Gemeente Gaasterlân-Sleat
Monumentendag Gaasterlân-Sleat
klokkenstoel.png
Tijdens de Open Monumentendag 2008, op zaterdag 13 september a.s. is
in de gemeente Gaasterlân-Sleat een groot aantal monumenten geopend
voor publiek. Bij verschillende monumenten is een activiteit
georganiseerd. Zo verkoopt de bazaarcommissie van de protestantse kerk
in Oudemirdum verschillende streekproducten. In de kerk van o.a.
Wijckel worden rondleidingen verzorgd. In de St. Ludgerusparochie in
Balk is voor publiek een fluitgroep te beluisteren.
In het Breahûs in Balk is er een expositie van Avondmaalzilver en
Bijbels die in verschillende perioden gedrukt zijn. Daarnaast spelen
in het kader van de Nationale Orgeldag meerdere organisten het Lohman
Orgel. In Elahuizen is in het kerkgebouw van de hervormde gemeente een
tentoonstelling over trouwjurken en trouwpakken te zien.
Belangstellenden kunnen bij de deelnemende monumenten een gratis
routekaart verkrijgen. De monumenten zijn geopend van 10.00 uur tot
17.00 uur.
Coördinatie Monumentendag: MAR EN KLIF
Overzicht geopende monumenten
Balk:
- R.K. kerk, St. Ludgerusparochie
- Protestantse kerk: It Breahûs
Sloten:
- Hervormde kerk
- Museum Stedhûs Sleat
- Korenmolen de Kaai
Wijckel:
- Protestantse kerk met praalgraf Menno van Coehoorn
Sondel:
- Hervormde kerk
Nijemirdum:
- Toren
Oudemirdum:
- Informatiecentrum Mar en klif
- Luchtwachttoren
- Protestantse kerk
Harich:
- Hervormde kerk en kerkhof
Elahuizen:
- NH Kerk
Oudega:
- Hervormde kerk
Bakhuizen:
- R.K. kerk (geopend van 13.30 uur tot 17.00 uur)
Overige monumenten
- Klokkenstoel Mirns
- Klokkenstoel Ruigahuizen
- Vredestempeltje Rijsterbos
Beschrijving Monumenten:
Balk
Sint Ludgerus Kerk te Balk
Sint Ludgerus Kerk
In 1883 kreeg het gezicht van Balk een heel ander uiterlijk. In dat
jaar kwam namelijk de nieuwe Room- Katholieke kerk gereed. Het gebouw
en met name de toren die hoog boven de huizen uitsteekt, liet zien dat
de "katholieken" er weer waren na een lange tijd van diensten in
schuilkerkjes en maatschappelijke achterstelling.
Naast vele fresco's van de schilder J.M. Ydema en de fraaie
gebrandschilderde ramen van kunstatelier Kocken uit Utrecht, is het
hoogtepunt van het kerkinterieur wel het hoogaltaar.
Dit neo- gotisch zandstenen beeldhouwwerk werd in 1899 te Utrecht
gemaakt door Friedrich Wilhelm Mengelberg. Aanvankelijk stond het
altaar in Zwolle en werd het in 1963 door de toenmalige pastoor van
Balk aangekocht. Van dit soort neo-gotische altaren zijn er maar twee
in Nederland te vinden, in Hilversum en in Balk.
Protestantse kerk: It Breahûs.
Het interieur van deze kerk, die stamt uit 1728/ 29, werd in het jaar
1998 grondig gerestaureerd en vernieuwd. Het gebouw heeft een totaal
nieuwe uitstraling gekregen door o.a. kleurstelling en verlichting.
Bij de kleurstelling is zichtbaar gemaakt dat elementen in het
interieur uit verschillende perioden stammen. Het bovenste deel van de
kansel is afkomstig uit een eerdere Hervormde kerk, die in 1729 werd
afgebroken; de huidige bankopstelling stamt uit 1914 en het orgel uit
1834. In 1998 werd het reeds jaren eerder uit de kerk verwijderde
doophek in de Avondmaalstafel verwerkt. Twee wapenschilden werden
voorzien van de juiste heraldische kleuren. Het reeds in 1995
gerestaureerde denkraam is een pronkstuk in deze overigens eenvoudige
kerk, die als voorbeeld van de kerkbouw uit de 18^e eeuw kan dienen.
Sloten
Protestantse kerk
Het kerkgebouw is gebouwd door Pyter Cornelisz Cammelingh en Jan
Jacobs uit Edam, volgens bestek en conditiën van 24 september 1646,
voor de overeengekomen prijs van 8344 caroliguldens.
Op de 14^e mei 1647 legt de eerste President kerkvoogd dr. Epeus van
Oosterzee en de Verzetsman der stad Sloten de eerste steen van het
huidige kerkgebouw.
De kerk is opgetrokken van kleine gele baksteen en bestaat uit een
éénschepige ruimte, welke aan de oostzijde door een halve tienhoek is
gesloten.
Boven de zware balklaag voorzien van z.g. sleutelstukken is een houten
tongewelf aangebracht rustend op de muurplaten welke tegen de
achtergevel zijn voorzien van 4 houten beeldjes (die volgens
Alberdinck Thijm vermoedelijk de vier menselijke deugden uitbeelden).
Verdere bezienswaardigheden zijn:
- het grote "Jan Harmens" orgel is in 1710 gebouwd;
- de koperen kronen, geschonken door de familie van Coehoorn;
- diverse grafzerken van vooraanstaande families uit Sloten;
- rouw- en wapenborden;
- Poutsmabank, toendertijd in gebruik bij het aan de
Lindegracht gevestigde internaat;
Museum Stedhûs Sleat
Het Museum Stedhûs Sleat, de naam verraadt het al, is gehuisvest in
het oude stadhuis van Sloten. Sinds de samenvoeging van de twee
gemeenten Sloten en Gaasterland heeft het in 1984 een museumfunctie
gekregen.
Dit in 1759 gebouwde monumentale pand heeft een grondige restauratie
ondergaan en is geheel in zijn oude glorie hersteld. De inrichting van
het museum sluit aan bij de specifieke sfeer van het gebouw en
benadrukt op speelse wijze het vroegere gebruik als stadhuis.
Het biedt de bezoeker een verrassende en levendige kijk op de
stadsgeschiedenis door middel van presentaties vol technisch vernuft
en een uitgekiende vormgeving. Minstens zo mooi is de presentatie
`Laterna Magica', het toverlantaarn museum van oud- Slotenaar Peter
Bonnet.
Korenmolen De Kaai te Sloten
Korenmolen De Kaai
Deze zgn. "Bovenkruier", werd vanouds al gebruikt als korenmolen en is
gebouwd in 1755 op de plaats waar voorheen een ouder type molen heeft
gestaan. De molen staat op de "Lemster Dwinger" één van de vroegere
bastions van de stad Sloten en is in beheer bij de vereniging
Korenmolen.
Jonge enthousiaste molenaars zijn in hun vrije tijd bezig het aloude
beroep van molenaars uit te oefenen en verkopen meel aan
particulieren. Sinds 2005 heet deze molen ``De Kaai''.
Wijckel
Protestantse kerk
De oorspronkelijke, aan het einde van de 13^e eeuw gebouwde kerk, rest
thans alleen nog de toren.
De hoge, zware zadeldak toren is samengesteld uit drie delen.
De kerk bezit een luidklok uit 1388, die versierd is met twee reliëfs.
Uit het einde van de 17^e eeuw dateren het doophek met gedraaide
balusters en de eiken preekstoel met gesneden guirlandes en
engelenkopjes op de hoeken. Tegenover de preekstoel staan enkele
familiebanken opgesteld.
Onder de houten vloer liggen een aantal grafstenen verborgen,
voornamelijk van de familie Van Wijckel. Blikvanger in de kerk is de
graftombe van Menno, baron van Coehoorn. De beroemde veldheer en
vestingbouwkundige bezat in Wijckel het buiten Meerenstein.
De monumentale graftombe is ontworpen door Daniël Marot. Deze is in
2007 gerestaureerd. De toren werd in 1984 gerestaureerd en op de
eerste verdieping werd een consistoriekamer gebouwd. Het kerkgebouw
zelf is in 1991 grondig gerestaureerd.
Sondel
Protestantse kerk
In 1495 zou de katholieke kerk zijn opgebouwd uit de restanten van een
nog oudere kerk, die door brand zou zijn verwoest. De kerk van nu
dateert uit 1870 en is gebouwd op de fundamenten van het vroegere
middeleeuws kerkje. De kerk zelf is geen monument. De eikenhouten
preekstoel is uit de 17e eeuw en is met een overhuifde familiebank uit
dezelfde eeuw uit de oude naar de nieuwe kerk overgebracht. Dit
gebeurde ook met de luidklok. Deze heeft geen opschrift en juist
daarom wordt hij geschat als een der oudsten van de streek. Volgens
deskundigen kan hij wel 700 jaar oud zijn.
Het orgel werd in 1897 ingewijd. Het is geplaatst ter nagedachtenis
aan Vrouwe van Swinderen, die erg op Gaasterland was gesteld. Dit
blijkt uit de tekst die op het bord onder het orgel staat vermeld.
Op de begraafplaats ligt o.a. Cornelis Fransicus Frisius Hylckama
begraven. Op zijn zerk wordt vermeld, dat hij majoor was en ridder in
de Militaire Willemsorde. Deze orde had hij verdiend door zijn
heldhaftig optreden bij Quatrebras en in de tiendaagse veldtocht. Hij
was indertijd aangesteld door Napoleon als Garde d'Honneur.
Verder liggen er verschillende grafstenen van Franse vluchtelingen,
die in Gaasterland hun toevlucht zochten. Ook hier liggen leden van de
voorname familie Rochefort en Carpentier begraven. Vanaf 2007 is de
kerk een gebrandschilderd raam rijker.
Nijemirdum
Landschap Nijemirdum
Toren
De toren van Nijemirdum is een van de oudste monumenten in de
gemeente. Deze werd samen met een kerkgedeelte gebouwd in de 15^e
eeuw. Tijdens de 17^e eeuw raakte het in verval maar werd tussen 1772
en 1812 weer opgebouwd. De toren is echter niet op de oorspronkelijke
hoogte gebracht. Ook het daktype veranderde van zadeldak in de huidige
piramidevorm. Na 1833 werd de kerk afgebroken en bleef de toren als
baken voor de Zuiderzeevaart en als uitzichtpunt in de gemeente staan.
Oudemirdum
Informatiecentrum `Mar en Klif'.
Het informatiecentrum `Mar en Klif' te Oudemirdum is als gebouw geen
monument in de zin van de Monumentenwet. Wel is hetgeen de bezoeker
binnen aantreft een bezoekje waard. De vaste expositie in het centrum
geeft de bezoeker een beeld van het ontstaan, de cultuur en
recreatieve mogelijkheden in het nationaal Landschap Zuidwest
Friesland. In het gebouw is ook het Toeristisch Informatiepunt,
Gaasterland Promotion, gevestigd. Wil de bezoeker meer specifieke
informatie over activiteiten en voorzieningen in de regio, dan kan men
hier goed terecht. Mar en Klif fungeert ook als coördinatiepunt van de
Open Momumentendag in de gemeente.
Luchtwachtoren.
De toren werd in de vijftiger jaren door de Luchtbeschermingsdienst
gebruikt als uitkijktoren voor het waarnemen van vijandelijke
vliegtuigen. Door technologische ontwikkelingen werd de toren buiten
gebruik gesteld en raakte in verval. Er zijn zelfs plannen geweest om
de toren af te breken. De gebroeders Jaarsma uit Oudemirdum kochten de
toren en knapten deze op. Nu is de toren op bepaalde tijden voor
beklimming en bezichtiging geopend.
Protestantse kerk.
De kerk dateert van 1790 en is gebouwd op de fundering van een Rooms
Katholieke kerk. De bouw werd financieel mogelijk gemaakt door de
opbrengsten van het materiaal van de oude kerk. De kerk is in 1999
grondig gerestaureerd.
Reeds vanaf de 17e eeuw was het gebruikelijk dat bij nieuwbouw van
kerken geldelijke bijdragen of giften in natura door provinciale
autoriteiten beschikbaar werden gesteld. Gebrandschilderde ramen waren
één van de favoriete giften. In de 18^e eeuw tot het begin van de 19^e
eeuw waren het vooral de gebroeders Jurriën en Ype Staak,
glasschilders die voor verschillende Friese kerken ramen maakten.
Het raam, geschonken door de Staten van Friesland, is nog in de kerk
aanwezig. Drie andere ramen zijn in het verleden door storm verloren
gegaan.
Harich
Nederlands Hervormde kerk.
De hoge toren met zijn gemetselde stenen spits (plm. 12^e eeuw) wijst
u al van ver de weg naar dit monument. Al in het jaar 1132 wordt er
gesproken van het parochiekerkje te Harich, gewijd aan de Heilige
Laurentius. De van oorsprong Rooms Katholieke kerk werd in 1580 door
de hervormers overgenomen. Het type spits van de van de Harichster
toren is met haar stenen in zijn soort bijzonder.
In de kerstnacht van 1979 woedde er een grote brand in de kerk. Het
houten gewelf werd voor een groot gedeelte verwoest en ook het mooie
orgel werd ging geheel verloren. Van het oorspronkelijke meubilair is
alleen de kansel bewaard gebleven.
Ook het kerkhof is beslist de moeite waard om te bekijken. Het
hooggelegen kerkhof is welhaast geheel bedekt met graftekens. Op het
kerkhof zijn ook wel Franse Refugiés begraven, die een tijdlang in
Ruigahuizen woonden.
Een voorwerp van opmerkelijke ouderdom werd omstreeks 1924 in de grond
van het kerkhof aangetroffen: een rode zandstenen sarcofaag met
deksel. Men heeft de sarcofaag in de grond laten zitten.
Opvallend is op het kerkhof de grafkelder van de familie van Swinderen
van Huize Rijs.
De kelder werd in 1859/60 gesticht. Inmiddels zijn daar elf leden van
de familie begraven.
Kerkhof Hervormde kerk.
Dit kerkhof is beslist de moeite waard om te bekijken. Het hooggelegen
kerkhof is welhaast geheel bedekt met graftekens. Op het kerkhof zijn
ook wel Franse Refugiés begraven, die een tijdlang in Ruigahuizen
woonden.
Een voorwerp van opmerkelijke ouderdom werd omstreeks 1924 in de grond
van het kerkhof aangetroffen: een rode zandstenen sarcofaag met
deksel. Men heeft de sarcofaag in de grond laten zitten.
Opvallend is op het kerkhof de grafkelder van de familie van Swinderen
van Huize Rijs.
De kelder werd in 1859/60 gesticht. Inmiddels zijn daar elf leden van
de familie begraven.
Elahuizen
Deze Nederlands Hervormde kerk, gebouwd in 1864 nadat de voorganger
was afgebrand, staat direct aan het water: "De Tjerkefeart". Tot een
eeuw geleden kwam een aanzienlijk deel van de kerkgangers via water
bij de kerk aan, zoals vanuit It Heidenskip aan de overzijde van het
meer. De kerk is een gaaf voorbeeld van de zgn. "Water-staatstijl" en
zowel in- als uitwendig goed geconserveerd. Het orgel in de kerk is
één van de eerste van de hand van de Leeuwarder orgelbouwer Willem
Hartdorff. Het is inmiddels een -overigens perfect onderhouden-
monument.
Oudega
Hervormde kerk.
Al in 1421 werd de Parochiekerk van Oudega genoemd. Deze kerk werd in
1486 tijdens de gevechten om de Stins van Ige Galama verwoest. De
herbouwde parochiekerk was aanzienlijk groter dan tegenwoordig.
Volgens de overlevering diende de toren als baken voor zeevarenden.
De in 1692 gebouwde kerk, met dezelfde afmetingen als heden ten dage,
werd wegens ernstige verzakking afgebroken. De huidige kerk dateert
van 1850 waarbij in 1992 een algehele restauratie werd afgerond.
Bakhuizen
Rooms Katholieke kerk.
In 1914 is er een nieuwe grotere Rooms Katholieke kerk gebouwd, gewijd
aan St. Odulphus. Het is een sobere neogotische kerk. Opvallend mooi
zijn de gebrandschilderde ramen en het fraaie hoogaltaar. In de
koorruimte zijn fraaie muurschilderingen te vinden. Verder hangen er
nog kruiswegstaties, die afkomstig zijn uit de oude kerk. Die
verbeelden het verhaal van het lijden van Jezus.
Overzicht Monumenten die altijd te bezoeken zijn
Klokkenstoel te Mirns
Klokkenstoel Mirns.
In Mirns staat een klokkenstoel met schilddak, die er vanaf 1723 reeds
gestaan heeft. In oorlogstijd is de klok gevorderd. De klokkenstoel
werd oorlogsslachtoffer door een ongeluk van een neerstortende
geallieerde Lancester bommenwerper. De klokkenstoel is in een lagere
en zwaardere vorm herbouwd.
Klokkenstoel Ruigahuizen.
Tegen de zuidelijke rand van de Starnumanbosschen ligt de
begraafplaats met daarop een klokkenstoel. De klokkenstoel heeft een
in 1746 door Cyprianus Crans gegoten klok.
Vredestempeltje Rijsterbos.
Het oorspronkelijke Vredestempeltje is in 1814 gebouwd, vlak na de
Franse bezetting. De tempel was een uiting van blijdschap en
opluchting voor de herverkregen vrijheid. In 1941 nam It Fryske Gea
het Rijsterbos over van familie Van Swinderen en verkreeg hiermee ook
het Vredestempeltje. Dit oorspronkelijke en zeer karakteristieke
monument bevond zich eerst op een andere plek. Het stond toen schuin
tegenover het bedrijfsgebouw van It Fryske Gea genaamd:`de
Wildtskuorre'. Helaas was dit oorspronkelijke Vredestempeltje niet
bestand tegen het oorlogsgeweld van de Tweede Wereldoorlog. In de
herfst van 1944 was dit bos een paar weken lang de lanceerplaats van
de V-2 raket. Vanaf het Rysterbos schoten de Duitsers bijna zeventig
raketten richting Antwerpen en Zuid-Engeland. Een drietal lanceringen
mislukte, maar die richtte weinig schade aan. Op zaterdag 30 september
1944 ging er weer een V2 van start. De motor kwam echter niet op gang
en het projectiel stortte neer in het bos. Een explosie bleef eerst
uit, maar een uur later volgde nog de knal, waarbij het
Vredestempeltje werd vernield. Op de plek waar de raket neerkwam werd
in 1945 het tempeltje opnieuw gebouwd van oude materialen. In 1969 was
het zo vervallen dat sloop onontkoombaar was. Een groep Gaasterlanders
heeft het in 1977 herbouwd in de huidige vorm.
Coördinatie Monumentendag: MAR EN KLIF
Monumenten open van 10.00 - 17.00 uur,