Kamerbrief over Zimbabwe
01-07-2008 | Kamerstuk | Nederlands Ministerie van Buitenlandse Zaken
Mede namens de minister voor Ontwikkelingssamenwerking wil ik u
informeren over de verkiezingen in Zimbabwe en het tijdelijk onderdak
dat Nederland op diens verzoek heeft verleend aan oppositieleider
Morgan Tsvangirai.
De verkiezingen van 2008: eerste ronde 29 maart en tweede ronde op 27
juni
De onafhankelijkheid van Zimbabwe in 1980 volgde op een
onderhandelingsproces waarbij een regering van nationale eenheid werd
gevormd op basis van gelijke machtsdeling tussen twee
verzetsbewegingen ZANU van Robert Mugabe en ZAPU van Joshua Nkomo.
Door middel van geweld, intimidatie en coöptatie wist de gewiekste
machtspoliticus Robert Mugabe echter tegen 1987 alle macht rond
zichzelf te concentreren en de oppositie te elimineren. Sindsdien
regeert hij als president met
zijn partij ZANU-PF over Zimbabwe. Het economisch en politiek failliet
van zijn beleid is de laatste tien jaar schrijnend duidelijk geworden.
Bij de parlementaire verkiezingen in 2000 en de presidentiële
verkiezingen in 2002 was de in 1999 opgerichte oppositiepartij
Movement for Democratic Change (MDC) reeds een formidabele
tegenstander voor het regime, zelfs in het uiterst ongelijke politieke
krachtenveld in Zimbabwe.
Tijdens de eerste ronde van de ditmaal gelijktijdig op 29 maart 2008
gehouden parlementaire en presidentiële verkiezingen bleek de MDC
tegen de verdrukking in te hebben gewonnen. Toen na zes weken de
uitslagen eindelijk bekend werden gemaakt, had de gezamenlijke MDC een
meerderheid in het parlement van 109 zetels tegen 97 zetels voor
ZANU/PF en had diens leider Morgan Tsvangirai met 47% de meeste
stemmen van de presidentsverkiezingen verzameld. De zittende president
Robert Mugabe kreeg 42% en de te elfder ure gekandideerde
onafhankelijke ZANU-PF-kandidaat Simba Makoni 8%. Hiermee werd een
tweede ronde onvermijdelijk.
Dat de eerste ronde, hoewel verre van vrij en eerlijk, nog min of meer
acceptabel is verlopen was grotendeels te danken aan de grote
aantallen internationale en nationale waarnemers, die mede door
Nederland waren gefinancierd. Bovendien moesten bij de eerste ronde de
uitslagen bij ieder stembureau door beide partijen afgetekend worden
en ter plaatse openbaar gemaakt. Deze combinatie van meer waarnemers
en grotere transparantie verkleinde de mogelijkheden om de
verkiezingen te manipuleren aanzienlijk.
De tweede ronde werd echter gekenmerkt door een in intensiteit
toenemende geweldscampagne van de overheid en de regeringspartij. Door
intimidatie van oppositieaanhangers, gevolgd door verdwijningen,
martelingen en onrechtmatige executies zijn tenminste 80 mensen om het
leven gekomen, vele duizenden mensen gewond geraakt en tienduizenden
van huis en haard verdreven.
In dit klimaat wekte het geen verbazing dat MDC-leider Morgan
Tsvangirai op 22 juni aankondigde zich terug te trekken uit de tweede
ronde van de presidentsverkiezingen. Tsvangirai wilde zijn aanhangers
niet nog meer gevaar laten lopen. Bovendien werd met de dag
duidelijker dat het regime hoe dan ook een voor Mugabe gunstige
uitslag zou orkestreren.
Na deze aankondiging heeft hij bescherming gezocht op de Nederlandse
ambassade. Een medewerker heeft gepolst of hij welkom zou zijn, waarop
ik direct heb laten weten dat Nederland uit humanitaire overwegingen
de Zimbabwaanse oppositieleider gastvrijheid zou verlenen zolang dat
noodzakelijk zou zijn. Gisteren heeft Tsvangirai de ambassade verlaten
om vanuit zijn huis zijn normale werkzaamheden te hervatten. De
ambassade zal, net als voor zijn intrek in de ambassade, nauw contact
met hem houden over de wijze waarop hij in zijn activiteiten kan
worden gesteund maar ook met betrekking tot zijn veiligheid.
Gedurende de afgelopen week hebben zowel mijn ambtgenoot Koenders als
ik regelmatig telefonisch gesproken met Tsvangirai. Ook heb ik mijn
EU-collega's ingelicht over de stand van zaken. Deze reageerden met
waardering en steun voor de Nederlandse gastvrijheid voor Tsvangirai.
De minister-president heeft tele fonisch met president Mbeki van
Zuid-Afrika gesproken omdat juist Zuid-Afrika een cruciale rol speelt
in het onderhandelingsproces (hiertoe gemachtigd door de Southern
African Development Community, SADC) dat tot aan de dag van de tweede
ronde is doorgegaan. Samen met de EU hebben we de SADC opgeroepen het
regime-Mugabe niet langer de hand boven het hoofd te houden, maar
daadwerkelijk te zoeken naar een constructieve oplossing.
In verband met het tijdelijk verblijf van oppositieleider Tsvangirai
op de Nederlandse ambassade heb ik mij voortdurend op de hoogte laten
houden van de situatie met betrekking tot de veiligheid van
betrokkene, het ambassadepersoneel en de Nederlanders in het land. De
ambassadeur heeft van de Zimbabwaanse autoriteiten de verzekering
gekregen dat Tsvangirai van de overheid niets te duchten heeft en dat
de regering van Zimbabwe uiteraard de onschendbaarheid van de
ambassade zal respecteren. Ondanks deze verzekering heb ik uiteraard
de nodige maatregelen getroffen met betrekking tot de veiligheid van
de ambassade, het personeel en de Nederlandse gemeenschap. Overigens
is er de afgelopen week op geen moment sprake geweest van een
daadwerkelijk bedreigende situatie voor de ambassade of voor de
Nederlandse gemeenschap.
Uiteindelijk brachten de onderhandelingen geen resultaat, vooral ook
omdat president Mugabe pas serieus wilde onderhandelen na de tweede
ronde. Ondanks protesten van de MDC, de VN Veiligheidsraad, de EU en
een oproep van SADC om de verkiezingen uit te stellen, heeft de
regering de tweede ronde op 27 juni door laten gaan in een atmosfeer
van intimidatie en voortdurende angst voor geweld. Bij het feitelijk
ontbreken van een oppositiekandidaat won Robert Mugabe met een ruime
meerderheid de tweede ronde. Hoewel volgens de Zimbabwaanse
Kiescommissie de opkomst ca. 40% was en daarmee gelijk aan die van
maart, maken alle waarnemers melding van een aanzienlijk lagere
opkomst dan tijdens de eerste ronde.
Beoordeling
Reeds voor het terugtreden van Tsvangirai was mij onder meer uit
gesprekken met mensenrechtenverdedigers duidelijk geworden dat het
regime-Mugabe een nieuw dieptepunt had bereikt. Niet alleen worden de
burger- en politieke rechten systematisch geschonden, ook de
economische en sociale rechten worden met voeten getreden door
jarenlang wanbeheer van de regering. De voedselcrisis in Zimbabwe is
door mensenhand veroorzaakt en het land staat aan de rand van de
afgrond. Zimbabwe is het enige land ter wereld waar mensen door de
torenhoge inflatie dienen te weten dat een miljard gevolgd wordt door
een triljard. Ter illustratie moge dienen dat een gesubsidieerd brood
deze week ca. 25 miljard kost en ook bij deze prijs slechts zeer
beperkt verkrijgbaar is.
Vanwege de steeds agressievere geweldscampagne die voorafging aan de
tweede ronde van de presidentsverkiezingen, heb ik ingestemd met het
verzoek van Morgan Tsvangirai om tijdelijk onderdak. In Zimbabwe
ondersteunt Nederland al enkele jaren op zeer actieve en zichtbare
wijze mensenrechten-NGO's en organisaties die democratische
verworvenheden willen borgen door bijvoorbeeld het waarnemen van
verkiezingsprocessen. Deze ondersteuning biedt een zekere mate van
bescherming aan de moedige mensen van deze organisaties.
De steeds gewelddadiger intimidaties van regeringswege maakten een
vrije en eerlijke tweede verkiezingsronde ten enen male onmogelijk.
Het resultaat van deze tweede ronde is dan ook van nul en generlei
waarde. Robert Mugabe heeft door zijn optreden tegen de oppositie en
tegen de bevolking het morele recht verspeeld zijn volk te regeren en
naar buiten toe te vertegenwoordigen. Nederland roept daarom ook
andere regeringen en internationale organisaties op zich in dezelfde
termen te distantiëren van de uitslag en van het uitroepen van Mugabe
tot president voor zijn zesde termijn.
Internationale context
Daags na het terugtreden van Tsvangirai heeft de VN-Veiligheidsraad op
23 juni in een unanieme verklaring erkend dat in het licht van de
geweldscampagne van de regering de verkiezingen niet vrij en eerlijk
konden zijn. Ook de SADC uitte zich op 25 juni tijdens een bijeenkomst
in Swaziland opvallend kritisch over het verkiezingsproces en riep op
tot uitstel. Tegelijkertijd riep de SADC op tot intensivering van de
al geruime tijd durende onderhandelingen onder leiding van
Zuid-Afrika.
Na afloop van de tweede ronde heeft de SADC waarnemersmissie een
kritische verklaring afgelegd over het verloop en de resultaten van de
verkiezingen. De conclusie van SADC is dat de uitkomst van de
verkiezingen van afgelopen vrijdag niet de wil van het Zimbabwaanse
volk reflecteert. Een dergelijk kritisch oordeel kent in de Afrikaanse
en regionale context vrijwel geen precedent. Ook het oordeel van de
waarnemersmissie van het Pan Afrikaanse Parlement is vernietigend over
het optreden van de overheid voor, tijdens en na de verkiezingen.
De Europese Unie gaf direct na het doorgaan van de verkiezingen, op
initiatief van Nederland, een niet mis te verstane verklaring uit
waarin duidelijk werd gemaakt dat de EU op grond van de omstandigheden
waaronder de tweede ronde plaatsvond slechts de uitslag van de eerste
ronde van de presidentsverkiezingen zou respecteren.
Het is goed dat de internationale gemeenschap zich nu intensief
bemoeit met Zimbabwe. Tegelijkertijd mag niet uit het oog worden
verloren dat de crisis in Zimbabwe is veroorzaakt door de leiders van
het land zelf en dat de oplossing ook in de eerste plaats in het land
zelf en door de Zimbabwanen gevonden zal moeten worden. De
internationale gemeenschap moet hierbij faciliteren, maar kan de
verantwoordelijkheid van dit proces niet overnemen.
De VN Veiligheidsraad heeft zich in een unaniem aanvaarde
Voorzittersverklaring over Zimbabwe uitgesproken omdat de crisis in
het land ook gevolgen op het gebied van vrede en veiligheid voor de
regio heeft. Niettemin moet voor de toekomst rekening worden gehouden
met terughoudendheid van de Raad omdat een aantal leden waarschijnlijk
zal stellen dat het een binnenlandse kwestie betreft die een interne
oplossing vereist. Het opleggen van eventuele sancties vereist een
gekwalificeerde meerderheid (met inbegrip van de vijf permanente
leden). Dit zal niet gemakkelijk zijn met permanente leden zoals China
en Rusland. Maar ook het niet-permanente lid Zuid-Afrika is niet
overtuigd van het nut en de effectiviteit van sancties. Het zenden van
vredestroepen zoals hier en daar geopperd lijkt vooralsnog derhalve
niet aan de orde. Wel kan de VN besluiten tot een onafhankelijk
onderzoek naar mensenrechtenschendingen.
De EU heeft al gerichte maatregelen tegen het regime van president
Mugabe genomen, zoals een wapenembargo en een visumverbod en
bevriezing van financiële tegoeden voor een aantal met name genoemde
leden van de regering. Er wordt momenteel door de EU besproken of deze
lijsten verder kunnen worden uitgebreid. Bovendien worden de
mogelijkheden tot het nemen van additionele sanctiemaatregelen nader
onderzocht. Voor al deze zaken geldt dat besluiten worden genomen met
unanimiteit.
Het zijn de buurlanden die na het Zimbabwaanse volk als eersten de
gevolgen van de crisis ondervinden. Zij hebben dan ook belang bij het
helpen oplossen ervan. Dit heeft de SADC onderkend toen zij
Zuid-Afrika mandateerde te bemiddelen tussen regering en oppositie.
Tot op heden heeft dit proces onvoldoende opgeleverd. Toch zou het
onverstandig zijn dit proces af te schrijven, te meer daar de laatste
weken de positie van sommige landen lijkt te schuiven en de SADC als
geheel een steeds kritischer toon aanslaat. De Afrikaanse Unie,
tenslotte, houdt zich op hoofdlijnen bezig met Zimbabwe en geeft de
nodige impulsen, maar heeft uit overwegingen van subsidiariteit de
bemiddeling aan SADC gedelegeerd.
Inzet van Nederland
Ook al heeft de regio in dezen het voortouw, ik wil ook langs andere
wegen proberen te bewerkstelligen dat de internationale gemeenschap
meewerkt aan een oplossing, die een eind maakt aan de tirannie die nu
heerst. Mijn doel hierbij is dat een regering wordt gevormd die de wil
van het volk weerspiegelt. Alleen een democratisch gelegitimeerde
regering kan voor stabiliteit, veiligheid en economische groei zorgen
die een einde kunnen maken aan de armoede die de afgelopen tien jaar
verschrikkelijk is toegenomen in Zimbabwe, dat bij de
onafhankelijkheid een van de rijkere Afrikaanse landen was. In dit
kader juich ik voorstellen toe die in de richting gaan van een
overgangsregeling en daadwerkelijke machtsdeling. Nederland is bereid
diplomatiek in te zetten op het tot stand komen van een dergelijke
overgangsregeling en machtsdeling en, indien de voorwaarden hiervoor
zijn vervuld, tezijnertijd ook bij te dragen aan de wederopbouw van
Zimbabwe.
Om constructief bij te dragen aan het vinden van een oplossing, is
mijn collega Koenders naar de bijeenkomst van de Afrikaanse Unie (AU)
in Egypte gereisd. Mede met het oog op verbreding van het draagvlak is
het wenselijk als ook de Afrikaanse Unie een rol gaat spelen in de
bemiddeling van SADC. Ook is het van belang dat Zimbabwe een plaats
krijgt op de agenda van de Vrede en Veiligheidsraad van de Afrikaanse
Unie. Immers de situatie in Zimbabwe is niet langer slechts een
probleem van slecht bestuur en schending van mensenrechten. Het is,
zoals de plaatsvervangend Secretaris Generaal van de VN verklaarde, de
grootste bedreiging van de regionale stabiliteit in Zuidelijk Afrika.
Hoewel het in eerste instantie niet aan de internationale gemeenschap
is om de uitkomst van de onderhandelingen te bepalen maar aan de
partijen in Zimbabwe, zijn er wel enkele randvoorwaarden waar het
proces en de uitkomst in onze ogen aan moeten voldoen. Deze
onderhandelingen zouden moeten leiden tot een overgangsregering,
gebaseerd op een reële machtsdeling tussen de partijen op een manier
die de uitkomst van de verkiezingen van 29 maart respecteert. Deze
overgangsregering zou vervolgens de voorbereidingen kunnen treffen
voor werkelijk eerlijke en vrije verkiezingen. Het risico bestaat
immers dat, net als in 1980, een gelijke machtsdeling zal leiden tot
het concentreren van de macht bij een autoritair regime en niet tot
een regering die de belangen van de bevolking behartigt. Het is dan
ook van belang dat dit onderhandelingsproces goed gecontroleerd wordt
door SADC en de AU, eventueel met ondersteuning van de VN.
Deze week zal de EU de uitkomst van de AU-top bespreken op hoog
ambtelijk niveau. Nederland zet in op samenwerking met Afrikaanse
landen die de druk op Mugabe willen vergroten teneinde tot de beoogde
overgangsregeling te komen. Daartoe wil Nederland maatregelen nemen in
EU-verband, zo mogelijk op basis van een Veiligheidsraaduitspraak. Zo
nodig zal daarvoor een extra Razeb bijeen geroepen worden. Ook
onderzoek ik mogelijkheden de Mensenrechtenraad bijeen te roepen. Ik
wil mij inzetten voor een onafhankelijk onderzoek naar de
mensenrechtenschendingen van de afgelopen jaren van het regime-Mugabe.
Zoals minister Koenders in Egypte besprak met collega's uit de VS en
het VK, moet het instellen van extra sancties wel verbonden worden met
de voortgang en de uitkomst van het onderhandelingsproces tussen de
partijen in Zimbabwe. Te denken valt aan het uitbreiden van de lijst
van personen voor wie thans reeds een reisverbod en het bevriezen van
banktegoeden van toepassing zijn. Ook ben ik ervoor nieuwe sancties
aan het pakket toe te voegen, zoals bijvoorbeeld een verbod op de
invoer van luxe goederen. Van belang is echter dat het daarbij gaat om
"slimme" sancties, die wel de regering maar niet de Zimbabwaanse
bevolking raken.
In dat verband wil ik ook met de EU-partners spreken over de
mogelijkheid de visumverlening ten behoeve van Zimbabwaanse delegaties
voor bezoeken aan VN-instellingen zoveel mogelijk te beperken zonder
dat de verplichtingen ingevo lge zetelverdragen geweld wordt
aangedaan. Ik acht het onjuist dat de entourage van president Mugabe
nog steeds in de gelegenheid is boodschappen te doen en marge van
internationale vergaderingen.
Nederland is al geruime tijd in toenemende mate een belangrijke donor
voor leniging van de humanitaire noden in Zimbabwe en is voornemens
deze rol te blijven vervullen. Gezien de tegenvallende mais- en
tarweoogsten, en stijgende voedselprijzen, overweegt Nederland op dit
moment nog een additionele bijdrage voor voedselhulp via de
Wereldvoedselorganisatie (WFP). Eerder dit jaar kende Nederland reeds
meer dan 5 miljoen Euro toe aan WFP.
Nederland blijft in Zimbabwe op actieve wijze organisaties steunen die
opkomen voor mensenrechten en democratie. Daarvoor is de afgelopen
jaren het budget al aanzienlijk gestegen. Eerder dit jaar heb ik de
ambassade opdracht gegeven mogelijkheden voor verdere intensivering te
onderzoeken. Overigens is dit niet alleen een kwestie van financiële,
maar ook morele en politieke ondersteuning. Deze vergt dikwijls een
aanzienlijke personele inzet van de ambassadestaf om verdedigers van
mensenrechten en democratie, die zich dikwijls in kwetsbare posities
bevinden, soms zichtbaar maar vaak ook buiten de publiciteit, in hun
werkzaamheden bij te staan.
De minister van Buitenlandse Zaken,
Drs. M.J.M. Verhagen
* Ministerie van Buitenlandse Zaken
* Bezuidenhoutseweg 67
* Postbus 20061
* 2500 EB Den Haag
* Tel.: 070-3 486 486
* Fax: 070-3 484 848
* Internet: www.minbuza.nl
Ministerie van Buitenlandse Zaken