Grote subsidie voor Sterrewachtarchief
Met een subsidie van 100.000 euro van het Nationaal
Conserveringsprogramma Metamorfoze kan het archief van de
Leidse Sterrewacht worden geconserveerd en gedigitaliseerd. Dr.
David Baneke gaat het archief eerst inventariseren: `Zolang je
geen goede inventaris hebt, is zo'n archief alleen maar een
berg papier.'
Afbeelding: een deel van het archief zoals het nu is opgeslagen
op de Sterrewacht, niet in zuurvrij materiaal verpakt en
ongecatalogiseerd.
Zuurvrije dozen
Het archief ligt nu nog op de Sterrewacht. Nadat Baneke het
heeft geïnventariseerd wordt het in zijn geheel gedigitaliseerd
en verpakt in zuurvrije dozen. Vervolgens wordt het naar de
Universiteitsbibliotheek overgebracht, waar het veilig en onder
geklimatiseerde omstandigheden wordt bewaard. De kern van het
archief bestaat uit de collecties van Frederik Kaiser
(1808-1872, grondlegger van de moderne Leidse Sterrewacht) en
Willem de Sitter (1872-1934, directeur van de Sterrewacht vanaf
1918 en pionier van de moderne kosmologie). Daarnaast zijn er
stukken van H.G. van de Sande Bakhuyzen en Ejnar Hertzsprung,
en van hun medewerkers en studenten zoals onder anderen Jan
Oort. Het archief bestrijkt voornamelijk de periode 1830-1940.
Afbeelding: Beroemde foto van vijf belangrijke pioniers van de
Algemene Relativiteitstheorie: van links naar rechts Albert
Einstein, A.S. Eddington, Paul Ehrenfest, H.A. Lorentz en
Willem de Sitter. De Sitter was één van de eersten die de
astronomische consequenties van de nieuwe theorie onderzocht.
Daarmee was hij een van de grondleggers van de moderne
kosmologie. Bovendien speelde hij een sleutelrol in de
verspreiding van de kennis van de theorie naar de
Angelsaksische wereld. De foto is door de zoon van De Sitter
gemaakt in de Leidse Sterrewacht op 26 september 1923.
Einstein
De Leidse astronomen hadden intensief contact met
vooraanstaande wetenschappers uit de hele wereld. Het archief
bevat vele brieven van Lorentz, Kapteyn, Lemaître, Leverrier,
Quetelet en talloze anderen. `Er bestaat veel belangstelling
voor het archief, zowel nationaal als internationaal', vertelt
Baneke. `Er zitten bijvoorbeeld achttien brieven van Einstein
in het archief. Afgelopen maanden heb ik al vier of vijf mensen
langs gehad die ze wilden inzien. Papier is kwetsbaar en dan is
het erg handig als dat materiaal ook gedigitaliseerd voorhanden
is.'
Afbeelding: inhoudsopgave van een notieboek uit 1916 van Willem
de Sitter, door hemzelf met de hand geschreven. Het onderwerp
is correspondentie met Albert Einstein en andere documentatie
over diens gravitatietheorie.
Tentoonstelling
Afbeelding: Cartoon uit de studentenalmanak van 1857. Frederik
Kaiser in gevecht met Willem Suringar, hoogleraar botanie, om
de voor de bouw van de Sterrewacht `geannexeerde' grond van de
Hortus.
Baneke denkt twee jaar nodig te hebben om het archief te
inventariseren. Nadat het naar de bibliotheek is overgebracht
blijft het archief uiteraard beschikbaar voor onderzoek. De
inventaris en de digitale afbeeldingen worden toegankelijk
gemaakt via Bijzondere Collecties Digitaal. Maar we hoeven niet
zo lang te wachten om een deel van het archief te kunnen
bezichtigen. In het najaar wordt de uitvinding - vierhonderd
jaar geleden in Middelburg - van de telescoop herdacht met een
tentoonstelling in de Universiteitsbibliotheek. Baneke: `In
1608 waren er veel diplomaten uit heel Europa aanwezig voor
onderhandelingen over het Twaalfjarig Bestand, zodat het nieuws
over de uitvinding zich snel verspreidde en Galileo Galilei al
een jaar later zijn beroemd geworden waarnemingen kon doen.' Op
de tentoonstelling zullen ook stukken uit het
Sterrewachtarchief te zien zijn.
Wereldtop
Nederlandse astronomen behoorden de afgelopen anderhalve eeuw
tot de absolute wereldtop. De Leidse Sterrewacht speelde - en
speelt nog steeds - een belangrijke rol hierin. Baneke: `Het
Sterrewachtarchief is de belangrijkste bron voor de
geschiedenis van de moderne Nederlandse astronomie. Het geeft
een unieke kijk achter de schermen van de wetenschap: niet
alleen van het onderzoek, maar ook van de bestuurlijke en
financiële gang van zaken.'
Bouwtekeningen
De subsidie voor het behoud van het Sterrewachtarchief komt
kort na de toekenning van een grote subsidie van 2,9 miljoen
euro voor de restauratie van de oude Sterrewacht in de
binnenstad. De oorspronkelijke bouwtekeningen bevinden zich in
het archief, evenals de tekeningen van de uitbreidingen in de
jaren twintig. Het archief zal dan wellicht ook bij die
restauratie van nut zijn voor het terugbrengen van
oorspronkelijke details. Ook voor restauratie en onderhoud van
de instrumenten is het archief van belang. Veel van de
oorspronkelijke instrumenten zijn nog in de oude Sterrewacht
aanwezig, maar een deel van de apparatuur is verspreid geraakt
en bevindt zich onder andere in Lembang in Indonesië en
Zuid-Afrika.
(15 juli 2008/SH)
15/7/2008
Universiteit Leiden