen of voorkomen, door
verwondingen of beledigingen die aanleiding voor een vete konden zijn,
te compenseren met geld.
Vrije Friezen
Middeleeuws Friesland, ca. 1200-1500, bestond uit een aaneenschakeling
van autonome gebieden. Deze autonomie was in het Europa van die tijd
een afwijking van het normale patroon, waarbij een landsheer zoals een
graaf, prins of hertog over een bepaald gebied heerste. In Friesland
maakte de lokale adel, ook wel Vrije Friezen genoemd, de dienst uit.
Deze adel hield er een eigen ideologie op na, waarin lichaam en eer
een belangrijke rol speelden.
Friese Ideologie
Nijdam laat zien dat de boeteregisters onlosmakelijk deel uitmaakten
van de driehoek 'vrijheid', 'vete' en 'recht' die het fundament onder
de middeleeuwse Friese Vrijheid vormde. Het feit dat de Friezen vrij
waren, gaf hen het recht vete te voeren en een eigen rechtssysteem
overeind te houden. Nijdams analyse van de boeteregisters verheldert
de concepten eer en lichaam en hun onderlinge relatie. Het onderzoek
toont aan hoe 'lichamelijk' de ideologie van de Vrije Friezen was en
reconstrueert een consistent lichaams- en mensbeeld van de
middeleeuwse Friezen.
Model van Eer
Het op het lichaam georiënteerde model van eer dat Nijdam opstelt, is
zo fundamenteel en universeel, dat het gebruikt kan worden voor de
analyse van andere eerculturen. Het model beschouwt eer als een
invloedssfeer die zich vanuit het menselijk lichaam uitstrekt in de
omgeving, en elementen kan bevatten die tot iemands eer en daarmee tot
zijn lichaam behoren: 'als je aan mijn auto komt, kom je aan mij', of:
'als je aan mijn zus komt, kom je aan mij'. Door dit belichaamde model
van eer snappen we waarom een eerkrenking letterlijk pijn doet. Dit
inzicht kan begrip kweken voor eermaatschappijen, die door moderne
Westerlingen niet langer begrepen worden, omdat het Westen zijn
eercultuur in de loop van de 20e eeuw verloren heeft.
Tentoonstelling
Ter gelegenheid van de verschijning van dit proefschrift wordt op 9
oktober een tentoonstelling geopend in het rijksarchief en de
provinciale bibliotheek van Friesland met een belangrijke collectie
Oudfriese handschriften. Tijdens deze tentoonstelling overhandigt
Nijdam zijn dissertatie aan de corpschef van de politie Friesland.
Dit promotieproject werd gefinancierd door NWO Geesteswetenschappen.
Bestellen:
Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland + CD-ROM / druk 1
Nijdam, H.
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek