Het Koninklijk Huis
Toespraak Prinses Laurentien op jubileum-bijeenkomst Artsen
Jeugdgezondheidszorg Nederland
Opening van de wetenschappelijke vergadering en jubileumcongres van de
vereniging van Artsen in de Jeugdgezondheid Nederland (AJN), Utrecht
In samenspraak
Dames en heren,
Met veel plezier ben ik hier vandaag aanwezig bij uw jubileumcongres -
maar toch wil ik beginnen met een bekentenis: ik had initieel enige
aarzeling om uw uitnodiging aan te nemen... een leek zonder medische
achtergrond die de opening doet van een wetenschappelijke vergadering
van artsen ... is dat wel een goed idee? Hoe dan ook, uw uitnodiging
getuigt van een open blik, wat hopelijk de toon zet voor uw
bijeenkomst.
En uw thema "in samenspraak" spreekt mij bijzonder aan. In uw geval:
het kind staat centraal - het gaat om samenspraak tussen u en uw
collega's, andere professionals en ouders rondom de gezondheid en
ontwikkeling van kinderen. Samenspraak brengt ook de noodzaak met zich
mee om dwarsverbanden te zien en niet in hokjes te denken en handelen.
Gezondheid vraagt hierom, want het is niet alleen een medisch thema.
De Van Dale beaamt dit: "gezondheid is de toestand van optimaal
welzijn in geestelijk, lichamelijk en maatschappelijk opzicht".
Gezondheid gaat dus naar het hart van onze samenleving. Bij het
bestrijden van laaggeletterdheid en bij het bevorderen van gezondheid
is samenwerking metandere ketenpartners van de jeugdgezondheidszorg
belangrijk. Op het gebied van gezondheid werkt Stichting Lezen &
Schrijven samen met consultatiebureaus, en sinds kort ook met GGD
Nederland.
Er is nu een momentum om laaggeletterdheid breed maatschappelijk aan
te pakken door het convenant dat in september vorig jaar werd getekend
tussen de werkgevers, werknemers en verschillende ministeries. Zij
hebben ambitieuze doelstellingen - ik noem er twee:
* In 2015 is het aantal laaggeletterden teruggebracht met 60% tot
maximaal 600.000. Ruim 100 000 mensen per jaar moeten die de weg
naar een cursus vinden.
* In 2011 bezit elke leerling die het onderwijs verlaat voldoende
basisvaardigheden om een beroep te kunnen uitoefenen of een
vervolg opleiding te volgen.
De vraag is dus niet óf, maar wat er moet gebeuren. En het goede
nieuws: u kunt een belangrijke bijdrage leveren. Tegen deze
achtergrond wil ik graag drie punten toelichten.
1. De koppeling tussen geestelijke, lichamelijke en maatschappelijke
aspecten van gezondheid. Ik zal het hier hebben over health
literacy.
2. De onmisbare rol van de Jeugdgezondheidszorg als het gaat om
preventie van laaggeletterdheid, en het belang om te investeren in
taalontwikkeling van kinderen.
3. En tot slot - vanuit de gedachte dat de woorden in daden moeten
worden omgezet om verandering teweeg te brengen - wat u kunt doen.
1. De koppeling tussen geestelijke, lichamelijke en maatschappelijke
aspecten van gezondheid
De brede definitie van Van Dale over gezondheid betekent niet
automatisch dat we hier ook naar handelen. Want om de oplossingen voor
maatschappelijke problemen overzichtelijker te laten lijken, plaatsen
we ze nog te vaak in afgebakende hokjes. Gezondheid hoort bij artsen,
onderwijs op scholen, werk bij werkgevers en bijvoorbeeld CWI.
Opgeruimd en overzichtelijk...
Maar als wij de mens centraal zouden stellen, zou er een ander beeld
moeten ontstaan...
Het gaat dus om mensen. Onze manier van leven en onze vaardigheden
beïnvloeden onze gezondheid. Dit komt ook heel duidelijk naar voren
bij laaggeletterde mensen. Het raakt mij telkens weer wanneer zij mij
vertellen dat zij zich jaren lang minderwaardig hebben gevoeld. Door
te leren lezen en schrijven voelen zij zich "gezond", "herboren" en
"krachtiger". Hun levenshouding is positiever geworden, wat van
onschatbare waarde blijkt te zijn voor hun omgeving, zowel thuis als
op het werk.
Later vanmorgen heeft u het voorrrecht Gerrie van Kuilenburg te
ontmoeten. Zij is heeft op latere leeftijd leren lezen en schrijven en
is nu Alfabetiseringsambassadeur. Ik hoop dat ook u - net als ik dat
keer op keer doe - geïnspireerd zult raken door indrukwekkende
levensverhaal, waar steeds raakvlakken zijn de verschillende aspecten
van gezondheid. In mijn gesprekken met Alfabetiseringsambassadeurs
wordt mij steeds duidelijker dat het leren lezen en schrijven twee
belangrijke doelen heeft: het leren van de specifieke vaardigheden als
instrument om zelfstandig deel te kunnen nemen aan de samenleving én
als instrument om zich van binnen sterk te voelen, en ja, in veel
gevallen een gevoel van eigenwaarde op te bouwen.
Ik zou hier graag kort een zijstap willen maken naar health literacy,
waarbij gezondheid en geletterdheid zo nauw met elkaar verbonden zijn.
Het NIGZ heeft hier vorig jaar een interessant onderzoek over
uitgevoerd. Helaas is dit in Nederland nog een onderbelicht thema.
Gezondheidsvaardigheden zijn de individuele competenties die nodig
zijn om goed met gezondheid en ziekte om te kunnen gaan. Lees- en
schrijfvaardigheden vallen hier ook onder. Neem de begrippen
"positief" en "negatief". Velen zullen niet weten dat een negatieve
medische uitslag goed nieuws is.. Dit heeft alles te maken met het
niveau van geletterdheid. Het kan tot veel miscommunicatie en
misverstanden leiden - waar niemand bij is gebaat.
Gebrek aan gezondheidsvaardigheden kost veel. In het ergste geval soms
zelfs de gezondheid van mensen. Maar ook financieel: mensen met minder
gezondheidsvaardigheden maken vaker gebruik van de zorg, verblijven
langer in het ziekenhuis en gebruiken medicijnen vaak slecht omdat de
bijsluiters van medicijnen te ingewikkeld zijn.
Stichting Lezen & Schrijven heeft onderzoek laten doen naar de kosten
van gebrekkige lees- en schrijfvaardigheden in Nederland. Uit het
onderzoeksrapport, Stil Vermogen, blijkt dat Nederland 61 miljoen euro
per jaar aan zorgkosten zou besparen, wanneer laaggeletterdheid
uitgebannen zou zijn.
Uit het onderzoek blijkt dat laaggeletterden zich minder gezond voelen
en het ook vaker zijn. Niet verwonderlijk dus dat
arbeidsongeschiktheidsverzekeringen, werkloosheids- en bijstands
uitkeringen beduidend vaker worden uitgekeerd aan laaggeletterden. In
hetzelfde onderzoek werd geconcludeerd dat door het uitbannen van
laaggeletterdheid nog eens 456 miljoen Euro per jaar kan worden
bespaard op sociale zekerheidsuitkeringen.
Uit een onderzoek van het Amerikaanse netwerk Partnership for Clear
Health Communication blijkt dat van de factoren leeftijd, inkomen,
geletterdheid, arbeidssituatie, opleidingsniveau en etniciteit,
geletterdheid de meeste invloed op de gezondheid. Tijdens de regiotour
Taalkracht voor consultatiebureaus die Stichting Lezen & Schrijven
eerder dit jaar organiseerde voor medewerkers van consultatiebureaus -
misschien heeft iemand van de hier aanwezigen hier zelfs wel aan
deelgenomen? - opende juist dit gegeven de ogen van de deelnemers. Wat
blijkt: naar al deze factoren wordt tijdens huisbezoeken en bij
intakegesprekken gevraagd - behalve (over het algemeen) naar het
geletterdheidsniveau!
In een tijd waarin keuzevrijheid centraal staat, wordt het steeds
belangrijker dat individuen in staat zijn deze keuzevrijheden in te
vullen. Dit wordt ook wel empowerment genoemd. Als arts kunt u ouders
empoweren, door hen ervan te overtuigen terug te gaan naar school om
beter te leren lezen en schrijven. Wij weten uit ervaring dat mensen
zich hierdoor sterker voelen: ten opzichte van de opvoeding en
ontwikkeling van hun kinderen en hoe zij zich beter redden in de
maatschappij. Het helpt mensen gezonde beslissingen te nemen.
2. De onmisbare rol van de Jeugdgezondheidszorg als het gaat om
preventie in de breedste zin van het woord.
Naast het in samenspraak aanpakken van maatschappelijke thema's -
hokjes overstijgend - zou ook "voorkomen is beter dan genezen" vanzelf
moeten spreken. Wat staat in de weg om deze wijsheid in de praktijk
toe te passen? Juist die vanzelfsprekendheid is hiervoor een
belangrijke oorzaak: te vaak nemen wij de gezondheid en ontwikkeling
van onszelf en zelfs onze kinderen voor lief.
Ik neem laaggeletterdheid als voorbeeld en wil twee aspecten
toelichten.
1. het voorkomen van laaggeletterdheid en het bevorderen van de
taalontwikkeling bij jonge kinderen.
2. het verminderen van laaggeletterdheid van ouders, met als doel hen
te ondersteunen in de opvoeding en preventie van
gezondheidsproblemen bij kinderen.
De vraag is wat wij nodig hebben om dit te doen. Informatie, kennis,
vaardigheden en gedrag zijn hierin bepalend. Als jeugdarts of
schoolarts speelt u een onmisbare rol in het voorkomen van
laaggeletterdheid.
U bent nauw betrokken bij de ontwikkeling van het jonge kind. Door
ouders te wijzen op hun rol in de taalontwikkeling - voorlezen vanaf
drie maanden, veel praten met kinderen en taalspelletjes doen - en het
vroegtijdig ontdekken van taalachterstanden kunt u de toekomst van
kinderen op een positieve wijze beïnvloeden.
Maar het gaat ook in investeren in de ouders van de kinderen. Want zij
zijn per slot van rekening degenen die een constante invloed hebben op
de levens van hun kinderen. Ligt het dus niet voor de hand dat u ook
hier een rol in kan spelen?
Kort de context: in Nederland is laaggeletterdheid nog vaak een
stilgezwegen probleem. Het gaat over zo'n anderhalf miljoen
volwassenen in de leeftijd van 16 tot 74 jaar, die niet of niet genoeg
kunnen lezen, schrijven en vaak ook rekenen om geheel zelfstandig te
kunnen functioneren in de samenleving. Hiervan zijn één miljoen mensen
geboren en opgegroeid in Nederland; een half miljoen mensen zijn op
latere leeftijd naar ons land gekomen.
Laaggeletterden schamen zich vaak voor hun achterstand. Doordat er nog
steeds te weinig over wordt gesproken - deels door het hardnekkige
taboe, deels door onbekendheid over de problematiek - denken zij dat
ze de enige zijn met dit probleem. Hierdoor ontstaat er een vicieuze
cirkel: de drempel is hoog voor laaggeletterden om ervoor uit te komen
dat zij hulp nodig hebben. Gerrie van Kuilenburg kan dit gevoel als
geen ander beschrijven.
En hiermee kom ik op het derde punt: wat kunt u concreet doen?
Een eerste stap is het erkennen en bespreekbaar maken van een
probleem. Wij weten uit ervaring dat laaggeletterden het vaak lastig
vinden om over hun probleem te praten. Veel van hen hebben hun leven
zo ingericht dat anderen om hun heen alles dat met lezen en schrijven
te maken heeft, over te nemen - van formulieren invullen tot
bijsluiters van medicijnen lezen en rekeningen betalen.
De juiste communicatie met ouders over mogelijke problemen die spelen,
is essentieel om laaggeletterdheid bespreekbaar te maken. Dit kwam ook
veelvuldig naar voren tijdens de regiotour Taalkracht voor
consultatiebureaus die ik al even noemde. Een paar reacties van
artsen: "Ik ben enorm geschrokken van het grote aantal
laaggeletterden. Ik weet zeker dat ik er een hoop door mijn vingers
heb laten glippen. Dit had ik eerder moeten weten."
"Ik heb nooit vraagtekens gesteld bij de hoeveelheid schriftelijke
informatie die wij verspreiden. Ik schaam mij nu diep. Al die
informatie komt niet aan bij de laaggeletterde ouders. Als
zorgverlener hoor je je daar bewust van te zijn en naar manieren te
zoeken om alle informatie op de juiste manier over te brengen."
Tijdens een van de bijeenkomsten herkende een
Alfabetiseringsambassadeur haar eigen consultatiebureauarts. De arts
in de zaal had de ambassadeur ook al herkend, maar durfde dit niet te
zeggen. Pas toen de ambassadeur zei dat ze haar arts in het publiek
herkende stond de arts op en richtte zij zich tot haar collega's in de
zaal: "Het klopt. Ik schaam me heel erg. Laat dit een les zijn voor
jullie allemaal, want nu ik erover nadenk had ik allang kunnen weten
dat deze jonge moeder hier moeite mee had. Juist wij zijn een groep
mensen die een belangrijke vertrouwensband hebben. Hoe komt het dat we
wel durven vragen naar lastige onderwerpen en vervelende ervaringen in
iemands jeugd, zoals mishandeling en verwaarlozing, maar zo'n
essentieel thema niet oppikken?"
Dus, u kunt signaleren en verbeteren en u kunt deze signalen
doorgeven. Uw beroepsorganisatie AJN kan hierin een belangrijke rol
spelen.
Een goede structuur wordt tegenwoordig opgebouwd met de Centra voor
Jeugd en Gezin, waarin naar de hele omgeving van het kind wordt
gekeken. Deze centra zijn laagdrempelige instellingen en daarmee niet
bedreigend voor kind of ouder. Het zou interessant zijn om te kijken
of er voor ouders lees- en schrijfprogramma's kunnen worden aangeboden
gekoppeld aan de opvoeding en ontwikkeling van hun kinderen. Deze
aanpak werkt ook heel goed via scholen van kinderen.
Uw bewustzijn na vandaag over laaggeletterdheid is al een belangrijke
winst. Bewustzijn ook, dat de ouders uw informatie en aanwijzingen
misschien niet kunnen opvolgen omdat zij het niet begrijpen of niet
kunnen lezen.
Ik hoop dat u het nut ervan inziet om laaggeletterdheid bespreekbaar
te maken. Om het te leren herkennen en ouders op weg te helpen om iets
aan deze achterstand te doen. De instrumenten om u hierbij te helpen
bestaan al.
Ter afsluiting:
Iedereen heeft natuurlijk een eigen verantwoordelijkheid in onze
gezondheid en ontwikkeling. Maar uw bijdrage in het realiseren van een
"toestand van optimaal welzijn in geestelijk, lichamelijk en
maatschappelijk opzicht" wordt steeds belangrijker. Het beheersen van
vaardigheden zoals geletterdheid is essentiëel.
U bent dus deel van de oplossing om gezondheid en ontwikkeling niet
voor lief te nemen en om de wijsheid "voorkomen is beter dan genezen"
in de praktijk toe te passen.
Ik wens u een dag van inspiratie en daadkracht. Ik hoop dat u in
samenspraak tot de conclusie komt dat laaggeletterdheid ook uw werk
raakt.
Dank u wel.
20 juni 2008
Zie ook persbericht van 16 juni 2008
* © RVD